Тіл оамны ызметі

 

Тілдік категорияларды алыптасу, даму згешеліктерін зерделеген алым Н.Т.Сауранбаев, е алдымен, тіл біліміні оамды сипатына мн берді. алым „Тіл ылымы - леуметтік ылымдарды бір крнекті блігі...” дей отырып, „уаыт”, „жаратылыс”, „дуір” ымдарын лингвистиканы рылымды мселелерін анытауа баыттады, сол себепті оны ебектерінде оамды згерістер тілдік жаарулармен яки толыулармен атар беріліп талданды. Екі процесті даму динамикасын тыыз байланыста срыптаан автор тіл рылысыны сипатын уаыт тезінен те алыптасатын ерекшелік ретінде арастырандытан, рмалас сйлемдер табиатын „Нерлым оамны алыс уаыттаы дуірлеріне тере бойлай берсек, тілді рылысыны да соншалыты жабайы болатынын креміз. Сол сияты нерлым осы замана жаындаан сайын, тіл рылысыны ыйындаанын, жаалананын креміз” деген тжырымды келтірді.

алым М.Балааев „Тіл - леуметтік былыс. Бала ана тілін оам мшесі ретінде пайдалануды табии айналадан йренеді” дей отырып, тілтанымны леуметтік задылытарын срыптауда „адамны тіл жмсау” рекетін басшылыа алды, оны адамны „оам мддесіне лайы кптеген іс-рекеттерді бір блігі” деп есептеді. Осыан орай, тілші „оамды сананы” алыптасу алышарттарын тілдік дамуды, оны „жаа сапалы тіл ажеттіліктерін атаруыны” салдары деп тсіндірді. Оан длел ретінде зерттеуші „Ешбір оамды былыс дербес, дара, ошау алпында, баса былыстармен байланыссыз мір сре алмайтынын” атап тті. Сондай былыстар атарында М.Балааев тіл мен леуметті бір-біріне сер ету нормаларына ерекше зейін ойды, сондытан „...оам ол [тілді] ралды шыдай тсу амын ойлайды. йткені оам міріні биік шыа ктерілуі, адамдарды ой-рісіні, сана-сезіміні, экономика, нер-білім, ылым, мдениетіні біріне-бірі ілесе ілгері дамуы, сз жо, оны тіліне де ыпалын тигізеді” деген орытынды жасады.

Оны айын айаы ретінде тілші деби тілді, оны стильдік тарматарыны даму лгілерін сз етті. Сйтіп, „оам мшелеріні атысымен” дамитын жне оамны „р илы орайындаы тілік тсілдерді белгілі бір масата жинаталуымен” жзеге асатын бл лингвистикалы ымдарды „оамды категориялар” деп таныан алым тілтанымны леуметтік негіздерін алыптастыруа ат салысып ана ойан жо, сонымен атар оны ылыми-теориялы дамуыны да алышарттарын сынды.

 

„Жалпы тіл біліміні теориялы топшылаулары мен орытындыларын” дамытан К.Аханов зерттеулері де тіл мен оамны арым-атынасын «екі жаты байланыс» лгісінде арастыран ылыми ізденістер нтижесін рады.

Олай болса, аза тіл біліміндегі тілтанымны леуметтік негіздерін оам, оамды сана мен ой-ріс, оамды таным, леуметтік тыйым, леуметтік картина, заман, трмыс мселелері, тжірибе сынды ымдар райды, себебі алым .Хасенов атап ткендей, «оамсыз тіл болмайды, тілі жо оам – адамзатты ешбір ауымы болмайды. Демек, оам шін тіл керек; тілді мір сруі шін оны оамы болу керек. Бл – аиат та тарихи шынды», яни оамды рылысты рамды бліктері тілтанымны универсалды леуметтік негіздерін анытау шін, ал тіл мен танымны ымды бірліктері оамны даму сипатын айатау шін аса ажет.

 

ОРЫТЫНДЫ

 

Жалпы тркологиядаы сияты аза тілі білімінде де ерте заманнан бері сз болып келе жатан бірнеше салалар бар. Оларды атарына тілді де, ол туралы ылымны да негізіне жататын фонетика, лексикология, грамматика деп аталатын салалар жатады. Бл шеуіні райсысы з ішінен ртрлі тарау-тарматара жіктеледі. аза тіл ылымыны бастауы тіл табиатын жан-жаты зерделеген ылыми ебектермен атарласа алыптасандытан, оны теориялы бірліктері мен станымдары да, баыт-бадары да белгілі бір ережеге баына, жйелі реттілікте сатай отырып жзеге асты деп айта алмаймыз. Тіл болмысын, оны ызметін адамзат атаулыны трмыс-тіршілігімен, таным-абылдауымен, пайым-тсінігімен байланыстыра зерделеу арылы зектелген бл сала алашыда плсапа мселелеріні тілдік тжырымдара етене арласуымен згешеленсе, одан кейінгі кезекте мнда ылымдарды ара-жігін ашуа мтылу, тілді рылымды жйесін срыптау, ал экстра факторларды екінші кезекке алдыру рекеттері кбірек байалды, сол себепті аталмыш зерттеулерде танымды станымдарды дегей-дрежесі де бір алыпты дамыан жо. Олай болса, аза тіл біліміндегі тілтанымны леуметтік негіздерін оам, оамды сана мен ой-ріс, оамды таным, леуметтік тыйым, леуметтік картина, заман, трмыс мселелері, тжірибе сынды ымдар райды, себебі алым .Хасенов атап ткендей, «оамсыз тіл болмайды, тілі жо оам – адамзатты ешбір ауымы болмайды. Демек, оам шін тіл керек; тілді мір сруі шін оны оамы болу керек. Бл – аиат та тарихи шынды», яни оамды рылысты рамды бліктері тілтанымны универсалды леуметтік негіздерін анытау шін, ал тіл мен танымны ымды бірліктері оамны даму сипатын айатау шін аса ажет.

 

 

АННОТАЦИЯ

 

Маалада аза тіл білімін даму кездерін, алымдарды аза тіл біліміне осан ебектері сз етіледі. аза тіл ылымыны бастауы тіл табиатын жан-жаты зерделеген ылыми ебектермен атарласа алыптасандыын байандайды. Тіл болмысын, оны ызметін адамзат атаулыны трмыс-тіршілігімен, таным-абылдауымен, пайым-тсінігімен байланысы туралы гімеленген.