Азаты лтты олнері

Кіріспе

аза халыны олнері – сонау ыылым заман тарихымен бірге сіп, біте айнап жатан те бай азына. аза халыны олнері деп халы трмысында жиі олданылатын ру, тоу, тігу, мсіндеу, растыру, бейнелеу сияты шыармышылы жиынтыын айтады. олнер – рпатан рпаа ауысып, тамырын тереге жайып келе жатан халы мрасы.

аза лтты мдениетіні е байыры, аса нды салаларыны бірі - олнері, оны ішінде ою рнек болып табылады. Ою рнектер семдікпен, снділікті белгісі ана емес, сонымен бірге халыты арман- ойыны, тілек мддесіні нышаны, осы трыдан алып араанда ою рнекті мазмндылы ерекшеліктері сан алуан. Бгінгі рпа зіні лтты сезімдерін, нерін жоалтпауы ажет. нер адама жасы сер ететін жне оны трбиелейтін нзік дние.Оны ндылыы орасан зор. Сонау жазу-сызу шыа оймаан ерте заманда адам з ойын таса , сйекке, ааша ойып, ашап тсіріп отыран. азіргі олнер саласындаы «сйек ою нері», «ааш ою нері» деген сздер сол ерте заманда алыптасан ымдар. олнерді сала-саласында ке олданылып келген, нерді те кне рі крделі трі- ою-рнек нері. азаты ол тума сндік неріні барлы трлеріне де оюлар мен рнектер алашы элемент ретінде олданылады. Ою мен рнек олнер бйымдарыны ттынушылы жне эстетикалы мнін аша тседі. Сондытан да олнер заттарыны р айсысындаы оюлау мен рнектеуге, шекейлеуге жіті зер сала білу керек. Бір кезде таса, ааша , сйекке тсірілген ою-табалар келе-келе киізге, алаша, кілем таы баса заттара салынатын болан. Ол белгі табалар арылы халы белгілі бір ым тсініктерді аартып, біліп отыран. Бдан ою-рнек белгі табалары мір ажетінен туанын байауа болады. Мысалы, аза халыны ерте кезден бергі дет-рп салты бойынша, бтен жерге, алыс ауыла кйеуге затылан ыз баланы белгілі бір уаыттан кейін тркін жаына слемдеме жіберуі тиіс екен. Слемдемеде жас келіншек зіні кйеуге шыаннан кейінгі трмыс жадайын ою-рнекпен бейнелеп жіберуі шарт болан. азаты лтты ою-рнектері мен оны атаулары кп. Ою-рнек тарихына ой жіберсек, кп малмат аламыз, даму кезедерін байаймыз, уаыт ткен сайын жетіле бергенін креміз. Сонымен, ою-рнек дегеніміз геометриялы жне бейнелеу элементтеріні жйелі ырапен айталанып , йлесімді рылуы.

Ою-рнек - трмыста бір бйымны бетін шекейлеу шін олданылатын наыш, рнек. Затты бетін рнектеу шін ісмерлер ртрлі тсілді олданады. Олар: оймыштау, бедерлеу, шеку, ашау, тісеу, рау трізді рекеттер арылы жзеге асады. р рнек белгілі бір блшектен ( элемент) ралады. алымдар ою-рнектерді 200-дей трін анытады. Біз халы арасында кп тараан мйіз тектес ою рнектерді сз етпекпіз. Ою-рнектерді бл тобын аза халыны ою-рнектеріні тркіні десекте болады. йткені, барлы жаа буындар осыны негізінде жасалып, тек атаулары згеріп отыран. Мысалы: ошар мйіз, арар мйіз, бы мйіз, ыры мйіз, ос мйіз, сыар мйіз, трт ла, тйе табан, сыар кше, ос ала, с анаты, аз табан, т.б. ою-рнектерді негізгі арауы. Осы элементтерден ою-рнек композициясы жасалады. аза оюларыны мазмны мал сірумен ашылыты, жер-су, кшіп-ону кріністерін, кнделікті мірде кездесетін р трлі заттарды сырты бейнесін аартады жне бріндеде мйіз оюы немі араласып отырады. рбір оюшы ою-рнек жасап, оан ат беріп , оны трмыста олданан. Сондытан азаты лтты ою-рнектеріні е басты мнері, е кп трі жне р трлі мндер жасауда жиі олданылатын мйіз тектес оюлар. алымдарды анытауынша, ол ежелгі рнек, сондытан онда кбінесе мал шаруашылыы мен кшпелі мір салты бейнеленген. Мйіз тектес ою-рнектер кейде те са, кейде те ірі болып келеді. са зергерлік, кесте тігу, ааш, сйек, мйіз сату сияты нзік істерге олданылса, ірісі кілем, алаша, терме алаша, текемет, сырма, ши орау, оржын, киім-кешек, рылыса олданылады. Халы шеберлері мйіз рнегінен сан илы мнерлермен былта, бір элементке екінші, шінші элементтерді осып, толытырады да лпыран демі де мазмнды композиция жасайды. Мндай мйіз тектес ою-рнектер тізбегін азастан Республикасы ылым академиясы йіні ішкі тіреулеріні тбесімен жаласан жерінен круге болады. Мйіз тектес ою-рнектерді брын-сонды зерттеуші алымдарды барлыы бл рнектерді негізі ойды, арарды , ешкіні, сиырды, бланны, быны, одасты, елікті мйіздерін бейнелеуден шыан деп тйеді. Шеберлер жаа ою-рнектерін трмыс-тіршілігіне, з дуіріндегі заман аымына арай лайытап отыран. Мысалы, халымызды кне бйымдарындаы ою-рнектер снділігімен атар сол бйымдарды жеіл, рі берік болу жаын арастыран. Оны стіне рбір жануар мен затты з бойында асиеттеріне арай таырыпты маынасы композициясы, симметриясымен асимметриясы, колоритімен ритмі, сондай-а оан арналан философиялы мні де байалады. Композиция дегеніміз латынны ою-рнекті бір затты бетіне реттеп орналастыру деген сзі. Мысалы ою-рнек кесеге салынатын болса, ол лкен де, кіші де болмай, асан длдікпен жарасым табу керек. Жалпы аза халыны оюлары Орта рнектерімен салыстыранда композиция арапайымдылыымен, бояу тсіні стамдылыымен, формаларымен ерекшеленеді. Ою-рнек арылы халы шеберлері з ойларын, кіл кйін жеткізіп отыран. Жаа ана атап ткен элементтер ою-рнекті кркем тілін райды. Оны кркем тілі бейнелеу неріндегідей бояу тсіне, оларды ндестігіне, сызытар ыраына, жары атынасына байланысты. Сол секілді ою-рнектер басты элементтеріні бірі-бояу тсіні де орналасу реті бар. Бояу тстері ыраты ндестігімен уенді йлесіміне байланысты бейнелеу неріне жаындайды деп айтуымыза болады. р бояу тстеріні йлесімді шешімдерінен кшпелілерді мір туралы тсінігі леуметтік жне лтты ерекшеліктері, оларды уаныштары мен кйініштері крінеді. Халы шеберлері ыраты сызытар йлесімді бояу тсі айын формалары арылы ешандай перспектива мен жары атынастарынсыз-а кз уантарлытай тамаша нер шыармаларын тудыран. Осыан орай ою-рнектерді кркем шешімі оны поэзияа жаындатады дейміз. Ою-рнектерді бояу тсі шын дниені кшірмесі емес,оны шартты ымын ана білдіреді. ай жадайда да ою-рнектегі ттасты саталып отыран. Композициядаы тепе-тедікті, ттастыпен жинаылыты айта рлеу дуіріндегі классикалы шыармалармен салыстыруа болады.

азіргі кезде егеменді елімізде бізге жастара семдік трбие беруде ерте заманны мдени мрасы айрыша ызмет атарады. аза халыты тамаша бйымдары киіз басу, кілем тоу нерлерін білеміз.

олнер – халымызды лтты мрасы. азаты лтты олданбалы нер тарихы кшпелі мірді салт-дстрімен тыыз байланысты. Халы шеберлері лтты олнер мраларын мірге келді. Атап айтатын болса, сталар: найза, ылыш, айбалта, семсер сияты ару-жара трлерін зірлеген. Ал ааш шеберлері киіз йді сйегінен бастап, й мліктері: санды, кебеже, асадал, тостаан, ожау, астау жне музыка аспаптары: домбыра, обыз, шертер, т.б. даярлаан. Зергерлер сндік шекейлік бйымдар: сыра, білезік, ала, іржиек, бойтмар, шашбау, т.б. жасаан. Ісмерлер тоыма, киіз басу, киім тігу нерін дамытан. олнер ашанда заман, мір аымымен бірге туындап, дамып отырады. аза олнеріні су жолы, зіне тн даму тарихы бар. Ол тарих сонау кне замандардан басталады. аза халы ке байта республика жеріндегі ертеден алыптасан кне мдениетті тікелей мрагері ана емес, сол дстрді дамытушы, жаыртып байытушы. Бл процеске р кезеде азастан аумаына жан-жатан келген кшпелі тайпалар мен халытарды, сондай-а Ресей, Орта Азия халытарыны да мдениеті сер етті. ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басында аза халыны дстрлі олнері айтарлытай жоары дегейге ктерілді.

аза халыны олнері асырдан асыра, рпатан рпаа, атадан балаа жаласын тауып келе жатан бай азына. аза олнері – олданбалы-безендіру неріні дстрлі лтты саласы. Тарихын теренен алан . . дстр сабатастыын збеген, рухани мні мен мдени ндылыын жоймаан. азастан жерінде асыл тастан, сйектен, жннен, ааштан, ыштан, нды металдан, быларыдан, саздан – ару-жара, рал-сайман, й жиhазы, т.б. трмыса ажетті ттыну бйымдарын, трлі сндік олнер туындыларын жасаумен атар, оларды здеріні дниетанымына, эстет. таламына сай шекейлеп, безендіру ерте замандардан дамыан.

Ааш сталары сан алуан сйектен ою-рнек салынан й жиhазын, ыдыс-ая зірлеуде асан шеберлік крсетіп, ол шін кгеріс геом. рнек трлерін пайдаланан. Ер адамдарды жорыа, ашылыа, йелдерді салтаната киетін киімдері а-сты бейнелері рнектелген (кміс, алтын, металл ймалар) оюлармен безендірілген. шекейлер салу, кесте тігу, алы мата (барыт, ша) жапсыру арылы да жасалады.

Сауда-саттыты дамуына, алаларды ркендеуіне, ала мен ауылды айырмашылыыны азаюына байланысты олнерді кейбір дстрлі трлері (теріні, сйекті, аашты, кейбір металды трлерін кркем деу) олданудан шыып алды. Алайда матадан, киізден жасалан тс кілемдер, басрлар, тскиіздер, т.б. киіз йді сндік жасаулары брыныша дами берді.

Адам баласы жер бетінде пайда боланнан бастап ааш алаш ттынан материалды бірі болан. азіргі ылыммен техниканы шарытап скен заманда бізді кнделікті мірімізде аашты алатын орыны лкен жне маызды материал. Брыны замандардан - а адам баласы аашты асиетін жоары баалап, ааша табынып келген. Енді, осы аашты деп - безендіріп, шекейлейтін шеберлер туралы тотала кетсек. аза олнер шеберлеріні кнделікті ебегіні тым ауырлыыны бір себебі - оларды басым кпшілігінде жабдыталан арнайы шеберханаларды болмауы. сіресе зергерлер, етікшілер т. б. са-тйек бйымдар жасайтын шеберлер, кбінесе ысы - жазы зіні трын йінде немесе жасаушыны мекен - жайында жатып істеді. Мндай шеберлерді бйым жасайтын шикізаты да, рал-саймандары да кшіп - онуа олайлы шаын сыйымды болан. Сондытан, олар жазды кні елмен бірге жайлауа кшіп, зіні шаын киіз йінде - а істей берген.