азастанны леуметтік жне мдени дамуындаы иындытар

Дріс №32

Таырыбы: азастандаы «айта ру» саясаты жне 1986 жылы Желтосан оиасы.

Quot;айта ру" кезеіндегі республиканы оамды-саяси міріндегі згерістер.

Жылы Желтосан оиасы.

1. 1985 жылы суір айында Кеестер Одаы Коммунистік партиясы Орталы Комитетіні пленумы болды. Онда Орталы партия Комитетіні Бас хатшысы М. С. Горбачев баяндама жасап, оамды демократиялы баытта айта ру жнінде шешім абылданды. Біра бл шешім тек сз жзінде алды. Іс жзінде ол кеес оамын ыдыратуды тездетті. Оны азастанны партия, Кеес органдары ызметінен байауа болады.

азастанда Одаты барлы жерлеріндегі сияты тоырау жылдарында басару ісінде жаымпазды, параорлы, рушылды, жершілдік сияты кптеген келесіз былыстар кеінен орын алды. Бл жылдары лт саясатында, леуметтік-экономикалы жне кадр мселелерінде кптеген ауытушылыа жол берілді. Жалпы барлы кеес оамы шін бл кезде оамды ойды мні згеріп, сз бен істі арасында алшаты, айшылы ке ріс алды. Кадр мселелерін шешу партия комитеттеріні тек бірінші басшыларыны айтуымен, соларды тандауымен жретін болды. Оларды іріктеуде тек туысты, жерлестік, бастыа берілгендік жадайлар маызды рл атарды. Бл Коммунистік партияны, соны ішінде азастан Компартиясыны да барлы дегейінде крініс тапты. Кптеген басшы партия ызметкерлері мен партия комитеттері ескіше ызмет етті. азастан Компартиясыны, Орталы Комитеті рамында сапалы згерістер аз болды. Осыдан келіп, аса маызды мселелерді шешуде принципсіздік, трасызды, оамдаы жаымсыз жадайларды жасыруа, аздаан жасы істерді ерекше мадатап, жоары ктеруге, болып жатан істерді барлыын тек жасы жаынан крсетуге тырысты. Міне, осымен байланысты 1986 жылы апан айында болып ткен азастан Компартиясы XVI съезінде жасаан баяндамасында, ол кезде республика Министрлер Кеесіні траасы болып істеген Н. . Назарбаев жне съезде шыып сйлеген баса да делегаттар мндай келесіз жадайларды ткір сына алды. Олар кптеген крделі жне маызды мселелерді партия комитеттеріні уатылы шешпейтінін, оларды ызметі ауымынан тыс алатынын, проблемалы мселелерді шешуге ескіше арауды кеінен орын алып отыранын ешандай бкпесіз айтып берді.

2. азастанны жоары органдарына орталытан басшы кадрлар жіберу кеінен орын алды. Оларды ызметке жібергенде жергілікті жерді пікірі, республиканы тарихи жадайы, оны салт-дстрі есепке алынбады. Мндай жадай 1986 жылы 16 желтосан кні азастан Компартиясы Орталы Комитетіні бірінші хатшысы Д. А. онаевты орнынан алан кезде айырыша кзге тсті. Пленум мжілісі небары 18 минута созылды. Осы уаыт ішінде азастан Компартиясыны бірінші хатшысы Д. А. онаев ызметінен алынып, оны орнына Мскеу жіберген Г. В. Колбин сайланды.

Мны зі айта ру мен демократиядан лкен міт ктіп отыран республика халкыны, соны ішінде аза жастарыны наразылыын туызды. Пленум ткеннен кейін екінші кні Орталы партия Комитеті йі алдындаы алаа здеріні Пленум шешімімен келіспейтіндігін білдіру шін жмысшы жне студент жастар, оушылар, т.б. жиналды. Оларды олдарында стаан рандарыны арасында "р халыкты з лтты ксемі болу керек" деген ран бар еді. Мндай ксемні азастанда тратын орыс халы кілдерінен де ммкін екендігі айтылды. Міне, осындай крделі жадайда Г. В. Колбин партия Орталы Комитетіні бюро мжілісін шаыртып, оан С. М. Машев, Н. . Назарбаев, 3. К. Камалиденов, О. С. Мирошхин, М. С. Медібаев, А. П. Рыбников, Л. Е. Даулетова, В. Н. Лобов, т. б. атынасты. Біра олар алаа шыан жастарды жрегіне жол таба алмады.

Алада болып жатан жадай, республика басшыларыны, соны ішінде Г. В. Колбинні ойында аза жастарыны арасында елдегі социалистік рылыса арсы астыртын рекет, лтшыл йым бар деген пайымдау мен арам пиылды туызды. Біра ондай йымны бар-жотыы кейін анша тексерсе де аныталмады. Алада жиналан халы пен милиция жне скерлер арасында атыысулар жрді. Ереуілге атысушылар таспен, таяпен аруланып жазалаушылара арсылы крсетті. Олар жастарды мздай суа тоыту шін алаа келінген бірнеше рт сндіргіш машиналарды ртеп жіберді. атыысуды барысында Е. Сыпатаев жне С. Савицкий деген азаматтар аза тапты. Осыан байланысты кімет органдары алаа шыушылара арсы кш колдана бастады. Алматыа баса жерлерден арнайы скери блімдер келінді.

1987 жылы шілдеде КОКП Орталы, Комитеті "азак республикалы партия йымдарыны ебекшілерге интернационалды жне патриотты трбие беру жмысы туралы" арнайы аулы абылдады. Онда 1986 жылы желтосандаы оиа азастандаы лтшылдыты крінісі деп бааланды. Біра кейіннен бл шешім ате деп табылды. йткені аза халы ешуаытта лтшыл болып крген емес еді. Мселені рі арай тексеріп, болан фактілерді аза КСР Жоары Кеесі жанынан арнайы рылан Мхтар Шаханов бастаан комиссия егжей-тегжейлі тексерді. Оны барысында, азіргі кезені талабымен араанда, алаш рет демократия жне жариялылы жадайындаы халыты еркіндік шін ктерген талабы мен ескі партиялы ойлау арасындаы атыысты боландыы ашып крсетілді.

аза жастарыны 1986 жылы желтосандаы шеруіні трі лтты боланымен лтшылды емес еді. Ол баса халытара, соны ішінде орыс халына арсы баытталмаан болатын. Шеру саяси сипаттаы бейбіт демонстрация еді, мемелекеттік рылысты латуа шаыран жоты. Біра республиканы жне орталыты партиялы-бюрократиялы рылымы тарапынан ол экстремистік пиылдаы лтшыл жастар тобыны блігі деп бааланды. Жйе оны "аза лтшылдыы" деп айыптауа дейін барды.

Осыан байланысты 1987 жылы 14 наурызда ткен азастан Компартиясы Орталы Комитеті Пленумыны шешіміне сйкес партия йымдарында тазалау басталды. Атап айтанда, здеріні жіберген ателіктерін ашы мойындау, номенклатуралы жетекші ызметкерлерге мінездеме беруді жаарту, бастауыш партия йымдарында жеке коммунистерді, ал жетекші ызметкерлерді з ызмет орындарында, тратын жерлерде есептері тыдалды. Есеп беру барысында, тек 1987 жылы облысты партия комитеттерінде істейтін жауапты ызметкерлерді 28 пайызы, ал алалы жне ауданды, партия комитеттеріні рбір шінші ызметкері жмыстан босатылды. Оларды рбір оныншысы ызметте жіберілген кемшіліктері шін деген мінездемемен орнынан алынды. Мндай тазарту жмыстары сондай-а кеес, ксіпода, комсомол органдарында да кеінен жргізілді.

Желтосан оиасы бойынша тергеу барысында 99 адам сотталды, 264 адам жоары оу орындарынан, 758 адам комсомолдан шыарылды. 1164 БЛКЖО мшесіне, 210 партия мшесіне ртрлі жаза берілді, 52 адам КОКП атарынан шыарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулы сатау жне Клік министрліктерінен 309 адам жмыстан босатылды, жоары оу орындарыны 12 ректоры ызметінен алынды.

Жергілікті кадрларды уына салан Г. В. Колбин Орталы партия Комитеті бюро мшелеріні пікірімен санаспады, оларды талаптарын абылдамады, мселелерді кп жадайда з еркімен шешті. 1989 жылы наурыз айында Г. В. Колбин Халыты баылау комитетіні траасы болып таайындалып Мскеуге кетті. Оны орнына сол жылы шілдеде азастан Компартиясы Орталы Комитетіні бірінші хатшысы болып Н. . Назарбаев сайланды.

Бір ерекше айтып кететін жадай, айта ру жадайында баралы хабарлама органдары елдегі, соны ішінде азастанда болып жатан жадайларды, згерістерді ешандай бкпесіз ашы жариялап отырды. сіресе, республикада орын алан леуметтік жне лтты айшылытар жнінде жан-жаты айтылды. Соны арасында ебекшілерді азаматты жне лтты сана-сезімі едуір сті. Халы арасында орын алан жмыссызды, балалар лімі, халыкты мдени-трмысты, й-жай жнінде леуметтік зерттеулер жргізіліп, оны орытындылары ашы жарияланып отырды. Мны зі бара халыты саяси-леуметтік белсенділігін кшейтуге кмектесті.

айта ру барысында аза халкы зіні тарихы, лтты айта даму, ана тілі, мемелекеттік егемендік алу жнінде талаптарын оя бастады, бл мселелер жаа ырынан крініс тапты.

3. XX . 70-80 жылдары азастанда лтты табыс кісі басына шаанда Одаты дегейден 12 пайыз кейін алды. Сондай-а республикада й рылысы, мектеп, балалар башасы жне баса да мдени-леуметтік рылыстар салуда да ілгерілеу болан жо. Мселен, 80-жылдары Ода бойынша 10 мы адама жыл сайын 75 птер салынса, азастанда тек - 69, Одата рбір он мы адама 404 дрігерден келсе, мнда тек 352 дрігерден келді. 1987 жылы республикада мектеп жасына дейінгі баланы балалар мекемелерімен амту 53 пайыз ана болды. Табии ортаны орау жмысыны жеткіліксіздігінен скемен, Шымкент, Алматы, Теміртау, Лениногорск сияты нерксіп орталытарында ауаны ластануы те жоары денгейге жетті. сіресе, ызылорда, Атбе, Семей облыстарында экологиялы те ауыр жадай алыптасты. Арал аймаында еш, ылтама, асазан, бауыр аурулары едуір кбейді. Мнда баса жерлермен салыстыранда балалар лімі екі есе сті. Осыан орай республикада оамды озалыс кшейіп, Арал, Балхаш мселелері жнінде оамды Комитет рылды. "Невада-Семей" ядролы аруа арсы крес кшейіп, Семей полигоныны жабылуына ол жетті. Бл озалыстар тек ядролы полигондарды жою шін ана емес, сонымен атар азастанны экологиялы жадайын жасарту баытында, "Халы денсаулыы" деген атпен жргізілді. оамды негізде сондай-а мдени-лтты орталытар ру, діни йымдар, шыармашылы нер одатарын йымдастыру жніндегі озалыс кеінен рістеді.

Халыты алын барасы арасында леуметтік жадайын орауды талап ететін топтар кбейді. Олар -жалаысы тмен жмысшылар мен ызметкерлер, зейнет-керлер, студенттер еді. 1991 жылы желтосанда оларды материалды жаынан олдау масатында жары крген "азастан республикасы халын леуметтік олдау жніндегі осымша шаралар туралы" Президентті Жарлыына байланысты республика кіметі бірнеше шешім абылдады. Зейнетаы, жрдем аша, стипендия, т.б. леуметтік тлемдерді е аз млшері кбейтілді. азастанда 1991 жылы зейнетаыны е тменгі млшері жне балалара мемлекет тарапынан осымша тлем тлеу екі есе сті, ктерілген бааны орнын толтыру шін осымша 3 миллиард сом аша блінді. рине, бл аржы кн санап ымбаттап бара жатан халыты трмыс ажеттілігін анааттандыра алмады.

оамды айта ру, оамды-саяси ахуалды жандандыру барысында брыы КСРО-ны кптеген айматарында лттар мен р трлі халытар арасындаы айшылытар кшейе тсті, лтты тіл мен мдениетті дамыту мселелері кеінен ойыла бастады. йткені кптеген лттар мен халытарды здеріне тн мдени мралары мен дет-рыптары кімшіл-міршіл жйе жадайыііда жойылып кетті. Мемлекеттік іс жргізу тек орыс тілінде жрді. лтты тіл еленбеді. лт тілінде саба жргізу нашарлап, орыс тілі айырыша дріптеле бастады. Соны салдарынан аладаы азатарды 40 пайызы здеріні ана тілін білмейтін мгртке айналды. Мндай жнсіздіктерді

тзету масатында республикадаы 7999 балалар башасыны жанынан 814 аза топтары рылды. Республикадаы жмыс істейтін 8654 мектепті 2500-інде оу аза тілінде жргізілді.

азіргі кезегі мір талаптарына сай кейбір пндерді тере талдап оытатын мектептерді, гимназия, лицейлерді саны кбейе бастады. Оларды жалпы саны 1400-ге жетті. Жоары жне арнаулы орта білім беретін оу орындарында жарты миллиона жуы студент білім алды. Бл жылдары Тркістан мемлекеттік университеті, Шынкент дене шынытыру, Ккшетау ауыл шаруашылы, Шымкент фармацевт институттары ашылды.

1989 жылы ыркйекте аза ССР-інде тіл туралы за абылданып, республикада аза тілін жне баса да лт тілдерін дамытуды 2000-жыла дейінгі кезеге арналан Бадарламасы бекітілді. Оны негізгі масаты лтты тілдерді орап дамыту. За бойынша мемлекеттік тіл болып аза тілі, ал орыс тілі лтаралы атынас тілі болып белгіленді. Біра бл заны орыдалуында кптеген кемшілік орын алды. йткені іс жргізуде, ебек жымдарында зірге аза тілінен грі орыс тілі басым еді. Бл мселеде жергілікті Кеестерге елеулі міндеттер жктелді. Алайда, оны іске асыруда едуір иыншылытар мен айшылытар кездесті. Біратар жерлерде іс жргізу, лтаралы атынас аза тілінде жргізілу ажет делінсе, Орал, Солтстік азастан, Шыыс Казастан сияты облыстарда онан бас тартуа дейін барды.

оамды жаартып, айтадан руда лтты, демократиялы озалыстар кшейіп, олар баралы демократиялы озалыса айналды. Брыыдай з лтына алай болса солай арайтын адамдарды атары азайып, олар з лтыны экономикалы жне рухани мдениетіні дамуына жанашырлы крсете бастады. Мселен, 1989 жылы Алматы аласындаы ш нерксіп орындарында жргізілген социологиялы зерттеуді нтижесінде 18 бен 25 жас арасындаы аза жастарыны 71 пайызы здеріні лтын матан ттатындыын айтан.

азастанда тратын адамдарды басым кпшілігі з еліні, болаша дамуын лтты туелсіздікпен тікелей байланысты деп арайды. Осы орайда бір айтатын жйт республикадан баса жаа кетушілерді саны кбейді. Мселен, 1986 жылы 75,7 мы адам, 1987 жылы 71,4 мы, 1988 жылы 70 мы адам баса жаа оныс аударан. Оларды саны, сіресе, ауылды жерлерде сті. Ол жерлерден, соны ішінде ты жне тыайан жерлерді игерген облыстардан орыс, украин, неміс, беларусь таы баса да лт кілдеріні кетуі кшейді. Мны зі республикадаы барлы саяси кштердіц ынтыматасып, жалпы лтты мддені барынша орау шін кресуін талап етеді. сіресе, азіргі мейілінше крделі ауыр кезеде, оны маызы те зор, йткені таяу арада саяси-экономикалы жне леуметтік жадайды тзеліп кетуіне ол кезде жртты сенімі азайды.