деу] Табиат белдеулері

Деу] Тарихы

1,000 тгргі, Шыныс хан сурет пен

Бкіл Моолияны тарихы, осы жерде кшпенділер трды. Е бірінші – хуннлар, з мемлекет істеп, ытаймен (Син династиясы) соысу бастады. ытайдын олбасшы маршал Менг Тиан з елін орау лы ытай Дуал жасаді. Хуннлар кейнгі осы жерде тркілер зді империясы жасады.

12 гасырда Моол жерде бір мемлекет болан жо. Осыда кп аразды лыстар болды. олбасшы Тимучин бкіл лыстар бір елге бірлесіп Моол Империясы жариялады. 1206 ж. ол Шыыс хан (лы хан) аты алып, басыншылы соыстар бастайды.

Оны Империясы бкіл Азия жне жарты Еуропада орналасты. Шыыс Хан лгенде ол з империясын балалара берілді. Шыныс ханы немере Кублай Хан, империяны елордасын Пекин аласына тасымалдады. 1368 ж. ытайдын Минг Династиясы ткеріс жасап моолдарды з жеріне уып жібереді. Осыдан бастап Монолия кытайды отар болды.

Далалы сахара

1911 ж. Цин Империясы лады, содытан Монолия туелсіз мемлекет ретінде жарияланды. Біра ытай олбасшылары Моолияа з скерлерін кіргізіп, осы жерді екі аймаа блінуі (Сырты Моолия жне Ішкі Моолстан). 1917 ж. Ресей империясыны азамат соысы басталды, жне кп «а скерлер» Сібір жне ытай жерге ашты. Бір сондай скер, - Барон Унгерн з сарбазлармен Сырты Моолияа кіріп, Урга аласы (азіргі лаанбаатар) басып алды. Ресей ызыл Армиясы моолияны коммунистік олбасшы Сухэ-Батор олданды, ол Унгерны скерлер жеіп, Сырты Моолияны жерде - Моол Халы Республикасы болып жарияланды.

Бгінгі Моолия – парламенттік республикас. Елді парламенті – лы Хурал деп аталады.

Деу] Географиясы

Моолия табиаты

1,564,116 км² жер клемі бойнша Моолия Ираннан кейін лемде 19- орына кіреді.

Моолияны отстігі Говь шлі, солтстігі жне батысы суытау келетін таулы лкеде орналасан. Моолияны орталы блігі жазы болып келеді. Е биік шыы Моол Алтай тау жйесіні Таванбогд тауыны Хйтэн шыы теіз денгейінен 4,374 метр биік болып келеді.

Моолия ата континенталды климатты. Жазда ысты боланымен ыста суы болады. ыста орташа температура -30 °Ц болады. лаанбаатар аласы лемдегі е суы астана болып саналады.

Таулы лке кп боландытан жел кп соады. Жылында орта есеппен 257 кнді тулік болады. Жауын шашын млшері шыыс блігінде орташа есеппен 200-350 мм, отсткте 100-200 мм. Отстіктін е шеткей лкесінде Говь шлінде кей жылдары жауын шашын млде болмайды.

Деу] Табиаты

деу] Табиат белдеулері

Моолияны солтстігінен отстігіне арай келесі меридианды табиат белдеулері кездеседі: орманды дала,дала , шлейт, шл. Орманды белдеуде таулы орманды жне тайга белдеуі кездеседі. Табиы белдеулерді орналасуына байланысты Хангай, Хэнтий, Алтай таулы, Дорнодты далалы, Говь шлдік деп трт белдеуге блінеді.

Деу] Топыраы

Моолияда крен, ара крен, ашы крен, ара топыра, шлдік оыр, батпаты, тзды сияты кптеген топыра трлері кездеседі. Бларды ішінен нарлы топыра оларды 5 % райды. Жер клеміні 0,76% егін шаруашылыына ыайлы. Суармалы жер клемі 840 км².

Деу] Суы

Моолияда 67000 км зын 3811 зен бла, 500 км³ ауданы бар 3500 жуы кл 7000 жуы клшік, 540 км² ауданы бар 190 жуы мзды, 250 жуы арасан бар. Жер асты суларыны 139 жуы кзі бар.

Моолияны е зын зені Орхон. зындыы 1124 км, ауданы 133000 км². Е лкен клі Увс клі (3350 км²), е терен клі Хвсгл клі (262.4 м).

Деу] Экономикасы

Моолияны экономикасы негізінен ауылшаруашылы жне тауке нерксібіне туелді. Табии байлы трлері кп кездеседі. Мыс, молибиден, аалай, кмір, вольфрам, мырыш рудасы, темір рудасы жне алтын ндеу ел экономикасында маызды орын алады. Ауылдаы адамдарды негізгі ксібі малшаруашылыы болып келеді.Орта есеппен рбір адама 12 бас мал келеді. Егіншаруашылында бидай, арпа, ккніс, жне малазыын егумен айналысады. 2008 жылы есеп бойынша ІЖ ні клемі 9,48 млрд долларды раан. Жан басына шаадаы крсеткіш 3200 доллар. Жмыссыздар саны орта есеппен халы саныны 2,8 % (2008).

Негізі экспорт німдері (2,5 млрд долл. 2008 ж) : Мыс, молибиден, кмір, мырыш рудасы, темір рудасы, шикі мнай, мал німдері, былары, текстиль. Негзігі экспорттерлері алушылары: ХР (76 %), Канада (9 %), Ресей (3 %). Импорт німдері: (3,6 млрд долл. 2008 ж) : жанар жаар май, машина техника, автомобиль, азы тлік, рлыс материалдары, ант, ндрістік жне кнделікті олданыстаы товарлар, чай т.б. Негізгі импорттерлері: Ресей (35 %), ХР (29 %), Жапония (8 %).

Деу] скер

арулы кштегі адам саны 8,6 мы. скерге 18-25 жас аралыындаы жігіттер шаырылады. скер мінетін атару уаыты 12 ай. арулы кшті резерві - 137 мы адам. арулы кшті басштабыны бастыы генерал-лейтенант Цэрэндэжидийн Бямбажав (2009 ж бастап). 2002жылдан бастап Моолия скер кші Б жне басадай халыаралы йымдармен бірге Сьерра-Леоне, Ирак, Этиоп, Эритрей, Батыс Сахара, Либери, Чадад ,Афганстан бейбітшілік миссияларына атысуда. Бл уаыт аралыында бл миссиялара 3200 дей скер атысан оларды 1800 Б мандаты бойынша 1400 харыаралы мандат бойынша з міндеттерін атаруда. Афганстанда Моол скерлері Афганстан лтты арулы Кшін руда НАТО скерлеріне бірге кмек крсетуде.

Казіргі тада Моолия бітімгерлері Сьерра-Леоне, Ирак, Этиоп, Эритрей, Батыс Сахара, Либери елдерінде ызымет атаруда. Ирактыы бейбітшілкі миссиясы кезінде моол скерлері польша скерлерімен бірге Иракты отстігінде Кэмп-Эхо базасыны ауыпсіздігін амтамас етті. 2005- 2006 жылдарда Моолия скерлері Косоводаы Бельгия скери тобында ызымет атарды.