Иын балалар ымы жне оларды пайда болу себептері
Жобаны масаты
Зерттеу барысында иын балалармен тзету жмыстарын жргізіп, ол иыншылытарды не себепті пайда боланын тсініп жне ол иыншылытарды жойып айта айталануын болдырмау.
Жобаны міндеттері
-иын балаларды проблеммасын анытау жне дістемесін жасап, бадарлама растыру.
-иын балаларды з проблеммасында алып оймай, проблемманы шешу жолдарын табуа кмектесу.
Зерттеу нысаны
Шыырлау ауданындаы мектеп – интернатындаы саба оымайтын жне мінез-лыында иыншылтар бар балалар.
Ылыми жобаны болжамы
Егер мінез-лыында иыншылытары бар балалара психологиялы кмек беру тиімді олданылса, онда иын балаларды з ішінде сенімділік пайда болып, мірге деген лшынысы пайда болып жне з проблеммаларынан арылуа ммкіндіктер ашылады.
Зерттеу жмысында олданылан діс-тсілдер
1.Тренингтер
2.Релаксация жаттыулары
3. Проблемманы анытауа арналан діснамалар
4. тзету бадарламалары
азастан Республикасы Статистика агенттігіні деректері бойынша 2013 жылы 1 атара халы саны 16 909 776 адамды рады. 2012 жылмен салыстыранда халы саныны 236 699 адама скен (2012 жылы 1 атара халы саны - 16 673 077 адам). Оны ішінде йелдерді саны – 8 750 895, ерлерді саны –8 158 881. Балаларды жалпы саны дайы лайып келеді. 0 – 18 жас аралыындаы балаларды саны – 5 029 936, 2012 жылы – 4 934 542. Бала туу крсеткіші біртіндеп лаю рдісінде алып отыр. Республикадаы бір жаса толмаан балаларды саны – 376 574. азастан Республикасы трындарыны рылымындаы 0 – 18 жас аралыындаы балаларды лесі 30%-ды райды.
Бгін республикада 33 682 (2012 ж. – 34785) жетім бала мен ата-анасыны аморлыынсыз алан бала мір сріп жатыр. 23 803 бала отбасыларда ораншылыта жне аморшылыта, патронатты трибеленуде, 9 879 бала білім, денсаулы сатау жне халыты леуметтік орау жйесіні жетім балалар мен ата-анасыны аморлыынсыз алан балалара арналан 188 йымында трбиеленуде.
Кмелетке толмаандар арасындаы ы бзушылытарды ерте профилактикасы масатында, сондай-а республикадаы жасспірімдер ылмысыны жай-кйіне атаулы ыпал ету масатында «Жасспірім», «Бітіру кештері», «Каникул» жедел-профилактикалы іс-шаралары мен «Тнгі 58 аладаы балалар», «Жасспірім-За- ауіпсіздік», «Жмыспен амту», «Мен жне мені полициям» акциялары ткізіледі. ткізілген іс-шаралар нтижесінде аымдаы жылы ІІБ 85 мынан астам (2012 ж. – 81,4 мы) кмелетке толмаан жеткіншектер жеткізілген, оны ішінде 64 мынан астамы (2012 ж. – 57 мы) – кімшілік ы бзушылытар шін, оны 3,6 мыы (2012 ж. – 4 мы) – оамды орындарда алкогольді ішімдіктер ішкені шін жне бір мынан астамы (2012 ж. – 1750) – бзаылы шін. Сондай-а, Кмелетке толмаандарды бейімдеу орталытарына 5 мыа жуы (2012 ж. – 4,6 мы) жеткіншек жеткізілген, оны 4 мынан астамы (2012 ж. – 3,8 тыс.) – адаалаусыз жне араусыз жргені шін. Сонымен атар, кмелетке толмаандарды тнгі уаытта ойын-сауы орындарында жргені шін аымдаы жылы ойын-сауы мекемелеріні 800 меншік иесі, сондай-а 2 мынан астам ата-ана кімшілік жауапкершілікке тартылды. 2013 жылды 9 айында полиция ызметкерлері мдделі мемлекеттік органдармен бірге ыты таырыпа, оны ішінде балаларды ытарын орау жніндегі занаманы тсіндіруге баытталан 78 мынан астам (2012 ж. – 75 мы) сз сйлеу ткізді, оны 74 мынан астамы (2012 ж. – 75 мы) – оу орындарында жне 4,7 мыы (2012 . – 4,2 мы) – БА-та ткізілді.
I тарау. ИЫН БАЛАЛАРДЫ МІНЕЗ-ЛЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫ НЕГІЗДЕРІ.
иын балалар ымы жне оларды пайда болу себептері
оам мiрiнi барлы салалары кптеген згерiстерге, брыны мінез-лы нормалары лдырауа шырап жатан кезде девиантты мінез-лы мселесі елiмiздегi ерекше зекті мселе болып тр. Сондытан жасспірімдерді жат мінез-лытарымен кресу мселесі жас мемлекетімізді алдында тран крделі мселе болып табылады. Мектептегі педагогтар, психологтар балаларды оыту мен трбиелеуде сабатан кп алатын, тртібі нашар, білім дегейі тмен, ашуланша, ата-аналар мен стаздарды тыдамайтын, бзаылытар жасайтын балалармен жиі кездеседі. Кбіне зерттеушілер мндай оушыларды «иын оушылар», «Мінез-лында ауытуы бар балалар», «Девиантты балалар» деп арастырып жр. Жалпы девиантты мінез-лы жне иын балалар ымына келетін болса, ол 1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Бастапыда ылым саласында емес, кнделікті мірде олданылып жрді. Біраз уаыт мытылып, 1950-1960 жылдарды басында айтадан олданыса енді.
Е алаш бл мселе бойынша зерттеу жргізген П.П. Блонский болды, ол з зерттеулерінде девиантты деп мінез-лы шамасынан ауытыан, кмелетке толмаан балаларды арастырды. Жасспірімдерді девиантты мінез-лыты мселесін азастанды педагог-психологтар мен леуметтанушылар да арастырып жр (А.Жмабаев, Л.К.Керімов, Э.И.Шыныбекова, Г.А.Уманов, Ш.Е.Жаманбалаева, Д.азымбетова, Т.М.Шалымбаев, А.М.арабаева). Бл зерттеушілерді пікірінше девиантты сияты жаымсыз асиетті алыптасуына леуметтік-педагогикалы факторларды сер ететінін зерттеген. Жасспірімдерді девиантты мінез-лытарын спорт, зіндік жмыстарды йымдастыру, мектепке деген ыпалды кшейту, бойындаы белсенділікті арттыру, жымдаы рекеттерге араластыру арылы жеуді ртрлі жолдарын крсетіп берген . Девиантты мінез-лы мселесі психологиялы трыдан Л.С.Выготскийді ебектерінде арастырылады, сонымен атар А.С.Макаренконы тжірибелерінен де лкен орын алады.
Девиантты мінез-лы деп леуметтік нормадан ауытуды айтады. Оны оамда абылданан нормаа арама-айшы рекет жйесі ретінде анытайды. Девиантты мінез-лы екі лкен категорияа блінеді. Біріншіден бл психологиялы денсаулы нормасынан ауыту. Екіншіден, бл андайда бір леуметтік-мдени нормаларды, сіресе ыты норманы бзатын антилеуметтік іс-рекет. Сондай-а девиантты мінез-лы бл “балалар мен жасспірімдерді кімшілік жазалау шараларын олдануа кеп соатын ы бзушылытарды немі жасауы, оудан, жмыстан асаана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оыту-трбиелеу йымдарынан немі кетіп алуы, сондай-а оларды ылмысты жауаптылыа жатпайтын ылмыс белгілері бар, оама ауіпті рекетткер жасауы .
Дж.Смелзер девиантты мінез-лыты изоляцияа емделуге, трмеде амалуына жне басада ы бзуды жазалауларына келетін топты нормадан ауыту деп санады. В.И.Добреньков жне А.Н.Кравченко “оамды кзараста малданбайтын рбір ылыты девиантты мінез-лы ” деп атады. леуметтік-психологиялы дебиеттерде балалар мен жасспірімдерді девиантты мінез-лыны алыптасуына сер ететін факторларды тмендегідей бліп крсетеді:
· агрессивтілік;
· зін-зі басаруды тменділігі;
· леуметтік нормаларды тсіну дрежесіні тмендігі;
· ата-аналарды баылауыны жетіспеушілігі;
· ата-аналарды сер етуіні тиімсіздігі;
· физикалы жазалау;
· жасспірімні отбасымен жне рдастарымен келіспеушілігі;
· отбасыны лдырауы;
· ерте ішімдікке салыну, таксикомания, нашаорлы;
· леуметтік анаатсыздану;
· асоциальды топтара осылу.
Девиантты мінез-лыты кбіне жасспірімдер арасында кездестіреміз. Себебі жасспірімдік кезе - е иын, р трлі бзаылытарды пайда болатын жне сонымен атар досты нормаларды игеруіне стті кезе болып табылады. Жасспірімге тн асиет - зіндік туелсіздік, дербестік, басаа баынышты болмау. Сол себептен, зіні кш-уатын, жеке басыны мн-маынасын тсінуге мтылыс жасайды. Оны ынуа ммкіндіктерді мектептегі оу-трбие мен ебек процесіне атыстарынан байалады. Себебі, девиантты мінез-лыты балалар типтік ерекшеліктеріне байланысты тіршілік иыншылытарына кезігіп, оны жеіп шыуа ішкі жай-кйі жол таба алмай леуметтік-педагогикалы трыдан оралынбайды. Содан девиантты мінез-лыты бала ешкімге керегім жо деген сезімге беріліп кінны лкендерге теліп айналасымен жан-жалдасуа, рыс-тбелеске бейімделеді. ажеттілікті орнын толытыруды жолы – бос уаытын масатсыз пайдалану, мектеп тртібін стамау, за нормаларын бзу, ылмысты істер жасау .
р жас кезені адамны тлалы алыптасуында алатын зіндік орны бар. Бл баланы “мені” айта рылып, айналасындаылара сыни кзрас алыптасатын кезе. Белгілі психолог Л.С.Выготский жасспірім жастаы кезеде (14-18 жас) екі лкен згеріс болады: ол азадаы жынысты жетілу жне зіні “Мен” мдениетіні ашылуы, тласыны жне дниетанымыны алыптасуы. Жасспірімдік кезе тек психологиялы жаынан ана емес, сонымен атар трбиелік жаынан да иын болып табылады. Дл осы жасспірімдік кезеде балаларды кпшілігі “мектепке бейімделе алмауымен” ерекшеленеді, яни мектепті талаптарына бейімделе алмау. Шарт бойынша “мектепке бейімделе алмау” жасспірімдерде оларды лкендермен ашы жанжала тсуімен, рдастарымен досты арым-атынасын бзуымен, оларды нашар оуымен, мектептегі тртіпті бзуа атысуымен, оларда ата-аналарымен жне оларды оршаан лкен адамдармен жанжалда болуымен крініс береді. Кптеген зерттеуші алымдарды тжырымдамаларына жгінсек девиантты мінез-лыты жасспірімдерге тн орта ылы – ол ата-аналар мен стаздара ыр крсету, бір нрсені зінше жасау, лкендерді тілін алмау, жаымсыз жандара еліктеу, темекі тарту, біртіндеп ішкілікке йрену, рлы жасау таы сол сияты болып табылады. Осындай жат ылытарды елемеу – жасспірімдерді теріс жола тсіріп, ылмыс жасауа итермелейді, адамгершілік ардан аластатып, бара-бара оама сйкімсіз, жеккрінішті жандар атарына осары сзсіз. Жасспірімдік шата балаларды ызыушылыы арта тседі, лде бірдееге бейімделгіш келеді, мінезі ерекшеленіп, зіні мір жолына кз жіберіп, ой елегінен ткізуге тырысады, оуды мнін, масатын тсініп, жымдаы з орнын білгісі келеді. Жасспірімдер мен жастарды жат ылытара уестенуіні негізгі себебі: біліміні тмендігі, мдениет дегейіні жеткіліксіздігі, е бастысы, ызыушылыты шектеулілігі, оамды пайдалы іске деген ниетті жо болуы. Сонымен девиантты мінез-лыты жасспірімдерді педагогикалы мінездемелері жаынан трт топа блеміз:
Бірінші топа жататын девиантты мінез-лыты жасспірімдерді мінез-лында дрекілік, атігездік, мейірімсіздік, лкен-кішіні сыйламау сияты дет-дадылар толы алыптаспаанымен, олар іштей з жріс-трыстары мен іс-рекеттеріне баа бере алмайды. Біра з мінез-лын тзетуге талаптанады.
Екінші топа жататындар адамгершілік адір-асиеттерді тмендей бастаан, леуметтік бадарлары оама жат сыаймен сипатталады. Блар атігездік ылытарымен атар, рлы, тонау, зорлы-зомбылы жасау, темекі мен наша тарту, уытты сйы заттарды иіскеу сияты деттерге икемдене бастаан. Бл топа тртібі нашарлаан, ы тртібін бзушы жасспірімдер жатады, біра бл балалар лі бзыла оймаан, з жріс-трыстарын тзетуге ммкіндік – абілеті бар, тек педагог тарапынан басаруды талап етеді.
шінші топа з мінез-лытарын басара алмай, зін-зі трбиелеуге бейімділіктері жо жасспірімдерді шаын тобы жатады. оама жат мінез-лытары алыптаспааны сонша, олар здеріні теріс ылытарына талдау бере алмайтын жасспірімдер. Бл топа атігездік, зорлы-зомбылы крсетумен атар рлы, тонау, ішімдік жне наша тарту істеріне бден машытанан жасспірімдер енеді.
Тртінші топа жйке ауруларына (невроз, неврастения, кісіні мезі ылатын дет) шалдыа бастаан балаларды жатызамыз. Мндай жасспірімдерге педагог-психологтар мен дрігерлер тарапынан дербес арым-атынас, ілтипат, сый-рмет, жылы лебіз ажет. Девиантты мінез-лыты емдеу жалпы мемлекеттік міндет жне оны тиімді дамуы педагогтар, психологтар, загерлер, дрігерлер, леуметтік жмыскерлер, журналистерді біріккен рекеттеріні нтижесінде іске асуы ммкін. Бл жмыс бірінен со бірі жне кезе бойынша жргізілуі тиіс .
Отто Рюле «ашты» тек адамны азасына ана сер етіп оймайды, сонымен атар оны моралды тратылыына да сер етеді. Аштыты нтижесінде физикалы жне моралды трыдан лдыраан адам тласын елестету те иын. Материалды жаынан амтамасыз етілмеу адамдарды ессіздендіреді, ят деген сезімні жоалуына итермелейді, ар мен адамды сезімні жоалуына келеді
С.Ф.Анисимованы пікірінше “Жас рпаты жаын адамдарын ренжітіп аландаы, жасы кретін адамына иянат жасаандаы ят сезімі сияты, табиатта масатсыз кесілген аашты, уланан суды, бекітілген зенді кргенде сондай кйзеліс сезімінде болатындай етіп трбиелеу керек” деген. Осы мселелерді ескере отырып біз балалар мен жасспірімдерді тласы мен мінез-лындаы жат ылытардан арылту шін тмендегідей жмыстар жасалу керек деп ойлаймыз:
· жасспірімдерді бос уаыттарын йымдастыру;
· оушыларды жеке дара ерекшеліктерін ескеру;
· леуметтік жне психологиялы оралуы;
· оушыларды здеріні ытары мен міндеттерін білуі;
· маскнемдікке, ішімдікке, нашаорлыа, ылмысты рекетке
бейім балалара лкендер тарапынан атал жаза олдану
Сонымен баланы алашы адами ндылытары , рине , отбасыда алыптасады. Алайда, анша дегенмен ешбір ата-ана з баласыны жаман боланын аламайтыны аны. Егер, ртрлі себептермен баласы тура жолдан шыып кеткенні зінде , ол ата-аналарды кінлй бермей , бірлесіп жмыс істеу шін олармен дрыс арым-атынас орнату керек, бл біріншіден , ал, екіншіден ол отбасыны барлы жадайын зерттеу керек, “иын” балаа айналу себептермен ртрлі жолдармен анытау, трбие жмысын дрыс йымдастыруа о серін тигізеді. Ол шін: “Мені отбасым ”, “Мен не шін ата-аналарымды жасы кремін (сыйлаймын)”, “Мен бос уаытымды алай ткіземін? ” деген таырыптара шыарма жаздырып, содан кп нрсені білуге болады.шіншіден, істелген жмысты брі алдын-ала, тере , жан - жаты ойластыран болуы керек. Ата-аналармен,оларды трбиесі иын балаларымен жргізілетін жмыс сол отбасыны жеке ерекшіліктерін ескере отырып жоспарланан болуы керек .
1.2 иын мінез-лыты жасспірімдерді азіргі психологиялы дебиеттерде зерттелуі
Білім беруді жаа жйесіне сай жас рпа трбиесін жан-жаты жасартуа баышталан ызмет айырыша маыза ие екені белгілі. Жас рпа трбиесінде ттеген-айлара кезігіп, кеш кініп, опы жеп жрген жайымыз бар. Олай болса баланы шлкім-шалыс жрісін са-тйек санап, “кейін ер жеткенсін зі–а ояды” деп кейбір ата-аналарды жеке жауапкершілігіне жрдім бардым арауын бала трбесіне мн бермеушілік, оны ертегі кнін ойламаушылы демеске лаж жо.
Соы кездері осы жастар трбиесіндегі кемшіліктерді ке етек алуын тетен-тек оиа деп арауа болмайды. Ол мір шындыы, брімізді орта кемшілігіміз. Осы кемшіліктерімізді нтижесінде жасспірімдер арасында девиантты мінез-лы кптеп кездеседі.
Мінез-лытаы иынды жне иын балалар 1920-30 жылдары пайда бола бастады (Болнский П.П). Бастапыда білім саласында емес кнделікті мірде олданылып жрді. Біраз уаыт мытылып, 1950-60 жылдарды басында айтадан оданыса енді. азірде бл терминдер ылыми сздіктерде наты орын алып отыр.
Девиантты мінез-лы деп леуметтік нормадан ауытуды айтады. Оны оамда абылданан нормаа арама-айшы рекет жйесі ретінде анытайды .
Психикалы рекетіне згеру кйін тудыратын улы заттарды олдану девиантты мінез-лы формасы болып табылады. Осы заттарды олданан кезде ол психикалы процестерге сер етеді.
Девиантты мінез-лы ртрлі формада крінгеніне арамастан, оларды барлыы бір-бірімен тыыз байланысты. Ішімдік ішу, наша олдану, агрессивті мінез-лы таы басалар бір ттастыты крсетеді. Жасспірімдерді девиантты мінез-лыны біреуін олдануы оны баса заттарды олдануа деген ммкндіктерін жоарылата тседі.
андайда бір іс-рекетті баалануы оны андайда бір нормамен салыстыру іске асады. Проблемалы іс-рекетті жиі девиантты деп атайды. Девиантты мінез–лы психологиялы денсаулы, ыты, мдениеттік немесе жалпы абылданан нормадан ауыту рекетіні жйесі.
Девиантты мінез-лы деп оамда алыптасан нормалара сйкес мінез-лыты айтамыз (И.А.Невский). Белгілі леуметтанушы И.А.Кон девиантты мінез-лыты психикалы денсаулы, ы, мдениет немесе мораль алыптарыны жалпы абылданан алыптардан ауытыан рекет жйелері ретінде арастырады
В.В.Трифонов зерттеулерінде «девиантты мінез-лыты жасспірім» анытамасы – бл кнделікті педагогикалы серге кне бермейтін, зіне немі оысмша уаыт бліп арауды, малімні ерік-жігерін, кшін, ажырлы педагогикалы ебегін ажетсінетін бала /7.131-б/. Бл шексіз ым, ол жеке адамны згеру былысын жинатаушы. Осы категориядаы балаларды жалпыадамды жне зге ешкімде айталанбайтын асиеттері, леуметтік жне биологиялы факторларды ыпалымен амтамасыз етіледі. Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов, В.Н.Кудряцев, Г.М.Минковский, И.ФМягков жне т.б. «девиантты мінез-лыты балаларды» кпшілігі блар мектеп бадарламасын дрыс мегере алмайтындар, сондытан да оушылар жымынан тысары шыып алатын балалар, - деп атап крсетті /8.87-б/. жымдаы жаымды позициядан тыс алуоларды теріс мінез-лыа, айналасындаы адамдармен, сіресе бірге оитын рбы-рдастарымен дрыс арым-атынас жасауына кедергі келтіреді.
Девиантты мінез-лы лкен екі категоияа блінеді. Біріншіден, бл аны немесе жасырын психопатологияны барлыын білдіретін психикалы денсаулы алыптарынан ауытыан мінез-лы. Екіншіден, бл леуметтік, мдени жне ыты алыптарды бзатын леуметтенбеген мінез-лы. Мндай рекеттер аз болса, олар ы бзушылы, ал шамадан арты болса, рі жазаланса-ылмыс деп аталынады. Бл жерде делинквенттік (ыа арсы) жне ылмысты іс-рекеттер туралы айтылып отыр.
С.А.Беличева девиантты мінез-лыты леуметтік ауытуын былайша жіктейді:
Пайдакнемдік баытта: ы бзушылы, материалды, аржылы, дние-мліктік пайда табуа мтылумен байланысты (рлау, тоау, алып-сату, алаяты жне т.б.) жасаан теріс рекеттері;
Агрессиялы баытта: адама арсы баытталан рекеттер (балааттау, бзаылы, рып-соу, лтіру, зорлау);
леуметтік енжар тип: белсенді мір сруден ашуа, азаматты борышын теуден тылуа, жек жне леуметтік мселелерді шешкісі келмеуге мтылу (жмыстан, оудан бас тарту, кезбелік, маскнемдік, нашаорлы, токсикомания, зіне-зі ол жмсау).
Девиантты мінез-лы екі лкен категорияа блінеді. Біріншіден бл психологиялы денсаулы нормасынан ауыту. Екіншіден, бл андайда бір леуметтік-мдени нормаларды, сіресе ыты норманы бзатын антилеуметтік іс-рекеті .
Социологияда девиантты мінез-лыты себебін тсіндіру шін бірнеше баыта бліп арастырады. Р.Мертон Э. Дюркгеймні тсінігіндегі «аномия» ымын (бл дегеніміз брыны нормалар мен ралдарды наты жадаймен сай келмеуі, ал жааны лі де оам жадайында натыланбаандыы) олдана отырып, ауытымалы мінез-лыты себептері деп оамны сынып отыран масаттары мен оны жетістікке жеткізетін ралдарды арасындаы байланыссызды. Келесі баыт конфликт теориясы аумаында туындаан. Осы теорияа сйінетін болса, мдениетті мінез-лы андайда бір мдениет нормасына негізделмесе ауытушылыты мінез-лы болып табылады (А.Коэн).
Социологияда девиантты мінез-лыты шыу тегі Э.Дюркгеймнен бастау алады, ал оны жеке ылыми баыт ретінде Р.Мертон арастыран. Оларды сынып отыран «аномия» ымы нені білдіреді? Бл ымны негізгі шыу тегін ертедегі дебиет кздерінен де кездестіруге болады. «Кне грек тілінде anomos деген «засызды», «алыпсызды», «басаруа кнбейтін» дегенді білдіреді. Бл ымды Еврипид пен Платонны, ХVI асырдаы аылшын тарихшысы У.Лембейрдті, франсуз философы мен леуметтанушысы Ж.М.Гюйоны жне т.б. дебиет кздерінен кездестіруге болады. Аномия ымы - леуметтік біркелкілік сезіміні бзылуын немесе тіпті лсіреуін білдіреді. Осы аномия ымына кптрлілік пен арама-айшы пікірлерді зі бгінгі кні «аномия» ымына тарихилытан тыс біркелкі тсінікті жотыын крсетеді. Осыан байланысты Э.Дюркгейм мен Р.Мертонны пікірлерін арастырса.
Е алаш рет леуметтік трыдан девиация ымына тсінік Э.Дюркгеймні сынан аномия теориясынан крініс тапты. Ол бл теорияны зіні классикалы зерттеулерінде зіне-зі ол жмсауды негізі ретінде олданды. Ол зіне-зі ол жмсауды себебі «аномия» деп аталатын крініс деп санады. Ол адам мірін реттеуде ережелер маызды рлге ие екенін, нормалар оларды мінез-лын басаратынын, олар баса адамдардан не кту керек екенін жне олар здерінен не ктетінін де біледі деп крсеткен. Адамдарды мірлік тжірибесі (яни анааттанулары мен кініштері) кішкене болса да леуметтік нормамен амтылан здеріні кткен нтижелеріне сйкес келеді. Дегенмен де кризистік немесе радикалды леуметтік зілістерде мірлік тжірибе барлы леуметтік нормаларды амитын идеала сай кемей алады. Нтижесінде адамдар адасушылы пен леуметтене алмаушылы сезімін басынан кешіреді. Э.Дюркгейм з ебегінде ктпеген кезде экономикалы жадайды крт тмендеуі немесе жоарылауы зіне-зі ол жмсауды алыпты жадайдан жоары болуына алып келеді деп крсеткен. леуметтік нормаларды бзылуы, адамдарды баыт-бадарларын мытуы бларды барлыы девиантты мінез-лыа сйкес келеді деп крсеткен.
А.С.Макаренко айтандай, трбие ісіні шын мні тіпті де баламен гімелесуде емес, оан тікелей ыпал жасауда да емес, оны мірін йымдастыруымызда .
рине девиантты мінез–лытаы балаларды арасындаы жмысты шешуші тласы педагог. Оны ксіби шеберлігі мен педагогты таланты. Трбиесі тартымсыз шкіртті айта трбиелеуді барлы кшіні (мектеп, отбасы, кпшілік) басын оса білсек оны адамгершілік жола салуа сер ететіндерді брін оны масата жмылдыра білсек ана жеілге тспек.
Адамдарды оам, яни зін оршаан орта трбиелейді. Бл аиат.
Баланы оытушы да, ересек адамдар да, крішісі де трбиелейді. Біра е алдымен балаа отбасы, ата-аналар, зін оршаан адамдар, жасы лкен аалар мен апаларды негесі брінен кштірек ыпал етеді. Кейінірек оны жолдастарыны, достарыны, таныстарыны ыпалы, орта мен ртрлі жадайларды сері отбасы ыпалынан кштірек болып кетуі ммкін, біра 13-14 жаса дейін бала мірінде отбасы, ата-ана басым рл атарады.
Сонымен отбасы адамны мірі негізделетін моральды адамгершілік ірге тасын алайды.
II. тарау МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫ МІНЕЗ-ЛЫ ИЫН БАЛАЛАРМЕН ЖРГІЗЕТІН КОРРЕКЦИЯЛЫ ЖМЫСТАРЫНЫ ДІСНАМАЛЫ НЕГІЗІ 2.1 Мектеп психологыны иын балалрмен жргізетін тзету – дамыту жмыстарыны формалары, трлері мен жргізу тиімділігі.
«иын» оушы деген термин азіргі практикада жеке басын тртіпке салу ажет балаларды отбасын білдіреді.
Бан ересектерді талабына, кеесіне арсылы крсететін тілазар, ерке, ыыр балалар жатады. Мндай ауытуды іс жзіндегі себебін анытау олара ата талап оя жне іс-рекетті жымды нормасына енгізе отырып, балаларды ажеттілігі мен ынтасына назар аудару еркелік, ыырлы, тілазарлыты болдырмау мен жеуді негізгі жолы.
иын балалармен жне тртіп бзушылыты алдын-алу мселесі азіргі кезедегі мектеп рекеттеріні ішіндегі маызды міндеттерді бірі болып саналады. Осы мселемен жмыс жасай отырып, мектеп психологыны ойан масаты: «иын» балалармен жмыс жргізу жолдарын жетілдіре отырып, оушылара ыты білім беру мен жоары леуметтік-ыты мдениетін алыптастыруды тиімді діс-тсілдерін табу.
уелі мына терминдерді ажырата білгеніміз жн: «иын бала», «трбиесі иын» бала, педагогикалы назардан тыс алан бала, леуметтік назардан тыс алан бала, адамгершілік дамуында ауытушылы бар бала.
Осы трыдан арай отырып, тртіп бзушылыа бейім балалармен дрыс трбие жргізу жолдарын анытаймыз. «халы айтса, алт айтпайды» дегендей «иын» балалармен жмыста сынып жетекшілеріні аидасына айналан маалдар бар.
«Баланы жастан» немесе «баланы бесігінен тзе». Баланы трбиесі жайлы алашы мліметті жотыынан бастауыш сынып малімдеріне бірінші кнен бастап баламен масатты трде жеке трбие жмысын жргізу иына соады. Ал бастауыш мектеп кезеі баланы жеке басыны ары арай алыптасуы шін аса маызды рл атарады. Оны мірінде мектеп табалдырыын аттаан кннен бастап айтарлытай згерістер пайда болады, бала шін жетекші орын алатын оу рекеті алыптасады. Сондытан мектепке дейінгі баланы отбасындаы мінез-лы жайлы, кейбір жеке ерекшеліктері жайлы мліметтерді боланы жн. Бл шін арнайы сауалнамалар дайындалады. «Бала туралы млімет» жаты толтырылады, мінездеме жазылады.
«нер йренсе ор болмайсы». Оушыны бос уаытын р трлі кпшілік іс-шаралармен толтыру арылы алдын алу шараларын амтамасыз еттік деу, бекершілік. «иын» балдалар кбінесе сенім туызатын гімеге мтаж. Жеке назарды, аморлыты, мейірімділікті жеткіліксіздігін ересек ылмыскерлер пайдаланып «иын» балаларды з тобына осып алады.
«Жылы-жылы сйлесе, жылан інінен шыады». Трбие жмысындаы таы бір маызды нрсе баламен сйлесе білу. Баланы кілін таба білу, оны сенімін туызады. Жас ерекшеліктерін ескере отырып, жеткіншектермен жасспірім балалармен оларды з тілінде сйлесу керек.
«яда не крсе, шанда соны ілерсі» дегендей келесіз отбасылармен жмыста тек тсіндіру шаралары арылы олара ыпал жасау жеткіліксіз. Бл жмыста оамды ыпал ету, медициналы жне ыты шараларды олданан жн.
Мінез-лы иын оушылар арасында жргізілген кптеген зерттеулер орытындысы бойынша лгермеушілер атарын бастауыш сынып оушылар толытырып отыратыны крінеді. Мінез-лыты мндай ерекшеліктеріні пайда болуыны зі болашата –леуметтік психологиялы дезадаптацияны траты трлеріні алыптасуына, мінез-лы бзылуыны клиникалы жне криминалогиялы белгілеріні пайда болуына келіп сотырады.
Оушыны жеке басына тн асиеттерді тек «мен» деген асиет трысынан ана баалап оймай, тиісті млшерлерге алайша баынады, тырысушылы, дрыс мінез-лы млшерін сатап, іс-рекет жасауа деген ажеттіліктерді згешелендіреді.
стемді типіндегі балаларды айрыша ерекшелігі дербестік, туелсіздік, зін-зі сендіруге тырысушылы. Олар здеріне те сенімді, туекел жасауа бейім трады жне леуметтік батылдыа ие болады.
ауіп-атер типтегі балалара жоары эмоционалды трасызды, тым мазасыздану, ауіп атерлік теменгі стрестік, тратылы тн.
серленгіш типтегі балалара жасаншаты пен ялшаты тн. Бл типтегі балалар шін рескелдік, жылылыты болмауы, басаларды клуі, психологиялы жарааттантйын жадай болып табылады.
Интровертивті типтегі оушыларды тйы , жанасымы кем балалар, Олар шін біреулермен байланыса тсу иынды тудырады.
Инфантивті типтегі балалардан эмоционалды -еріктік жігерліктері жетілмегендіктен, зіндік шешім абылдаудаы сезім дрменсіздігі, орансыздыы крінеді.
Бала кп жадайда зін дрыс стамайды, ол оны трбиесіздігінен, ажетті позитивті біліміні, дадысыны, аылыны алыс алуынан, араусыз алу, оршаан ортаны теріс ыпалынан, соны нтижесінде леуметтік –психологиялы дезадаптациясыны дамуынан, т.б. крінеді.
Балаа малімні, ата-аналарыны немрайлыыны ршуі, рбы-рдастарымен зара арым атынастарыны дрыс болмауы оамда иын баланы кбеюіне келіп сотырады.
Оушыны мінез-лыны ерекшеліктерін анытау шін тмендегі тсілдер крсетілген.
Оушыны тртібін саба стінде жне сабатан тыс кезеде баылау;
Оны ызметін талдау (р пн бойынша дптерлерін, баылау жмыстарын, шыармаларын т.б.);
Оушыдан не ызытыратынын жне жасы кретін сабатары жнінде гімелесу;
Достары жнінде гіме жргізу;
Оушы жнінде достарымен, ата-анасымен гіме жргізу;
Мінез-лы иын оушыларды анытау шін жне де оушыларды мінез лындаы иындытарды пайда болу себептерін анытау шін мындай дістерді олдану;
«Отбасы суретін» жргізу барысында алдымен балалара, «балалар сендер йде кіммен трасыдар?» деп сурет салу тапсырмасы беріледі.
орыта келе, балада траты, жаымды асиеттер, дрыс мінез алыптастыру шін мына негізгі шарттарды орындау керек деген сыныс беру.
Баланы з олынан келетін іске толы ерік беру. Басаны кшіне, кмегіне сеніп кетпей , з олынан келетін істе ана ата-ана кмек крсетіп жіберу;
Баланы еркіне жіберу ерлікке, батырлыа йретсе, тртіпке баындыру оны шыдамдылыа, табандылыа йретеді. Баланы еркіне жібермеу, оны жасанша, ора етеді. Ал тіпті тізгінсіз оя беру, оны бар ерігін орындай беру, баланы бейбаста, ессіз, тентек етіп шыарады.
Баланы жеке асиеттеріні, психикасыны дрыс дамып жетілуі шін педагогты жымдарды ксіптік білгірлігі, ата-аналарды саналы кзарасы жне осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындаы тыыз ода, нтижелі жмысты ажет етеді.