Мектеп психологыны иын балалармен жргізетін тзету-дамыту жмыстары.

Жеке тланы ауытушы мінез-лын ртрлі леуметтік институттар реттейді. оамды сер ету — ыты санкциялар, медициналы араласу, педагогикалы ыпал, леуметтік олдау жне психологиялы кмек сипатында болуы ммкін. Мінез- лыты бзылуларды крделі сипаты, оларды алдын алу мен жою леуметтік ыпалдарды жасы йымдастырылан жйесін талап етеді. Психологиялы кмек — арастырылып отыран жйені дегейлеріні бірі ретінде байланыстырушы рлін атарады жне айын гуманистік баытымен ерекшеленеді. Бл факт психологиялы жмысты пиялы, еріктілік жне жеке мдделілік, адамны з міріне жауапкершілігін зіне алуы, зара сенімділік, олдау, жеке тла мен индивидуалдылыты рметтеу секілді принциптерінде крініс табады. Психологиялы кмек негізгі екі баытта жзеге асырылады: психологиялы превенция (ескерту, профилактика) жне психоло- гиялы интервенция (иындыты жеу, тзету, реабилитация). Ереже бойынша, психо-диагностика жмысты дербес баыты емес жне психологиялы кмекті масаты болмауы тиіс. Бл рекетті кмекші трі, маызды, біра міндетті емес, бл аралы практикалы міндеттерді шешеді. Ауытушы мінез-лы профилактикасы кбінесе кмелетке толмаандарды мысала алу арылы арастырылады. лемдік денсаулы йымы профилактиканы ш трін сынады: бастапы, екінші жне шінші профилактика. Бастапы профилактика белгілі бір былыс тудыратын жаымсыз факторларды жоюа, сонымен атар бл факторларды серіне жеке тланы тзімділігін арттыруа баытталады. Бастапы профилактиканы жасспірімдер арасында кеінен олдануа болады. Екінші профилактиканы міндеті — жйке-психикалы ауытуларды ерте анытау жне оалту, сонымен атар "ауіпті топпен" жмыс. шінші профилактика мінез-лыты ауытуларын тудыратын жйкелік- психикалы бзылулар секілді арнайы міндеттерді шешеді. 83 Сонымен бірге, шінші профилактика девиантты мінез-лыты тлаларды ылмысты айталауыны алдын алуа баытталуы ммкін. Психопрофилактикалы жмыс барлы ш дегейдегі іс- шаралар кешеніне кіре алады. Психопрофилактикалы жмысты бірнеше формалары бар: y леуметтік ортаны (отбасы, леуметтік топ, наты тла) йымдастыруа: салауатты мір салтын алыптастыру бойынша жасалатын леуметтік жарнама, БА, жастарды субмдениетімен жмыс; y млімет беру (дрістер, гімелесулер, арнайы дебиеттерді, видео жне телефильмдерді тарату); y леуметтік трыдан маызды дадыларды белсенді леумет- тік йрету; Аталмыш лгі кбінесе топты тренингтер формасында жзеге асады. азіргі кезде тмендегідей формалар ке тараан: 1. Резистенттілік (леуметтік жаымсыз серге тратылы) тренингі. Тренинг барысында девиантты мінез-лыа нсаулар згереді, жарнамалы стратегияларды тани білу дадыларын алыптастыру, рдастар ысым крсеткен кезде "жо" деп айту абілетін дамыту, ата-аналар мен баса лкендерді (мысалы, ішімдік ішетіндерді) ытимал жаымсыз сері туралы апарат беріледі. 2. Ассертивтілік тренингі, немесе аффективті — ндылыа йрету тренингі. Ол девиантты мінез-лы эмоционалды ауыт- ушылытармен тікелей байланысты деген тсінікке негізделеді. Аталмыш мселені алдын алу шін жасспірімдер эмоцияларды тани білуге, оларды олайлы трде крсетуге жне тілуді (стрес) жее білуге йретіледі. 3. мірлік дадыларды алыптастыру тренингі. мірлік дадылар дегеніміз — тланы е маызды леуметтік іскер- ліктері. Е алдымен, бл арым-атынас жасау, досты байла- ныстарды сатау жне тлааралы арым-атынастардаы аты- ыстарды шешу іскерлігі, сонымен атар бл зіне жауапкершілік алу, алдына масат ою, з станымы мен мддесін орау абі- леті: y девиантты мінез-лыа альтернативті рекет йымдастыру (таным, зін-зі сынау, арым-атынас, махаббат, шыармашылы, рекетшілдік); 84 y салауатты мір салтын йымдастыру (дрыс таматану, таза ас, жйелі физикалы жмыс клемі, ебек жне демалыс режимін сатау, табиатпен арым-атынас, нысапсыздытан аула болу) жне т.б.; y жеке тлалы ресурстарды белсендендіру (спортпен шыл- дану, шыармашылыпен айналысу, топты тренингтерге атысу, арттерапия) жне т.б.; y девиантты мінез-лыты жаымсыз салдарын азайту (млі- мет беру, топты пікірталас, тренингтік жаттыулар, рлдік ойындар, леуметтік тиімді мінез-лыты лгілеу, психоте- рапевтік дістемелер) жне т.б. олданылан дістерге байланысты, психопрофилактикалы жмыс тренингтер, білім беру бадарламалары (мектептік арнайы курс), психологиялы кеес беру, дадарысты кмек (сенім телефоны) формасында, сонымен атар шекаралы кйлер мен жйкелік психикалы ауытуларды психотерапиясы формасында жзеге асыруа болады. Девиантты мінез-лыты ерекшелігіне сйкес психопрофи- лактикалы жмысты мынандай принциптерін ажыратуа болады: y кешенділік (леуметтік кеістікті, отбасыны жне тланы ртрлі дегейлеріне серді йымдастыру); y апаратты жаымдылыы; y жаымсыз салдарды азайту; y баыттылы (жас ерекшелігі, жынысты жне леуметтік сипаттамаларды ескеру); y кпшілікке арнаушылы (жмысты топты формасыны ба- сымдылыы); y болашаа мтылыс (мінез-лы салдары, жаымды нды- лытар мен масаттарды белсендендіру, девиантты емес мінез- лыты болашаын жоспарлау). Мемлекеттік саясатты нормативті жаттары мен тжырым- дамалы аидаларында жалпы жне арнайы профилактика ымдарын бліп арастырады. Жалпы профилактика (грек тілінен аударанда — "сатап алу, ескерту") отбасыны физикалы жне леуметтік трыдан дені сау балалар трбиелеу ызметтерін толы орындауа ажетті леуметтік-экономикалы, леуметтік- 85 мдени жне леуметтік-педагогикалы олайлы жадайлар жасауа баытталан; жалпыа білім беретін оу мекемелеріні барлы трлеріні трбиелік ызметтерін жзеге асыруа, оушыларды ызыушылытары мен абілеттерін толыанды дамытуды, сабатан тыс уаытта оама пайдалы іс-рекеттермен айналысуын амтамасыз етуге баытталан шаралар жиынтыы ретінде арастырылады. Арнайы профилактика "ауіпті топ" балаларына, девиантты жасспірімдерге, кмелетке толмаан за бзушылара баыттал- ан тзету-реабилитациялы шараларды амтиды. Ол психоло- гиялы-педагогикалы олдау мен жасспірімдерге леуметтік ыты кмекті ртрлі іс-шаралары, оларды ата-аналарды кіл оймауынан, атыгездіктен, зорлы-зомбылытан жне асоциалды ортаны теріс серінен орау болып табылады. Тзету-профилактикалы жмыс — мектепті, отбасыны, бос уаытты ткізетін ортаны жне формальды емес топтарды, леуметтік институттар мен оамды йымдарды бір-бірімен етене байланысында жзеге асады. Осылайша профилактикалы жне тзету-педагогикалы рекет девиантты мінез-лы бар жасспірімдерді анытау, даму мен мінез-лытаы ауытуларды себептері мен жадайларына диагностикаа баытталан леуметтік-педагогикалы дерісті рамды блігі болып табылады. Ауруды жою жне алдын алу шін оны бастау кздері мен тп тамырын жою ажет. Ауытыан мінез-лыты жеу немесе алдын алу шін, е алдымен, леуметтік ортаны теріс ыпалын зарарсыздандыру, леуметтік факторларды теріс серін шектеу (жадайы нашар отбасы, асоциалды топ, ыа арсы тл- ааралы арым-атынас). Сонымен бірге ылыми зерттеулер жне педагогикалы тжірибе ата-ана ынан айыру, асоциалды топтарды тарату, жасспірімдерді интернатты типті мекемелерге немесе девиантты жасспірімдерге арналан арнайы оу-трбиелік мекемелерге жіберу сияты тере батыл шаралар олдану немі тиімді емес. Олар немі ажетті нтиже бермейді, мселені жоймайды, керісінше, оны тередете тседі немесе андай да бір уаыта тотатады, оны дамуын бседетеді. Сондытан девиантты мінез- лыты жасспірімдермен тзету — педагогикалы жмыс 86 йымдастыру жне оларды ауытушы мінез-лытарыны се- бептерін ескерту барысында тланы дамуына орта фактор- ларыны ыпал кшін, топтаы рдастарымен тлааралы арым-атынасыны референтті маызын ескеру ажет. Ауытушы мінез-лыты алдын алу мен жеуде ата- аналара, отбасылы микроклимата, трбиелеу потенциалына, отбасылы ішкі арым-атынаса психологиялы жне педаго- гикалы сер етуді ртрлі жолдары мен тсілдері бар. Бл ыпалдар тура, тікелей сипатта, сонымен атар жанама сипатта болуы ммкін. Жасспірімдер мен ата-аналарды арым-атынастарын жне отбасылы арым-атынастарын тзету р отбасында индивидуалды ерекшеліктер бар жне сырты араласу олара ртрлі сер тигізетін боландытан, педагог сер етуді тура жолын да, жанама жолын да олдананы жн. Екі жадайда да, біріншіден, отбасыа ішкіотбасылы атмосфераны баалау, отбасылы арым-атынаста орын алан жадайа талдау жасау; екіншіден, орын алан зара арым-атынасты згерту ниетін тудыру, отбасындаы арым-атынасты згерту жолдары мен тсілдерін крсету; шіншіден, отбасы мшелерімен біріге отырып, жаымды, оамды маызды отбасылы арым- атынасты болаша баыт-бадарын анытау секілді бірнеше міндеттер шешіледі. Отбасы тріне байланысты, жмысты р- трлі формалары мен дістері олданылады, мектеп пен оамны ата-аналара кешенді ыпалы жзеге асырылады. Отбасылы арым-атынастары мазмнсыз, тиянасыз сипатты, салыстырмалы трыда жалпы жне негелі мдени дегейі тмен, педагогикалы трыда шамасыз отбасыларыны детте трбие мселелерінде біліктіліктері аз болады. Бндай отбасылары тзету масатында жалпыа міндетті педагогикалы оуды жалпы жйесіне кіреді. Бндай отбасылары шін мектеп педагогтері, мектеп психологтары жргізетін педагогикалы кеес беру формасын олданан жн. Бл жадайда здеріні білімсіздіктерін малімдер дрыс тсінбейді жне оны здеріне жне балаларына арсы олданады деген ата-аналарды сенімсіздіктері мен наным- сенімдерін жою ажет. Кеес беру кезінде ата-аналара тек балаларды трбиелеуде кездестіретін иындытарды ана гі- мелеу ммкіндігі берілмейді, сонымен атар, жадаята бірге 87 талдау жасауа, кеес алуа, наты сыныстар алуа, мселені ртрлі шешімдерін талылауа ммкіндік беріледі. Педагогикалы кеес — педагогикалы трыдан араусыз алан жасспірімдерді отбасылармен жргізілетін жмысты ызыты жне тиімді формасы. Алайда бндай ата-аналарды мектептегі оамды жмыстара белсенді атыстыру ажет. Отбасыны екінші трі — педагогикалы енжарлар: объективті себептерге байланысты балалара тура трбиелік сер етуде енжар отбасылар. Біра отбасыны негелі микроклиматы, арым- атынас стилі жне арым-атынас сипаты — жасспірімдерге белсенді ыпал ету факторлары болып табылады. Осыан байла- нысты, бл отбасыларымен жмыс барысында оларды трбиелі ыпал жйесіне талдау жасаумен бірге, отбасындаы арым- атынас сипатын згерту жне тзету ажет. Объективті себептерге (жмысбастылы, ата-аналарды жиі болмауы жне т.б) арай педагогикалы трыдан енжар отба- сыларымен мектепті кмегімен мселелерді сындарлы (конструк- тивті) шешу ммкін болады. Субъективті себептерге байланысты педагогикалы трыдан енжар, балалармен атыысты аты- настаы жне оларды трбиелеумен айналыспайтын отбасыла- рымен тек мектеп ана емес, баса да леуметтік институттар жмыс істеуі ажет. Отбасыны бндай трлері отбасылы арым- атынасты антипедагогикалы тріне жаын, біра олардан жйелі антипедагогикалы ыпалды болмауымен айрыша- ланады. Бл отбасыларында арым-атынас стиліні айрыша асиеті ата-аналармен балаларды арасындаы зара арым- атынасты зілуі болып табылады. арым-атынас деструктивті сипатта болады, оны баыттылыы, ндылы баыттары жаымсыз жаа ауысан. рине, мселені шешуді е оай жне тез жолы — жаымсыз арым-атынасты бастау кздерін жою, жасспірім мен отбасы арасындаы зара байланысты тотату, яни ана мен кені ата-аналы ытан айыру. Біра бл адам дрыс па, ол жас спірімні жанына жара салмай ма? Отбасылы арым-атынасты тзету мселесін отбасыларды антипедагогикалы трімен шешу те иын. Бл отбасылар зіні алдамшы жасы жадайы жне жалан белсенділігімен зіні антипедагогикалы болмысын жасырады. Сондытан да бндай отбасылары айта баыт-бадар беру жмыстарын ана емес, 88 сонымен атар отбасылы арым-атынас жадайларын згертуді ажет етеді. Педагогикалы кеестер мен сыныстара атысты теріс пікір, кбінесе оларды жоа шыару немесе абылдамау мектеп пен ттас ата-аналар оамыны кш салуын талап етеді. Бл отбасыларындаы арым-атынас пен зара рекеттестікке сер етуді негізгі жолын мектеп, педагогикалы жым жзеге асырады, бл іс-шарада олар ата-аналар комитетіне жне мек- тепті аморлы кеесіне ара сйейді, дербес жне топты жмыс формаларын олданады. аморлы кеесі, сыныптарды ата-аналар комитеттері жа- дайы нашар р отбасымен масатты трде жмыс жргізуі ажет; белсенді ата-аналар — педагогикалы трыдан араусыз алан жасспірімдерді ата-аналарын мектепті оамды пайдалы жмыстарына тартуа байланысты ебекті кп керек ететін жеке- дара жмыстар жргізеді; балалармен бірлесіп, іс-шаралар йымдастырып, ткізу ажет. Бл олара з балаларын іс жзінде круге, оларды сыныптастарымен салыстыруа, р баланы ытимал ммкіндіктерін круге, бала е жасы жне кнгіш болуы шін андай шара олдану ажеттігін ойлануа ммкіндік береді. Ата-аналарды бл санатымен тиімді жмыс формаларыны бірі балалар мен жасспірімдерді отбасында трбиелеу мселелері бойынша пікірталастар, диалог-конференциялар йымдастыру бо- лып табылады. Девиантты мінез-лыты кмелетке толмаандарды отбасын- даы арым-атынасты тзету нтижесі бкіл отбасына тура жне жанама сер етуді ндесуіне байланысты болады.