азіргі тадаы балалар психологиясы дамуыны психологиялы мселері.
Жетімдер мен жетімханалар жайлы алашы мліметтер
дуірімізді І асырынан (335 жыл,Цереград) бастау алады,ал
оларды кбею кезі Еуропада ХІІ асырды тсы болып саналады.
1760 жылы испан еліні бір дін ызметкері “жетімханада бала кілсіз кй кешеді жне кбі айы-мнан леді”деп жазан.Алайда жабы типтегі балалар мекемелерінде мір сруді салдары ылыми мселе ретінде тек ХХ асырда ана арастырыла бастады.
Балалар йі,интернаттар жадайындаы «жабы»орта сенсорлы «ашты» тудыра отырып кез-келген жастаы адам баласына зиянды болып есептелінеді.сіресе,жаа дамып, сіп келе жатан бала психикасы шін оны зардаптары те кп. Осы балалар йіндегі трбиеленушілерді мселелері ас крделі жадайда. Бл жадайа атысты зекті мселелерді негізгілері мынылар: жетім балалар денсаулыына деген леуметтік аморлыты кшейту, оларды ыына ол спау, оам міріні барлы салаларына толы араласуа жадай жасау.
Осы мселерді шешуде негізгі екі кзарас алыптасан. Бір жаынан, балалар йі мен мектеп-интернатты балалар отбасында трбиеленетін балалардан ерекшеленбейді жне оларды мселелерін тек материалды жадайда жасарту жне оу-трбие процесіне біралыпты жадай туызу арылы шешуге болады десе,
екінші жаынан,азіргі тада балалар йінде жне интернаттардаы балаларды дені сау емес,барлыы ауыр тым уалаушылыа негізделген соматикалы жне психикалы аурулармен ауырады деген кзарас алыптасан.Осы екі кзарасты да шындыа жаындайтын жерлері бар сияты.
Балалар йі мен интернатты трбиеленушілеріні ішінен жоары оу орындарына тсіп, трлі салаларда ызмет атарып,оамды мірге белсене араласып жатандары белгілі.Дегенмен,азіргі кездегі балалар йіндегілерді барлыы бірдей жетім балалар емес. Мндай мекемелерде ата-аналы ынан айырыландарды балалары,жалызбасты ата-аналарды балалары,ата-аналары тастап кеткен балалар,ауруына байланысты рекетке жарамсыз деп таныландарды балалары,ата-анасы сотталып кеткендерді балалары,жетім жне тастанды балалар трбиеленеді.Бларды «леуметтік жетімдер» деп атайды.
А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых зерттеулері бойынша мынадай мліметтерді білуге ол жеткіздік.
Балалар йінде трбиеленушілерді жиі жадайда здеріні жеке ндылытары жайлы ымдарыны леуметтік жадайлары жиі жадайда жо болады,бл тере эмоционалды дискомфорта келіп соады,ал ол кезегінде агрессия мен мазасыздануды пйда болуына себепші болады. Мазасыздану дегеніміз,бл болатын ауіп-атерді ктуге орай эмоционалды дискомфортты бастан кешу жадайы.
Жалпы жетімдер йінде,мектеп-интернаттарда оыту процесімен атар мазмны бойынша трліше трбие бадарламасы жзеге асады.Бл трбие бадарламасыны негізгі міндеті-дене жаынан жне адамгершілікке абілеті азіргі тадаы мірге дербес трде мір сре алатын адамды даярлау болып табылады.
Бл міндетті прктиклы шешілуі те за жне за мерзімді процесс. Балалар йлеріндегі балаларды кбісі мірдегі е басты нрсе-ата-аналар аморлыы мен махаббатынан айырыландар.
Оларды кбісі жаня,й,мама,папа деген ымдарды тсінбейді. Бл ым сздерді білмеу интернат пен балалар йі жадайындаы йымдасан трбие процесіне те кп проблема тудырады.
Жетімдер йі,мектеп-интернаттарда жргізілетін тзету трбиелік жмыстардаы е басты фактор баланы леуметтік тжірбиесін алыптастыруа кмектесетін гуманды,яни адамгершілік ортасын ру факторы болып табылады.
Балалы лемін жасы біліп,тсінетін адам ана наыз трбиеші екендігі баршаа аян,ал оны педагогикалы тактісі тек ана педаг.огикалы біліммен ана шектеліп оймайды, рі интуицияны болуымен,рбір баланы жрегіне шеберлікпен жол табуда ерекше дістерді мегеріп олданумен де аныталады.
Баланы ділдігі,адамгершілігі,сыйластыы-дрыс триені неізгі шарттары осылар,сіресе жетім-балаларда осы жеке жне леуметтік орансыздыы жас осан сайын ткір бола тседі.
Интернаттар мен балалар йлері білім беру жйесінде ажеттігі мен пайдалылыына орай,ондаы трбиеленушілерге біратар ерекшелік-сипаттарды дарытады.Е бастысы,интернат,балалар йі дегеніміз олар шін жымды мекеме,онда балалар шін мені йім,мені блмем,мені бырышым,мені ойыншытарым,мені ата-аналарым таы баса осы сияты ымдар жо.
й болмай,лкен жым шін мекеме бола отырып,ереже бойынша бл балалар йлері балаларды бойындаы жеке-дара сраныстар мен ажеттіліктерді алыптастыра оймайды жне мнда мен сезімі з дрежесінде дами оймайды.Осыан орай,рине жанялы типтегі балалар йлеріні жйесі жеткілікті кемелденген болады.Жанялы типтегі балалар йлерінде педагогтар ата-аналар функциясын атарады,ал 6-10 балалар солара бала,бір-біріне апа,сілі,аа,іні рлдерін атарады.
Жанялы йлер,рине,жетімдік проблемасын шешуді тиімді жолы,біра кінішке орай,бл экономикалы трыдан ымбат мекеме,сондытан да лі де за уаыт бойына дстрлі интернатты типтегі балалар йлері сатала бермек.
Ол мекмелердегі трбиелік процесс жымды мір принциптеріне негізделген регламенттік сипатта болады.
Дегенмен бл жадайларда да балаларды мірін едуір дрежеде жанялы лгісіне жаындатуа болады.
азіргі тада кптеген интернат,балалар йлері мекемелеріні басшылары соы жылдары балалар топтарын жйелеп-топтастыруда басаша діс-тсілдерді олдануда.Яни олар топты рауда трлі жастаы балаларды бір топа біріктіруді ола алан.Бл топтарда ересек балалар,кіші балалара кмектеседі,рі рбір топта з олданыстарында бірнеше блмелерді болатындыы маызды.Ол блмелер:жатын блме,ойын блмесі,демалыс жне саба блмелері,санитарлы-гигеналы блок,асхана-буфет.Демалыс кндері бл асхана-буфетте балалар здеріне найтын асты,здері даярлауа,ажет шй ішуге,мереке жне туан кндерге онатар-достарын шаыруа ммкіндік алады.
Бл жоарыда аталан лгілер балалар йлері,интернаттардаы саталан дстрлі мір салтын бзуа,автономды трмыс салтын руа кмектеседі.Мндай автономды дербес трмыс салты психологиялы комфортты сезінуге кмектеседі жне балаларды бойында ажетті дрежеде трмысты дады-іскерліктерді алыптасуына себепші болады.
Трлі жастаы балалар топтарында ересек жне кіші трбиеленушілер арасында зара арым-атынастар жеіл рі оай алыптасады,яни ересектер кішілерге амор болу арылы жне жатахананы трлі жадайларында трбиеші кмек бере отырып,рі мір сруді кейбір автономдыына орай,балалар йлеріні барлы топтары мірді жалпы ритмін стау,сатау арылы бірігулері тиіс. Онда кн бойына оу іс-рекетімен атар басаша да трлі жмыс трлері олдану ажет.Ол жмыс трлері спорт,йірмелік ,шыармашылы жмыстаы басалар.
Соы жылдардаы экономикалы иындытар сзсіз,білім беру мекемелеріні материалды жаынан амтамасыз етілуінен крінуде.
Дегенмен,балалар йлері мемлекет,айырымдылы орлары,демеушілер тарапынан назардан тыс алып тран жо.
Балалар йлеріні кейбір жетекшілері жоары материалды шаралара ол жеткізе отырып,оларды саналы жмсай алмайды,яни орасан кп жиаз,кілемдер,ымбат теледидар,музыкалы аспаптарды,компьютер таы басаларды йіп алып,аыр соында дние трбиелік емес декоративті функция атаратын болады.
Нтижесінде,жанядаы сияты олайлыты негізгі критерийі ретінде материалды жетістік бірінші жоспара шыады да,балалар мірге икемсіз,рі суы,айырымсыз болып сетін болады.
рине кедейлік йлесімді адамны алыптасуына кмектесе оймайды,сондытан да жанялы,сіресе балар йіні материалды амтамасыздыы ерекше маызды жадай,ол біра е алдымен балаларды бойында мір сруге аса ажетті адір-асиет,сапаларды алыптастыра баытталуы тиіс.
Трмысты йымдастыру е алдымен гигеналы,эстетикалы талаптара жауап бергені жн жне трбиеленушілерді жас ерекшеліктеріне сай бола отырып,оларды бойында материалды мтылыс-ажеттіліктерге шама-шары сезім білдіругеи мтылуы тиіс.
Бл нрселерге мір салтын ойластырып румен ол жеткізуге болады,яни мндайда заттар мен бйымдар тек ана олданылып,саталынбайды,рі трбиеленушілерді з олдарымен саталады,жнделеді,жааланады.Трбиелік іс-шаралар жйесіне жанядаы сияты трлі жмыс трлері енуі тиіс,олар:киім,жиаз,трмыс заттарын жндеу таы басалар.
Ал,азастандаы балалар йіні хал-жадайлары туралы жазар болса,жетімдікпен крес мселесі тек ана мемлекетті ана емес,сонымен бірге кптеген бейтарап йымдарды да басты мселесіне айналды.
Егер де 1991 жылы бізді республикамызда 42 балалар йлері болса,2004-ші жылы интернатты мекемелер саны белгілі болып есептелінді,онда 13000 жетім-балалар саны мемлекетті шыынын арттырады.
Бл мекемелердегі бір баланы жыл бойы стап-трбиелеу шін шамамен 3600 АШ доллары жмсалады.Негізгі шыын ол мекемелердегі ызметкерлер ебегін тлеуге,леуметтік салы пен балалар тамаына жмсалады.рі,мелекеттік рылымдар оаммен бірлесе отырып,олдарындаы мемлекеттік рал-жабдытарды иемдене отырып,жетімдік проблемасыны айнар кздерін,яни ішімдікпен,нашаорлыпен,ажетсіз жктілікпен таы басаларды жоюа орай лкен жмыстар атаруда жне бл рылымдар психологиялы,леуметтік ызметтерді йымдастыруда,кп балалы жанялара леуметтік кмек беруде елеулі ебек етуде.
Жетімдер йлерінен шыан кптеген адамдар кдімгі мір салтын да сатауда.Ал,кейбірі здеріні тініш-тілектерін білдіруде.Ол тілектер мыналар:
-жетімдер йлерінен кейін оларды дербес мір срулері барысында жеілдіктерін алып тастауы;
-жоары оу орындарына тсе алмайтындытары;
-5 б –статьясын алып тастау, яни ол дегеніміз психикалы жне тілдік дамуды артта алуы.Осы статьяа орай,жмыса орналасу кп иынды келтіреді;
-немесе біздерге зейнетаы тлейтіндей мгедекті жаттарын жасап берсін таы басалар;
Міне,осы сынды тініш тілектер айтады.рине,мны барлыы ащы шынды.
азастандаы туелсіздік жырлары,яни соы жыл ішінде 24 жаа балалар йі пайда болан.
16000 балалар йінде трбиеленушілерді 2000-ы толы жетімдер,ал аландары “тастандылар жне бас тартандарды балалары”.Міне,осы балалар йлерінен де олар “тастанды жне бас тартандар” болып мірге де осылады.Брын олардан ата-аналары бас тартса,кейін онымен мемлекет айналысады.
Жалпы аланда,жетімдік мселесі немі де кпшілік бараны аладататын,мемлекет назарын немі зінеи аудартатын лкен ауымды мселе.
Депутаттар аласы да жетімдік мселесі,оларды шетелдік аайындарды сатып-алып кету жйларын да немі арастырады.
Ал Ресейде балалар йіні даму жайы мына фактіге байланысты 1905-ші жылы Декабрь арулы ктерілісінен кейін ататы орыс психиатры,оам айраткері В.П.Кащенко жаралы революционерлерге кмек беруіне байланысты мемлекеттік ызметтен уыланнан со,кемістігі бар жне иын,рі жйкесі ауыратын балалара арналан емдік-педагогикалы мекеме ашпаойа келеді.1908-ші жылы ол шетелге осы масатта тжірбие алмасу шін жол жреді.Ресейге оралан со,Кащенко “санаторий-мектеп” ашады.Бл сияты “санаторий-мектеп” бл кезеде ресей тгілі,шетелде де болмаан.
Ал кеестік ода кезеінде білім беру жйесінде балалар шін тек ана екі трлі оу мекемесі болды.Олар:аыл-ой кеміс жне жасы жетпеген ылмыс бзушылара арналан.
Балалар орыны мліметтеріне орай,леуметтік жетімдік саны 1995-1996ж.Алдыы жылдармен салыстыранда екі есе скен.
азіргі уаытта Ресейде балалар йлерінде 20,5 мы балалар трбиеленеді,оны штен бір блігі бір жастаы дамуында трлі ауытулар бар балалар райды.
А енді шетелде,сіресе лыбританиядаы арнайы білім беру жйесі ш негізгі балалар тобына блінеді.Олар:
1.дене кемістігі бар балалар тобы;
2.оытуда иынды туызатын балалар тобы;
3.эмоционалды жне мінез-лыты аумата проблемесы бар балалар тобы;
Е соысы сіресе саны жаынан кп.
Дамуында ауытуы бар кейбір нсалар балаларды оыту мен леуметтендіруде тзету жмыстарын йымдастыруды жаа бір тиімді формаларын іздеуді ажет етеді.
лыбританияда мндай форма ретінде мынаны айтуа болады,яни олар терапевтиаклы оамдасты деп аталады.
Аылшын психотерапевті Мелвин Роуз былай деп жазды: «Арнайы мектеп пен терапевтикалы оамдасты арасындаы негізгі айырмашылы эмоционалды ауыту мен трасыз мінез-лы себептерін тсінуде болып табылады.Терапевтикалы кзарас е бірінші жоспара балалар мен жасспірімдерді санадан тыс мтылыстарын анытау міндетін ояды.Ал, арнайы мектеп трбиеленушілерді леуметтік мінез-лын зорлыпен жасарту жолымен згертіп жасауа тырысады».
рине,лыбританиядаы арнайы білім беру формасы мен дегейі осы елді жоары даму дегейімен аныталады.Басты міндет те арапайым трде рылады:эмоционалды немесе мінез-лы аумаыны ауытуы бар бала шін оны кезінде отбасы,мектепте алмаан дниесін психодинамикалы кзарасты олдана отырып,оама толыанды денсаулыы мыты азаматты айта оралту.
рі британ мамандарыны пікірінше,тиісті барлы жадайды олдана отырып,кез-келген мінез-лы ауытуын жндеуге болады.
Шетелдегі терапевтикалы оамдастыа психолог немесе педагог болып ызметке кіру шін жоары білімді,рі білікті болып ана оймай міндетті трде арнайы білім бойынша осымша курсты оып аятауы тиіс.Содан со ол ызметкерді иын да ауыр сыннан тратын кп сатылы конкурс жне міндетті трдегі сынау мерзімі ктеді.Бл айтылан шетелдік тжірбиеден біздер,жалпы бала трбиесінде аса ыптылы пен ыраылы,е алдымен біліктілік ажет екенін мойындаймыз.
Балалар йлеріндегі балаларды психикалы дамуыны трліше болуына тым уалаушылы ерекшелітерінен грі трмыс жадайында трбие мен оытудаы айырмашылытар кбірек сер етеді.міріні алашы кндерінен бастап балалар йіне тсетін жандарды дамуы ата-анасы барларды дамуынан ерекше болатыны ха арым-атынаса деген ажеттілік бала 1 айа толар-толмас шата байалады.
рине,ондай арым-атынас жасайтын анасыны жотыынан сырты ортадан алатын бала серлеріні ауымы шектеулі шектеулі болады.Мндай сенсорлы ошаулану,дамуды кешеуілдетеді.Атап айтанда,имыл-озылыстарыны дамуы баяулайды,тілдері кеш шыады,кей жадайда аыл-ойыны дамуы да тежеледі.
Баланы тла ретінде алыптасуына мірінде «Ата-ана-бала» арым-атынас жйесіне тспеуі атты сер етеді.Мінездерінде ырсыты,бірбеткейлік сияты жаымсыз асиеттер ерте кріне бастайды.
Бала толыанды даму шін е алдымен оны махаббата деген ажеттілігі анааттандырылуы ажет.Кейбіреулер оны туыланнан пайда болатын ажеттілік десе,енді біреулер мір сру барысында алыптасатын ажеттілік деп есептейді.
Осы ажеттілікті анааттандырылмауы бала дамуыны бзылысына жне эмоциялы депривацияны пайда болуына келіп соады.
Депривация –психология мен медицинада ке олданылатын термин. Бл термин аылшынны «deprivation» сзінен шыан,азаша маынасы:мірлік ажеттіліктерді анааттандыру ммкіндігіні шектеулі немесе жойылуы эмоциялы депривация балалар йінде трбиеленетіндер де ерекше байалады.Депривацияны келесі трі-сенсорлы депривация-яни затты ортаны болмауы жне сезім мшелері оздырыштарыны жетіспеуі.Депривацияны бл трін де балалар йінде трбиеленетіндерден кездестіреміз.
Депривация сонымен атар тек балалар йінде ана емес,отбасында трбиеленіп жатан балаларда байалады.Отбасында анасы болмаан немесе баласына эмоциялы кіл блмеген жадайда аналы депривация туындайды.Психикалы кймен сипатталады.Аталан психикалы жадай мінез-лыты згеруінен байалады.Депривация механизмі баланы сырты орта адамдарымен арым-атынасыны шектелуімен,баланы негізгі психикалы ажеттілітеріні жеткіліксіз анааттандырылуымен байланысты.
Сонда психикалы депривация деген мірлік жадайлар нтижесінде туындайтын наты психикалы кй.Мндай жадай баланы негізгі ажеттіліктерін толы анааттандыруа олайлы ммкіндіктері болмаан кезде туындайды.
Балалар йінде трбиелентіндер кп жадайда нашар тым уалаушылы асиеттеріне ие: алкоголиизм мен нашаорлы,туыланнан пайда болатын психикалы жне неврологиялы маскнем ата-аналардан туылан балаларда жктілікті тотатау шін трлі шараларды олданан аналардан туылан балаларда трлі психикалы ауытулар байалады,балалар йінде трбиеленетіндерде психопатологиялы белілер: аыл-ой кемістігі жне шизофрения белгілері де кездеседі.
Нрестелік ерте сбилік шатаы аналы депривация жадайындаы балаларды даму проблемасы жайлы,яни оларды балалар йінде,емханаларда,жабы орталытарды даму мселесі зерттеулер жазан ататы Отанды алымдарды Н.М.Аксарина,М.И.Землянухина,Ю.Ф.Полякова,Н.М. Щеловановаларды атап кетпеуге ешбір болмайды.
Балалар йінде азіргі тада балалар трбиеленетін ортаа жне олармен туыланнан бастап жргізілетін жеке-дара жмыстара,арым-атынаса лкен мн берілуде.Негізгі ауытушылы логопед,психолог,трбиешілерге жктелуде.Дамуында тре артта алушылыы бар балалар шін жан-жаты сенсорлы сер алатындай”сенсорлы блмелер“ деген олданылады.Педагогтар ересек балаларды табиат,саяба,музей таы баса демалыс орындарына барып дамуына жадайларды барынша жасайды.
азіргі таны зінде балалар йлерінде депривацияны трліше формаларыны байалуын круге болады.
1 жас пен 4 жаса дейінге 462 баланы дамуына баылау жргізу арылы мынандай нтижелерге ол жеткіздік. Оларды жйке-психикалы дамулары тмендегі дегейде.
сіресе екінші жастаы балалар аналы депривация жадайында екендігі аныталады.
шінші жаста ана сюжетті жне рлдік ойын белгілері алыптастындыы байалады.Ал тіл дамуына келсек,тек сзді айтуда емес,сздік реакциялар яни ойлаумен байланыста бола отырып кешеуілдеп дамыан.
Л.С.Выготский атап кеткен “сензитивті” кезе,яни бл жастаы балалар сенсорлы жне тілдік дамуда те артта алушылы крсетеді.
Балалар йіндегі балаларды даму динамикасын баылай отырып,мынандай орытынды жасауа болады. 4-5 айлы кезені зінде эмоция,кру,есту анализаторыны дамуында алашы ауытуларды коуге болады.Ал 7-12 айлы кезенінде тілді дамуындаы дайынды кезедеріні тере артта алушылыы крінеді.
Алаш туыланнан анадан айырылу баланы арым-атынаса тапшы,жта болуына жеткізеді. Алашы бірінші жылы алыптаспаан эмоционалды-іскерлік арым-атынас баланы тіліні дамуына кедергі болады, ал рі арай оны жеке басыны тіліні дамуына кедергі болады,ал рі арай оны жеке басыны алыптасуына да з зиянын тигізеді.Екі жастаы балаларда озалыс белсенділігі тмен болады,бл бір жаынан оларды сергектік кйлерін кп жадайда «кедергі,барьер артында» ткізуімен де байланысты тсіндіріледі.Балалар йіндегі трбиеленушілерді мінез-лыны алыптасуы да трлі ауытулармен крінеді.Оларды кпшілігіне атты озышты тн,олар за уаыта дейін йытай алмайды,мазасыз йытайды.Олара йытарда аналы жылылы,жылу сздері,бесік жыры,ертегі айту жетіспейді.йытар алдында жалыздан-жалыз аландытан оларды кбісі саусатарын сорады,тербеледі де йытайды.
Балалар йіндегі басты мн берілу керек нрсе оларды леуметтендірілу мселесі.Кнделікті алыптасып кеткен стереотиптік атты сер етеді.
Мысалы: 1 жас 6 ай мен 3 жаса дейінгі балалар тобында трбиеші серуеннен айтарда бір кні кнделікті тсілмен емес,ерекше трде басаша тсілді сынанда, олар атты арсылы крсеткен мінез-лыты стереотиптілігі тілді дамуына теріс сер етеді.
Мысалы, тіпті ересек топты зінде баланы киіндіруге кмектескенде “рахмет” деуді бала “айдаы рахмет? Оны анау кезде айту керек!”,- деп тама столын крсетеді.
Жеке адамны дамып-алыптасуы, зін жымда стауы, зіндік мен сезіміні байалуы-балалар йінде жргізілетін басты жмыстарды бірі.