Жмысты зерттеу (эксперимент) орны: № 32

МАЗМНЫ

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................... РМАЛАС СЙЛЕМДІ ОЫТУ ЖНЕ ТАЛДАУ ДІСТЕРІ................... 1.рмалас сйлемді оыту дістемесі.................................................................... 1.1. рмалас сйлемні трлері............................................................................. 1.2. рмалас сйлемді зерттеуші алымдар........................................................... ОРЫТЫНДЫ............................................................................................................ ПАЙДАЛАНАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..............................................................

 

 

КІРІСПЕ

Тіл - арым атынас жасауды ралы да, сйлем - сол арым атынас жасауда кісіні ойын айтуды негізгі формасы . Кісіні ойы р алуан , р илы боландытан , соларды айту шін жмсалатын сйлемдер , оларды рамын да трлі - трлі болады. Сйлем рамындаы сзді саны аз болуы, кп болуы ой ерекшелігімен , стиль ерекшелігімен байланысты . оамны мір сру шін, тіл аншалыты ажет болса, тілді дамып ркендеуіне оам да соншалыты ажет. Бгінгі тада жас рпаты з халыны тарихын, тегін, салт-дстрін, тілін білімін, адамзатты мдениетті, адами асиетті мол тере тсінетін шыармашылы тла етіп трбиелеу мір талабы, оам ажеттілігі. ай уаытта да ай лтты болсын кзі ашы, ккірегі ояу, лтжанды азаматтарын толандырып келген зекжарды мселелерді бірі-лтты білім беру.

Жмысты зектілігі: Тіл - адамзат ісіні барлы саласында жне кнделікті трмысында бірдесіп жмыс істеуіне , бірін - бірі тсуіне ммкіндік беретін рал.Тіл жо жерде адамдар бірлесіп жмыс істей алмайды., оамды ндірісті ай саласын болса да йымдастырып , дамытуы ммкін болмайды. Ал Сйлем рамындаы сздер зара тіркесу арылы белгілі ызметте жмсалады, басаша айтанда , сйлемдегі бір сзді сйлем мшесі болуына сонымен тіркескен баса сз себепкер болады. рмалас сйлемді оыту барысында оушыа салалас рмалас пен сабатас рмаласты састытары мн айырмашылытарын салыстыра отырып тсіндірген тиімді. Салалас пен сабатас сйлемні бір-бірінен айырмашылыы оны баяндауыш формасында екендігі мысалдар арылы тсіндіріледі. Алынан сйлемді бір-біріне айналдыру арылы тереірек тсіндірген жн. рмалас сйлемні жай сйлемнен айырмашылыы оны крделі ойды білдір етіндігінде екендігін жай сйлемді мысал ретінде алып, салыстыран жн. Кейбір рмалас сйлемдерді жай сйлемнен ыса болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сйлемдерді за болып кездесетінін де айтып ту ажет.

Жмысты масаты мен міндеті: рмалас сйлемді теориялы дегейде оытуды дістемесі. рмалас сйлемні жасалу жолдары. рмалас сйлемді талдау дістемесі . Салалас рмалас сйлем мен оны жасалу жолдары. Салалас рмалас сйлемні маыналы трлерін оыту дістемесі. Салалас рмалас сйлем компоненттеріні байланысу жолдарын талдау дістері;

- Сабатас рмалас сйлем мен оны жасалу жолдарын оыту дістемесі.

- Сабатас рмаласты маыналы трлері мен оларды жасалу жолдарынмегерту.

 

 

 

- Аралас рмалас сйлемді оыту дістемесі. Аралас рмаласты зіне тн жасалу жолдарын мегерту дістемесі.

Кп компонентті рмалас сйлемді оыту дістемесі. Кп компонентті рмаласты ішкі жйесін раушылар: кп компонентті салалас рмалас сйлем, кп баыныылы сабатас рмалас сйлем, аралас рмалас сйлем. Осыларды талдауды зіндік логикалы желісі болатындыы жне оны оушылара мегерту дістері.

- Мтін туралы ымды алыптастыру дістемесі. Мтінні негізгі белгілері анытаудаы логикалы оператциялар жне оларды оушылара мегерту.

- Мтінді талдау дістемесі.

- Мтінді оытуда фонетикамен, лексикамен, сзжасаммен, морфологиямен, сз тіркесі, сйлеммен байланыстыру дістері.

Мтінді раушы тіл бірліктеріні мтін рылымындаы байланысу жолдарыкрсету.

Жмысты зерттеу нысаны:рмалас сйлемді оыту мен талдау дістерін зерттеген алымдар; аза тіл білімінде рмалас сйлемді топтастыру мселесіне алаш кіл аударан А. Байтрсынлы «Тіл-рал. Сйлем жйесі мен трлері» атты ебегінде рмалас сйлемге атысты тсінік береді. рмалас сйлемді «крделі сйлем» деп атаан .Жбанов оны салалас жне сабатас деп жіктеп арастырады. М. Базарбаева, Б.Шалабай, Ж.Жаыпов, З.Ерназарова,Б. Саындылы, К. Садирова, Б. апалбеков, С. азыбаев, С. Айтжанова, А. Фазылжанова, Б. Елікбаев жне т.б. Зерттеушілерді ебектері аталан мселеге жан-жаты арауа ыпал етері сзсіз.

Жмысты зерттеу (эксперимент) орны: № 32

Жмысты рылымы: Кіріспе , екі тарау жне пайдаланан дебиеттер тізімінен трады.

 

1 РМАЛАС СЙЛЕМДІ ОЫТУ ДІСТЕМЕСІ

рмалас сйлемді теориялы дегейде оытуды дістемесі. рмалас сйлемні жасалу жолдары. рмалас сйлемді талдау дістемесі. Салалас рмалас сйлем мен оны жасалу жолдары. Салалс рмалас сйлемні маыналы трлерін оыту дістемесі. Салалс рмалас сйлем компоненттеріні байланысу жолдарын талдау дістері. Сабатас рмалас сйлем мен оны жасалу жолдарын оыту дістемесі. Сабатас рмаласты маыналы трлері мен оларды жасалу жолдарын мегерту. Аралас рмалас сйлемді оыту дістемесі. Аралас рмаласты зіне тн жасалу жолдарын мегерту дістемесі. Кп компонентті рмалас сйлемді оыту дістемесі. Кп компонентті рмаласты ішкі жйесін раушылар: кп компонентті салалас рмалас сйлем, кп баыныылы сабатас рмалас сйлем, аралас рмалас сйлем. Осыларды талдауды зіндік логикалы желісі болатындыы жне оны оушылара мегерту дістерірмалас сйлемді теориялы дегейде оытуды дістемесі. рмалас сйлемні жасалу жолдары.

рмалас сйлемді талдау дістемесі. Салалас рмалас сйлем мен оны жасалу жолдары. Салалас рмалас сйлемні маыналы трлерін оыту дістемесі. Салалас рмалас сйлем компоненттеріні байланысу жолдарын талдау дістері. Сабатас рмалас сйлем мен оны жасалу жолдарын оыту дістемесі. Сабатас рмаласты маыналы трлері мен оларды жасалу жолдарын мегерту. Аралас рмалас сйлемді оыту дістемесі. Аралас рмаласты зіне тн жасалу жолдарын мегерту дістемесі. Кп компонентті рмалас сйлемді оыту дістемесі. Кп компонентті рмаласты ішкі жйесін раушылар: кп компонентті салалас рмалас сйлем, кп баыныылы сабатас рмалас сйлем, аралас рмалас сйлем. Осыларды талдауды зіндік логикалы желісі болатындыы жне оны оушылара мегерту дістері. Мтін туралы ымды алыптастыру дістемесі. Мтінні негізгі белгілері анытаудаы логикалы оператциялар жне оларды оушылара мегерту. Мтінді талдау дістемесі. Мтінді оытуда фонетикамен, лексикамен, сзжасаммен, морфологиямен, сз тіркесі, сйлеммен байланыстыру дістері. Мтінді раушы тіл бірліктеріні мтін рылымындаы байланысу жолдары крсетеді. рмалас сйлемді оыту барысында оушыа салалас рмалас пен сабатас рмаласты састытары мн айырмашылытарын салыстыра отырып тсіндірген тиімді. Салалас пен сабатас сйлемні бір-бірінен айырмашылыы оны баяндауыш формасында екендігі мысалдар арылы тсіндіріледі. Алынан сйлемді бір-біріне айналдыру арылы тереірек тсіндірген жн.

рмалас сйлемні жай сйлемнен айырмашылыы оны крделі ойды білдіретіндігінде екендігін жай сйлемді мысал ретінде алып, салыстыран жн. Кейбір рмалас сйлемдерді жай сйлемнен ыса болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сйлемдерді за болып кездесетінін де айтып ту ажет. Ол щін мынандай сйлемдерді мылала келтіругеболады:
Дл осы стте Мааш пен Ккітай Дрменді кріп кле жнелісті

Адамны іші андай болса, іші де сондай.

Осындаы бірінші сйлем жай сйлем де, екіншісі сабатас рмалас сйлем болып транын оушыа жан-жаты тсіндірі ажет. «оушыларды рмалас сйлем туралы алай тсінгегін байау шін, трт-бес жалаулыты, ш-трт жалаулысыз рмалас сйлем тауып жазып келуді тапсыран жн» рмалас сйлемді оытанда оны тыныс белгілерніе де назар аударылады. Сйлемді маынасына, айтылуына арай дауыс ыраымен оу. Сабата бірімен мтінді тек оытып ана оймай, сол мтінні трбиелік мніне байланысты маал-мтелдер, ледер, анатты сздер алып, осымша дптермен жмыс жргіземін. Одан баса, оушыларды назарын сол мтінні авторына аударады. Мысалы: бгінгі сендерді ызыып тыдаан гімелерді кім жазан екен? Ол жазушыны естеріе сатадыдар ма? Авторды андай туындыларын білесідер? Кітабын таы оыылары келеді ме?-деген сратар ойылады. Сонымен бірге ол автор туралы буклет, реферат, хронологиялы таблица, сзжмба жасаймыз. Егер ол автор аын немесе композитор болса, ол кісіні ледері мен ндерін жаттаймыз, кй табатар, ара сздер, поэмалар, термелер бар аудиокассеталар тыдаймыз, берілген оиаа байланысты оушылар з ойларын суреттер арылы да жеткізеді. р мтінге байланысты портреттер, суреттер, дидактикалы материалдар олданамын. Оушыны ызытыратын мтіндер тадау, оушылы ызыушылыын есепке алу, жмыста азаша сйлеуге, жаттыуа баыттау, оны йымдастыруда малімні рлі ерекше. Малім сабата р трлі діс-тсідерді пайдалана білу керек. Ол негізгі дістер: гімелесу, крнекілік, техникалы ралдар олдану, жмысты азаша сйлесу трінде жргізу, оушыны танымды мніндегі тапсырмаларды орындауы арылы білім уушылыын, з бетімен шыармашылы жмыс істеуіне жадай жасау, азаша жазу, дрыс сйлеу дадысын алыптастыру, азаша білімін конкурстарда, конференцияларды, олимпиадаларда крсетуге жадай жасау керек.

 

 

1.2.РМАЛАС СЙЛЕМНІ ТРЛЕРІ

рмалас сйлем екі немесе бірнеше жай сйлемнен ралып, крделі ойды білдіретін, маыналы жаынан зара байланысты бірттас сйлем. ызметі жаынан оны жай сйлемнен згешелігі жо, екеуі де ойды екінші бір адама білдіруді ралы. рмалас сйлем жасалу жолына арай ш трге блінеді: а) Салалас рмалас сйлем; ) Сабатас рмалас сйлем; б) Аралас рмалас сйлем. рмалас сйлемні белгілері: 1) кем дегенде екі жай сйлемнен (синтаксистік компоненттен) ралып, р сйлемінде предикатты атынас болады. Кей жадайда бастауыш айтылмаанымен, баяндауыш арылы білініп трады. Ал рмалас рамындаы жай сйлемні рбірінде баяндауышты болуы міндетті; 2) жай сйлемдер белгілі бір тсілдер — баяндауыш формалары жне шылаулар арылы байланыса тседі; 3) негізгі компоненттер — жай сйлемдер маынасы жаынан логикалы байланыста болып, бірттас крделі ойды білдіреді. 4) рмалас сйлем компоненттерін зара байланыстырудаинтонацияны да айрыша ызметі бар. Алашы компонент аяталмаан, ласпалы интонацияа ие болады да, соысы аяталан тиянатыинтонацияда келеді. рмалас сйлем - сйлем рылысына арай жай сйлем жне крмалас сйлем болып екіге блінеді. Жай сйлем бір ана ойды білдіріп, бір интонациямен айтылады да, рмалас сйлем екі я одан да кп жай сйлемнен ралып, крделі ойды білдіреді. Мысалы : Ералы, Ойды стінде жауынды бркер ср аспан жиі тнереді. (М. уезов) деген сйлемде 9 сз олданылып, бір ана ойды білдіріп тр. Сйлемде бір баяндауыш (не істеді?)- тнереді, бір бастауыш (не тнереді?)-аспан олданылан, аландары - трлаусыз мшелер: жиі (алай тнереді?)- кимыл-сын пысытауыш, Ералы, Ойды стінде (айда тнереді?)- мекен пысытауыш, ср (андай аспан?)- анытауыш, жауынды бркер (ай аспан?)- анытауыш. Тбесінде кзі анталаан арас отыр, іргесінде ініне жгірген суыр ана жр. (3. абдолов) деген сйлем екі жай сйлемнен рылан, йткені бнда екі бастауыш жне екі баяндауыш бар: отыр (не істеді?)- баяндауыш, арас (не отыр?)- бастауыш жне жр (не істеді?)-баяндауыш, суыр (не жр?)- бастауыш. Сйтіп, екі жай сйлем крмаласып, крделі бір ойды білдіріп тр.
Екі я одан да кп жай сйлем нен ралып, крделі бір ойды білдіретін сйлемді рмалас сйлем дейміз.

 

 

рмалас сйлемні рамындаы жай сйлемдер бір – бірімен з ара мынадай жолдармен байланысады: 1. Интонация арылы іргелес байланысады. Мысалы: Байжанны оны круі бірінші рет еді: орта бойлы, тртбатау, толыша, сарылт нділеу, ырыты алымдап алан жігіт екен. (С. М.) Бл — екі жай сйлемнен ралан: 1 - сйлемні баяндауышы (не?)- бірінші рет еді, бастауышы (не бірінші рет еді?)- круі, 2-сйлемні баяндауышы (кім екен?)- жігіт екен де, бастауышы тсіп кала, біра оны табуа болады (кім жігіт екен?) - ол. Бірак, бл екі жай сйлем райсысы блек-блек болмай бір интонациямен айтылан: бірінші жай сйлемнен кейін дауыс ырагы ктерікі айтылып кідіріс заа созылмай, екінші сйлеммен ласып кетеді де екі сйлемні арасын байланыстырып, крделі бір ойды білдіругеднекерболыптрады.
2. Жалаулык шылаулар ( кейде септеулік шылаулар) арылы байланысады. Мысалы: Сырбай онатарын сол далаа онша кілді алыппен басарып апара жатан жо, себебі биылы егін шыымы лсіздеу (С. Манов). нанбай кзеуден ерте айтып кеткен со, зге елді брі де дадыдан тыс кземді ерте алып кшіп еді (М. уезов) деген рмалас сйлемдерді рамындаы жай сйлемдерді бір-бірімен себебі деген жалаулы шылау мен со деген септеулік шылау байланыстырып тр.
3. рмаласты рамындаы жай сйлемнін (кбіне алашысыны) баяндауышы тиянасыз тлада келіп, келесі жай сйлеммен ласып, крмаласа байланысады. Мысалы: рыммбайды оуа кетуі шын болса, ол з ісін ойламаан жерден істеген екен (Б. Майлин) деген рмаласты рамындаы бірінші жай сйлемні баяндауышы шын болса шартты рай тласында келіп, тиянасыз болып, сйлем бітпей, келесі жай сйлеммен жаласып байланысып тр. рмалас сйлемдер байланысу тсілдеріне арай ш трге блінеді: салалас рмалас, сабатас рмалас жне аралас,рмалас.
рмалас сйлем рамындаы жай сйлемдер з ара те дрежеде байланысып, райсысыны баяндауыштары тиянаты тлада жмсалса, ол салалас сйлем болады. Мысалы, Бйры на осылай болса керек, резервтегі кшті брі осы араа тгілді. (Ба.), деген рмаластаы рбір жай сйлем бір-біріне баынбай, те дрежеде колданылан, сондытан жеке-жеке айтыла алады, оларды баяндауыштары осылай болса керек жне тгілді тиянаты тлада келіп тр. рмалас сйлем рамындаы жай сйлемдерді бірі екіншісіне баына байланысып, баынан сынарыны (кбіне алашысыны) баяндауыш

тиянасыз тлада келеді. Ондай рмаласты сабатас рмалас сйлем дейміз. Мысалы: аланы клемі лкен боланмен, кп этажды йлер сирек болатын. (3. абдолов) деген рмалас екі сйлемнен рылан. Бірінші сыарыны баяндауышы - лкен боланмен тиянаксыз тлада, есімшені -ан тласына кмектес жалауы жаланып колданылан. йткені бл баяндауыш тласымен сйлемді аятап бітіруге болмайды. Сондытан бірінші жай сйлем келесі екінші жай сйлемге баынып тр.
Кемінде ш жай сйлемнен ралып, олар бір-бірімен салаласып (баынбай, те дрежеде) та, сабатасып (бірі екіншісіне баынып) та байланысатын рмаласты трін аралас рмалас сйлем дейміз. Мысалы: райсысы ашылан кітаптын, аумаындай алты иытан майды себелеп, ыс кніні шуаы тгілді де, артынан-а блт бркене ме, бозамытанып сейіліп кетеді . (С. Сматаев) деген крмалас трт жай сйлемнен кралан. Бірінші сйлем мен екінші сйлем сабатаса байланыскан, йткені бірінші сйлемні баяндауышы (себелеп) ксемше жрнаты (-п) тиянасыз тиянасыз тлада келіп, екінші сйлемге баынып тр. Ал екінші сйлем мен шінші жне тртінші сйлемдер бір-бірімен салаласа байланысан, йткені оларды райсысыны баяндауыштары тиянаты тлада келіп (тгілді, бркене ме, сейіліп кетеді), р сйлем бір-біріне баынбай, жеке-жеке олданыла аларлы асиетте келген. Сйтіп, жай сйлемдер бір-бірімен рі сабатаса байланысып, бірі екіншісіне баынып, соны нтижесінде біріні баяндауышы тиянасыз тлгада жмсалып, рі салаласа байланысып, жай сйлемдер бір-біріне баынбай, те дрежеде, соны нтижесінде баяндауыштары тиянаты тлада олданылан. Сондытан (жай сйлемдер рі сабатаса, рі салаласа байланысатындытан) аралас рмаласты рамында ш жне одан да кп жай сйлем болады.

рмалас сйлем

салалас сабатас аралас

Салалас рмалас сйлем. рамындаы салалас рмалас сйлем жай сйлемдерді баяндауыштары тиянаты тлада келіп, з ара бір-бірімен те дрежеде байланысан рмаласты трін дейміз.

Салаласты рамындаы жай сйлемдер бір-бірімен баынбай, те дрежеде байланысып, баяндауыштары тиянаты тлада келетіндіктен, ол жай сйлемдерді жеке-жеке де колдануа болады. Мысалы: Салы ырман басына келіп, Жзбай картты йінен шай ішіп ызара бртіп, терлеп-тепшіп отыр еді, водовозбен салып рып Саша Гармош деген комбаиншы жетіп келді .(Ш. Мртаза) деген рмаласты екі жай сйлемін блек-

блек айтуа болады: Салы ырман басына келіп, Жзбай артты йінен шай ішіп ызара бртіп, терлеп - тепшіп отыр еді. Сйлемді осы баяндауышпен аятап, бітіруге болады, йткені баяндауышы отыр еді тиянаты тлада олданылан. Салаласты екінші сыары да з алдына жеке сйлем бола алады: Водобозбен салып рып Саша Гармош деген комбаиншы жетіп келді.Салалас рмаласты крамындаы жай сйлемдер зара бір-бірімен екі трлі жолмен байланысады:

1) интонация арылы маыналарыны жаындыына арай іргелес байланысады. Мысалы : Сырбайды ыш кесектен соан ш блмелі йі бар екен, соны біреуі она жайына арналан екен (С. Манов). Малдары не кн кретінін білмейміп, ора маында бір шошактан арты шп крінбейді (Мстафин). Алашкы мысалда крмаласты рамындаы бірінші жай сйлем жалпылы мнде олданылып, екінші жай сйлем ол ойды натылап тр: бірінші жай сйлемде Сырбайдын ш блмелі йі бар екені жайында болса, екінші жай сйлемде сол ш блмені біреуі она жайына арналаны айтылып тр. Екінші мысалда бірінші жай сойлем мен екінші жай сйлем бір-бірімен маыналы жаынан себеп-салдарлык, атынаста жмсалан: рмаласты рамындаы екінші жай сйлем бірінші жай сйлемде айтылан ойды себебін білдіріп тр. Сйтіп, іргелес келген екі я одан да кп жай сйлем бір-бірімен з ара белгілі маыналы атынаста айтылады да, райсысыны баяндауыштары тиянаты тлада келсе де, бірінші жай сйлем аяталан тста дауыс ыраы бседеп бітіп алмай, ктерікі алыпта айтылады да, интонация тиянасыз болады, одан кейін кідіріс (пауза) жасалып, екінші жай сйлеммен ласа байланысып трады;
2) салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдер бір-бірімен з ара жалаулык, шылаулар арылы да байланысады. Жай сйлемдерді арасындаы маыналы атынаса арай оларды байланыстыратын мынадай жалаулы шылауларды крсетуге болады: 1) Ыгайлас мнді да, де, та, те, рі, жне, мен жалаулык шылаулар; 2) арсылы мнді біра, алайда, дегенмен, сонда да, йтсе де, сйткенмен, ал трізді жалаулы шылаулар; 3) себеп-салдар мнді йткені, себебі, сол себепті, сондытан, неге десеіз трізді жалаулы шылаулар; 4) талау мнді не, немесе, я, яки, не болмаса, яки болмаса, лде трізді жалаулы шылаулар; 5) кезектес мнді кейде, бірде, біресе трізді жалаулы шылаулар . Мысалы: азір трыдар деген белгі берілді де, дос – жарандарым тгел трегелді (Б. Блышев). Адам даусы екені аны, біра не айтып жатанын айыру ммкін емес (0. Срсенбаев).

 

САЛАЛАС РМАЛАС СЙЛЕМНІ ТРЛЕРІ

Салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдер бір-бірімен зара белгілі маыналы арым-атынаста айтылады. Араларында маыналы арым-атынас болмаса, жай сйлемдер бір-бірімен крмаласпас та еді. Салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдерді бір-бірімен маыналы атынасы р трлі болады. Бірде екі жай сйлемдегі ой мезгілдес, ыайлас болып, белгілі орта касиеттері арылы рмаласса, енді бірде бір жай сйлем білдіретін ойа екінші сйлемдегі ой арама-арсы мнде айтыла-ды. Келесі бірде жай сйлемні бірі екіншісіндегі берілген ойды болу себебін не салдарын білдіреді, енді бірде бірі екіншіде айтылан ойды мазмнын аша тседі, баса бірде екі сйлем білдіретін ойды біреуі ана жзеге асатындыына болжам жасауды білдіреді, енді бірде жай сйлемдер білдіретін ой кезектесіп жзеге асатындыы байалады. Міне рамына енген жай сйлемдерді з ара бір - бірімен осы сияты маыналы арым-атынаста жмсалуына арай салалас рмалас сйлем мынандай алты трге блінеді: ыайлас салалас, арсылыты салалас, себеп-салдар салалас, іліктес салалас, талаулы салалас жне кезектес салалас. Салаласты рамындаы бірінші жай сйлемні баяндауышы ойды екінші жай сйлемні баяндауышы жріп кетті сияты тиянаты, сондытан олар те дрежеде (салаласа) байланысып тр. Салаласты рамындаы жай сйлемдер зара екі трлі жолмен байланысады:

1) Іргелес трып, ласпалы интонация арылы байланысады. Мысалы: Жалпа балуан о бойы алда отырды, астындаы сары аса ат киіктей орып келеді.

2) Салаласты рамындаы жай сйлемдер жалаулы шылаулар арылы байланысады. Салалас рмалас сйлемдерді байланыстыратын жалаулы шылаулар: 1) да, де, та, те рі жне деген ыайлас мнді жалаулы шылаулар арылы; 2) біра, алайда, дегенмен, сонда да, йтсе де деген арсылы мнді жалаулы шылаулар арылы; 3) йткені, себебі, сондытан, сол себепті, неге десеіз деген себеп-салдар мнді жалаулы шылаулар арылы; 4) не, немесе, я, яки, не (я) болмаса, болмаса, лде деген талаулы мнді жалаулы шылаулар арылы; 5) кейде, бірде, біресе деген кезектес мнді жалаулы шылаулар арылы. рамындаы жай сйлемдеріні маыналы арым-атынасына арай салалас рмалассйлем алты трге блінеді: 1) ыайлас салалас, 2) себеп - салдар салалас; 3) арсылыты салалас, 4) кезектес салалас, 5) тсіндірмелі салалас; 6) талаулы салалас.

1. Ыайлас салаласты рамындаы жай сйлемдерді бірінде айтылан ой менекіншісіндегі ой мезгілдес, баыттас, ыайлас мнде айтылады. Мысалы: Тлеутай скерге кетті де, содан айтып оралмады. Ыайлас салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдер да, де, та, те, жне, рі деген ыайлас мнді жалаулы шылаулар арылы байланысса, жалаулыты ыайлас салалас деп аталады. Мысалы: Жанай балуан айратты рі немі ол бастайтын болат жректі адам еді. зі ешкімге сотыпайды жне ит баласына жібімейді. Бір мезгілде у шмшектер дыбысы келді де, бірдеме асына тасырлатып жетіп келді. Ыайлас салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдер бір мезгілде атар болатын неболан істі білдіріп, баяндауыштары бір шата айтылса, жалаулысыз ыайлас салаласдеп аталады. Мысалы: Ертеіне жат иістер шыты, алыстан лдеандай дабырлаан дауыстар естілді.Бір кні ауданнан ос ат жеккен шана келді, Мыблаты сашысындай болып тран Байшынара арай беттеді.

рі шылауы ыайлас салаласты райсысымен айталанып келгенде, жай сйлемдерді арасына тір ойылады. Мысалы: ншіні рі дауысы да жаымды, рі ні де сазды екен. Алайталанбай бір-а рет келсе, жай сйлемдерді арасына тір ойылмайды. Мысалы: рылыс жмысы басталды рі рылысшыларды орналастыру керек. Жне жалаулы шылауыменбайланысан ыайлас салаластарды арасына тір ойылмайды. Мен зімді-зім мыттым жне кілім шалытап лдеайда алып-шып кеткен сияты. 2. Себеп-салдар салаласты рамындаы жай сйлемдерді алдыысы соысыны, соысы алдыысыны себебін білдіріп трады. Мысалы: Кмекші жігіт ойларды ерте айдап келіпті, себебі кнні арты бзылып келе жатанын байайды. Себеп-салдар салалас рмаластар жалаулыты жне жалаулысыз болып блінеді. Себеп-салдар салаласты байланыстыратын жалаулы шылаулар: себебі, йткені, сондытан, сол себепті, неге десеіз.

Салалас рмаласты рамындаы жай сйлемдерді байланысуы:

1.Себеп мнді сондытан 2. Салдар мнді жай сйлем сол себепті жай сйлем

1. Салдар мнді йткені, себебі 2. Себеп мнді жай сйлем неге десеіз жай сйлем. Себеп-салдар салаласты рамындаы жай сйлемдерді орындарын ауыстырып айта беруге болады. Мысалы: Мен слап жатан орнымнан тра алмадым, себебі Тортай мінер а боз ат мені таымымда кеткендей еді.

 

Жалаулысыз себеп мнді сйлем салдар мндіден брын трса, арасына тір ойылады. Мысалы: лкендер крші ауыла кеткен еді, сондытан жастар кешкілік сауы-сайран рма болады.

Жалаулысыз салдар мнді сйлем себеп мндіден брын трса, арасына ос нкте ойылады. Мысалы: Жастар кешкілік сауы-сайран рма болады: йткені лкендер крші ауыла кеткен еді.

3.арсылыты салаласты рамындаы жай сйлемдерді біріндегі іс-оиа екіншісіндегі іс-оиаа арама-арсы болады. арсылыты салаласты рамындаы жай сйлемдербіра, алайда, дегенмен, сонда да, йтсе де деген шылаулар арылы байланысса,жалаулыты арсылыты салалас деп аталады. Мысалы: Ауыранда жаным кзіме крініп барады, біра анамды инаым келмейді. Жалаулыты салалас рмаластарды арасынатір ойылады.арсылыты салалас рмалас сйлем жалаулы шылаусыз іргелес трып байланысса,жалаулысыз арсылыты салалас деп аталады. Мысалы: Балышылар ауды бірнеше рет салды, – балдырдан баса ештеме ілінбеді. Жалаулысыз арсылыты салалас сйлемні баяндауыштары кбіне антоним сздерден жне болымды-болымсыз формадаы сздерденжасалады. Мысалы: Атаны баласы болма, – адамны баласы бол. Жалаулысыз арсылыты салаласты аражігі тір мен сызыша арылы ажыратылады. Мысалы: Кктем шыты, – ауада суы ызар бар.

4. рамындаы жай сйлемдерді алдыысы соысын нсап, ал соысы алдыы сйлемні маынасын ашып, тсіндіріп тратын рмаласты трі тсіндірмелі салалас деп аталады. Тсіндірмелі салаласты рамындаы жай сйлемдер жалаулы шылаусыз, іргелес трып байланысады да, арасына ос нкте ойылады. Мысалы: Ернеуді бір айналма тсында із екі айырылды: бірі ернеуді бойлап ілгері кетті, екіншісі тмен арай тскен.

Тсіндірмелі салаласты бірінші жай сйлеміні баяндауышыны рамына сол, сонша, соншалы, сондай деген сілтеу есімдіктері атысса, екі жай сйлемні аражігіне сызышаойылады. Мысалы: Тасынны аттылыы сонша – жолындаыны брін жапырып кетті.

5. рамындаы жай сйлемдерде айтылан іс-рекетті біреуі ана жзеге асатынын білдіретін саласаты трі талаулы салалас деп аталады. Талаулыты салаласты рамындаы жай сйлемдер тек жалаулытышылаулар арылы байланысады да, арасынатір ойылады. Талаулыты салаласты рамындаы жай сйлемдер не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, болмаса, йтпесе, лде деген талаулы мнді

жалаулы шылауларарылы байланысады. Мысалы: Бл жолы рбысымен не ит жыыс тседі, не болмаса оны жеуге тырысады.

6. Кезектес салаласты рамындаы жай сйлемдері айтылан іс-рекетті кезектесіп жзеге асуын крсетеді. Кезектес салаласты рамындаы жай сйлемдер бірде, біресе, кейдедеген кезектес мнді жалаулы шылаулар арылы тек салаласа байланысады да, араларына тір ойылады. Мысалы: Бірде желбіреген а сулелі дала кездеседі, кейде ызыл бйра тобылылы адырлар шырасады, біресе ккала амысты клдер кездеседі.

 

САБАТАС РМАЛАС СЙЛЕМНІ ТРЛЕРІ

Сабатас рмалас сйлем - рамындаы жай сйлемдері бір-бірімен сабатаса байланысан рмаласты трі. Сабатас рмалас сйлем рамындаы алашы жай сйлемні баяндауышы тиянасыз тлада келіп, екіншісіне баына байланысады. Мысалы: асым тре трегеліп, кміс ынды сапысын шешіп, Кенесарыны алдына ойды (І.Есенберлин). Сабатас рмалас сйлем рамындаы жай сйлемдерді бірі басыы келіп, негізгі ойды білдіреді, аландары баыныы болады да , басыыдаы ойды айындап, іс-рекетті орындалу шартын, себебін, масатын, мезгілін, амалын, т.б. атынастарды білдіреді.

Сабатас рмалас сйлем маынасына арай трі:

Сабатас рмалас сйлем маынасына арай тмендегіше блінеді: Шартты баыныылы іс-рекетті орындалу шартын білдіреді, -са, -се жрнаы арылы жасалады.

арсылыты cабатас рмалас сйлемде баыныы сйлем басыыдаы ойа арама-арсы маыналы атынаста болады. Мысалы: Май йан шам снсе де, Шамшыра снбес дниеде. (Жамбыл)

Себеп баыныылы сабатас;

Мысалы, Соны Ербол біліп оймасын деп, зімбай дейі ндемеді. Мезгіл баыныы сйлемде баыныы сйлем басыыда айтылан ойды мезгіл масат сабатас рмалас сйлем масатын; имыл-сын баыныы іс-рекетті алай жзеге асандыын білдіреді; Салыстырма баыныылы сйлемде оиа бір-біріне салыстырыла, тедестіріле беріледі. Мысалы, Басалар андай уанса, ол да сондай уанан еді (.бішев).

 

Сабатас рмалас сйлем баыныылы трі:

Сабатас рмалас сйлемны кп баыныылы трі де кездеседі, олар басыыа екі жадайда атысты болады. 1.Сабатас рмалас сйлем рамындаы кп баыныылар бірыай келіп, брі з бетімен бір басыыа баынады (бірыай баыныылысабатас); 1.Баыныылар бір-біріне атысты тізбектеледі де, брі жиналып бір басыыа баынады (сатылы баыныылы сабатас).рамындаы жай сйлемдеріні алашысыны баяндауышы тиянасыз болып, соысына баына байланысан рмалас сйлемні трі сабатас рмалас деп аталады. Мысалы: Тапсырманы тиянатап алысы келгенмен, айта срауа батылы бармады. Бл рмалас сйлемні бірінші жай сйлемін з алдына блек айтуа келмейді, себебі ой тиянаты емес,ойды тиянатап, аятап тран екінші жай сйлем. рмаласты рамындаы бірінші жай сйлем екінші жай сйлемге баына байланысып тр. рмалас сйлемні рамындаы тиянасыз жай сйлем баыныы сйлем, ал з алдына дербес айтыла беретін, ойды тиянатап тратын екінші жай сйлем басыы сйлем деп аталады. Сабатас рмалас сйлемні баыныы сыарыны баяндауышыны жасалу жолдары тмендегідей:

1. Баыныыны баяндауышы ксемше тлалы етістіктен болады. Мысалы: Аудан орталыына оныс аударалы, трмыстары недуір тзеліп алып еді.

2.Баыныыны баяндауышы шартты райлы етістік болады. Мысалы: Біреуге жасылыжасаса, ол ешашан жерде алмайды.

3.Баыныыны баяндауышы -ша/ше, -дай/дей жрнатары мен жатыс, кмектес септіктіесімшеден жне -дытан/діктен осымшалы есімшеден болады. Мысалы: Жолаушыларды арасы зілгенше, орышы жота басында арап трды. Баласынын келген бір жапыра ааз кілге демеу боландай, ана жмыса лшына кірісті. Кн райы бзылыптрандытан, жас тлдерді ріске шыармады. Та ланиектеніп ата бергенде, ауыл стін айай-шу басып кетті. Жмысшылар ерте жиналанымен, жмыс бірден басталып кетпеді.

4. Есімшеден кейін сайын, со, бері, шейін, брын шылаулары жне кезде, шата, уаыттадеген кмекші сздерді тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: ыстаудан жайлауа кшкен со, ауыл-ауыл бір-бірін ерулікке шаырыса бастайды. Отырандар опарыла сырташыан кезде, уаныш пен Анар да жеке серуендеуге беттеді.

Сабатас рмалас сйлемні рамындаы жай сйлемдер саны жаынан екіден де кпболса, ондай сйлемдер кп баыныы сабатас рмалас сйлем деп аталады.Сырттаылар тегіс кіріп, орын-орындарына жайасан со, кпшілікті тінішімен жыр тиегі аытылды. Бл сабатасты рамында екі баыныы сйлем бар:

 

 

1) Сырттаылар тегіс кіріп,

2) орын-орындарына жайасан со.

сабатас рмалас сйлем екіге блінеді:

1) жарыспалы кп баыныы сабатас;

2) сатылы кп баыныы сабатас.

Жарыспалы кп баыныы сабатасты рамындаы баыныы сйлемдеріні райсысы басыы сйлеммен тікелей байланысады. Мысалы: Аайын - туыстары Тілекті ортаа алып, кезек-кезек бетінен сйіп, олынан ысып, табысымен ттытасып жатыр. Сйлемні рамындаы рбір баыныы сыары басыымен тікелей байланыса алады. Мысалы: Аайын - туыстары Тілекті ортаа алып, табысымен ттытасып жатыр; кезек-кезек бетінен сйіп, табысымен ттытасып жатыр; олынан ысып, табысымен ттытасып жатыр. Сатылы кп баыныы сабатасты рамындаы баыныы сыарлары басыымен тікелей байланыспай,зара бір-бірімен байланысып барып басыымен байланысады.

Мысалы: Кк алаш тебіндеп шыып, жер дегди бастаанда, нанбай араралыдан елге айтты.

Сабатасрмалассйлем рамындаы баыныы мен басыы сйлемдеріні маыналы арым-атынасына арай алты трге блінеді: 1) шартты баыныы; 2) арсылытыбаыныы; 3) себеп баыныы; 4) мезгіл баыныы; 5) имыл-сын баыныы; 6) масатбаыныы.

1. Шартты баыныы сабатас. рамындаы жай сйлемдеріні біріншісі екіншісіндегі істі орындалу не орындалмау шартын білдіретін рмаласты трі шартты баыныы сабатас деп аталады. Мысалы: Ебек етсе ерінбей, тояды арны тіленбей. Шартты баыныы сабатасты рамындаы жай сйлемдерді баыныы сыарыны баяндауышы тиянасыз болып, сабатаса байланысады. Шартты баыныы сабатас сйлемні сыарларыны арасына тір ойылады.

Шарттыбаыныы сабатасрмалассйлемні баыныы сыарыны баяндауышыны жасалу жолдары:

1) баыныы сйлемні баяндауышы етістікті -са, -се шартты рай тласынан болады. Мысалы: Айтан сзі дрыс болса, аланын здері тсіне жатар. 2) ксемше тлалы етістікті -ма+й, -ме+й немесе -майынша/ мейінше,-байынша/ бейінше, -пайынша/ пейінше жрнатарынан болады. Мысалы: Бл оиа дл осы кндерді зінде тыным алмай, зын ла арылы тамам Тобытыны шарлап шыты.Шындыты бетін ашпайынша, жара лаы жастыа тимеді. 3) жатыс септігіндегі ткен шаты есімшеден болады. Мысалы: Мылтыын алыпшыпаанда, азулы асырдан тылуы екіталайеді. 2 .арсылыты

баыныы сабатас. арсылыты баыныы сабатас рмалас сйлемні баыныы сыары мен басыы сыары бір-біріне арама-арсы маынада олданылады. арсылыты баыныы сабатасты баыныы сыары айтсе де, не етсе де, айткенмен, не еткенмен, айткенше, не еткенше, айткеніне (не еткеніне) арамастан, айте тра, не ете тра? Сратарына жауап береді. Мысалы: Жмыс уаыты лдеашан аяталса да, (айтсе де?) Рахмет пен Лиза ертегі жиналысты барысын талдап за отырды. Теіз бетінен аншама биік боланмен (айткенмен?), осы ірді кез келген жерінен су шыады.арсылыты баыныы сабатасты баыныы сыарыны баяндауышы тмендегідей жолдармен жасалады:

1) шартты райлы етістікке да, де шылауыны тіркесуінен жасалады. Мысалы: Екеуіні масаты екі трлі болса да, бірге жмыс істегендеріне он шаты жыл болып алды.

2) шартты райды болымсыз трінен болады. Мысалы: Кн блттананы болмаса, жабыр жауан жо.

3) Кмектес септік тласындаы ткен шаты есімше арылы жасалады. Мысалы: Ай араы боланмен, жолды болжауа бден болады.

4) Есімше тлалы етістікке -ша/ше жрнаы жалану арылы жасалады. Мысалы: Бл сздіестігенше, жерге батып жоалан жасы еді.

5) -а/е, -й жрнаты ксемше тлалы етістік арылы жасалады. з кіліді білдіре, мені кіліме демеу сала келгеніе ризамын.

6) келер ша есімшені болымсыз тріне шыыс септік жалауыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: Терімшілер кнні салындыын елеместен, бастаан жмыстарын бітіруге асыты.

3. Мезгіл баыныы сабатас. рамындаы жай сйлемдерді біріншісінде айтылан іс екіншісінде айтылан істі мезгілін білдіретін рмаласты трі мезгіл баыныы сабатасдеп аталады. Мезгіл баыныы сабатасты рамындаы жай сйлемдер сабатаса байланысады. Мезгіл баыныы сабатас сйлемні баыныы сыары ашан, ашана дейін, ашаннан бері, ай кезде? деген сратара жауап береді. Мезгіл баыныы сабатасты баыныысыарыны баяндауышы тмендегідей жолдармен байланысады:

1) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістікке -ша/ше жрнаы жалану арылы жасалады. Мысалы: Жиналыс аяталанша (ашан?), тізім жасалып та болды.

2) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістікке жатыс септік жалауыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: Бір кні рмаш Кксерекке ас беріп транда (ашан?), ара ала тбет Кксерекке мтылды.

18

3) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістікке со, кейін, сайын, бері, шейін септеулік шылауларыны атысуы арылы жасалады. Мысалы: Кшік ауыла келген со (ашан?), екі кннен кейін кзін ашты.

4) -ан/ген, -ан/кен есімше тлалы етістікке кезде, шата, уаытта мезгіл мнді кмекші сздерді тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: бден ас араюа айналан уаытта (ашан?)Кксерек жалыз зі ауыла келді.

5) -алы/гелі, -алы/келі ксемше тлалы етістік арылы жасалады. Мысалы: Жазы демалыса шыалы (ашаннан бері?), тек дене ебегімен айналысып жр.

6) -са/се шартты райды жрнаы жне -ысымен/ісімен деген осымшаны жалануы арылы жасалады. Мысалы: лпа уделі жерге келсе (ашан?), атты ізі бар да, жігіт пен ат жо. ысбасталысымен (ашан?), Ораз да аа шыуа дайындалады.

4. Себеп баыныы сабатас. Баыныысы басыыдаы айтылан ойды себебінбілдіреді. Мысалы: ожы Ккшетау оязына арайтын жерде отырандытан,Есенейді олына тспей кетті. Осы рмалас сйлемдегі ожы Ккшетау оязына арайтын жерде отырандытан деген алашы сйлем Есенейді олына тспей кетті деген екінші сйлемні себебін білдіріп тр.Себеп баыныы сабатас неліктен? не себепті? неге? не деп? деген сратара жауап береді.

Себеп баыныы сабатасты баяндауыштары тмендегідей жолдармен жасалады:1. Есімшені ткен ша формасына -дытан/діктен осымшасыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: Есі шыан керуен аты жре алмаандытан, (неліктен?) айай салып ашып еді.2. Есімшені ткен ша формасына со шылауыны тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: Халі ауыр болан со, (неге?) арнаулы ауруханаа жатызан-ды.3. Ксемшені -й жрнаына біткен болымсыз трінен жасалады. Мысалы: алада она оятын аайын-туан болмай, (не себепті?) ысыла-ысыла жатаа келдім. 4. Ашы райлы етістікке деп кмекші етістігіні тіркесуі арылы жасалады. Мысал ы; йдегілерді оятып алмайын деп, (не деп?) аяыны шынан басып з блмесіне тті. Себеп баыныы сабатас рмаласты жай сйлемдеріні арасына тір ойылады.5.имыл-сын баыныы сабатас. рамындаы жай сйлемдерді баыныысы басыыдаы істі, имылды алай орындаланын білдіретін рмаласты трі имыл-сын баыныы сабатас деп аталады. Мысалы: Кн батар алдында балышы жігіт сырта лденеше рет шыып, биік жар басынан теіз жаа кз салды. имыл-сын баыныы сабатасты баыныы сыарына алай, айтіп? деген сратар ойылады. имыл-сын баыныы

Сабатасты баыныы сыарыны баяндауыштарыны жасалуы тмендегідей:

1. -ып/іп, -п жне -а, -е, -й ксемше тлалы етістік арылы жасалады. Мысалы: Домбыра шертіп отыран нші уелете шырап (айтіп?), н салып оя берді. Жпар мен алампыр бастарын изей (алай?), лдене жайлы ызу гімелесіп отыр.

2. -ан/ген, -ан/кен ткен ша есімшеге -дай/дей жрнаы мен болып, кйі, алпында сздеріні тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: А лпа блтты стінде алытап бара жатандай болып (айтіп?), ерекше бір кйді басынанкешірді. 3. Болжалды келер ша есімшеге –тан/тен жрнаыны жалануы арылы жасалады. Мысалы: Ол жн-жосыын айтпастан (алай?), атына міне сап шаба жнелді.

6.Масат баыныы сабатас. рамындаы жай сйлемдерді баыныысы басыыдаы істі, имылды масатын білдіретін рмаласты трі масат баыныы сабатас деп аталады. Мысалы: Жалпа ел жауабын з аузынан айтпа болып (не етпек болып?), лыа та атпай келіп еді. Масат баыныы сабатасты баыныы сыарларына не шін, не масатпен, не деп, неге? сратары ойылады.

Масатбаыныы сабатасты баыныы сыарыны баяндауыштары тмендегідей жолмен жасалады:1. -ма/мек, -ба/бек, -па/пек масатты келер ша етістікке болып кмекші етістігіні тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: Ергешті жаман детін ойызба болып (не масатпен?),балар р трлі амал істеген-ді.2. Тйы етістік пен шін септеулік шылауыны тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: Аянны ертегісін тыдау шін (не шін?), ауыл балалары кнде кешкісін Бапай шалды йіні іргесіне жиналамыз.3. Болжалды келер ша есімшені болымсыз тріне шін септеулік шылауыны тіркесуі арылы жасалады. Серіктері танып алмас шін (не шін?), бет-аузын орамалмен таып алыпты. 4. алау жне бйры райды ІІІ жаынан кейін деп кмекші етістігіні тіркесуі арылы жасалады. Мысалы: Ат тяыны дбірі естілмесін деп, (не деп?) атыны аяына киіз орап тастады.

АРАЛАС РМАЛАС СЙЛЕМ

Аралас рмалас сйлем. рамындаы жай сйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабатасып та байланысатын рмаласты трі аралас рмалас сйлем деп аталады. Аралас рмалас сйлемні рамында кем дегенде ш жай сйлем болады. Аралас рмаластаы жай сйлемдер зара екі трлі жолмен байланысады: 1) ешбір жалаулы шылаусыз іргелес тру арылы; 2) жалаулы шылаулар арылы. Аралас рмалас сйлемні рамындаы жай сйлемдерді – баыныы, басыы сыарларыны орын тртібі р трлі болады. Мысалы: Кктем шыып, кн жылынды, біра таудаы ар лі еріген жо. рылысы: баыныы, басыы, басыы.

Кшік бауырын ктеріп, здігінен тырбанып жруге айналан со, ас ішетін арнайы асйыш дайындалды, жетектеп жру шін мойнына жіп таылды. рылысы: баыныы, баыныы, басыы, басы