Пайдаланан дебиеттер
Кіріспе
Сот медицинасы – бл ылмысты жне азаматты істерді алдын-ала тергеу жне сотты талдау процесстерінде ыорау органдарыны ыты тжірибесінде туындайтын медик-биологиялы мселелерді зерттейтін жне шешетін ылым.
Сот-медициналы сараптама жргізу азастан Республикасы азаматтарыны денсаулыын орау жне мірі мен денсаулыына ол тигізуден сотты орану конституциялы ытарын жзеге асыру болып табылады. Сондытан емдеу дрігерін дайындауда сот медицинасыны негіздерін білу маызды, йткені сарапшы ретінде дрігер-маман міндеттерін орындау жоары білімді рбір медиина ызметкерлеріні тек мемлекеттік ана емес азаматты борышы.
Сот медицинасыны туындауы те ертеден басталады. Гиппократ (б.э. брын 460ж. туан) азіргі заман сараптама тжірибесінде маызды: аборт (тсік) жасау тсілдері, мерзімінен брын туан нрестелер тіршілікке абілеттілігі, ртрлі заымданулар ауырлыы трізді мселелерді зерттеген.
Сот медицинасына ажеттілік туындааныны бір кусі ретінде Юстианин кодексін арастыруа болады (б.э. VI асыр). Онда улану, жасын анытау, кне аурулар жне басалар жнінде мселелер берілген.
ылыми сот медицинасыны дамуына мйітті союа рсат берілгендігі маызды (1140жыл, Сицилия). ХVІІІ асыр соында мйіттерді сот-медициналы сою кптеген мемлекеттерде ене бастады жне арнайы нсаулытармен реттелді. ХІХ – ХХ асырларда жаратылыстану мен медициналы пндерді жетістіктері сот медицинасыны ылым ретінде дамуына жне сот-медициналы мектептерді ашылуына септігін тигізді.
азіргі уаытта сот-медициналы сараптама объектілерін зерттеуде эмиссиялы спектральды талдау, абсобциялы спектрография, хроматография, электрофорез, геномды дактилоскопия жне баса да азіргі заман зерттеу дістері кеінен олданылады.
“Сот медицинасы” пнін оыту объектісі:Тірі адамдар (жбірленушілер, кдіктілер, айыпталушылар жне т.б); Мйіттер; Айа заттар; Тергеу жне сот істері материалдары.
Пнді негізгі оыту дістеріболып дрістр, тжірибелік сабатар, мйітке демонстрациялы жне з бетінше сараптама жргізу (оытушыны баылауымен), тірі адама з бетінше сараптама жргізу (оытушыны баылауымен, сот-медициналы жаттар толтыру, дебиетпен з бетінше жмыс жасау болып табылады.
Жоары медициналы оу орындарында “Сот медицинасы” пнін оыту масаты болып:азастан Республикасыны процессуалды задылытары талап ететіндей рбір дрігер тадап алан мамандыына жне орындайтын жмысына байланыссыз сарапшы міндеттерін орындауа дайын болу шін сот-медициналы сараптама таайындау жне жргізу себептерін, тртібін зерделеу, оыту табылады.
Сот медецинасы ымы
Сот медицинасы мен баса да медициналы пндерді деректерін тергеу жне сот тжірибесінде іс жзінде олдану сот-медицина сараптамасыны мазмны болып табылады.
Сот-медицина сараптамасы сот ділдігі масаттары мен міндеттеріне ызмет етеді жне елімізде олданылып жрген ылмысты, азаматты, ылмысты істер жргізу жне азаматты істер жргізу задарыны, кімет аулылары мен кімдеріні, сондай-а азастан Республикасыны Денсаулы сатау министрлігі шыаратын ережелерді, бйрытар мен нсауларды негізінде жне соларды сатай отырып жзеге асырылады.
Сонымен бірге сот-медицина сараптамасы з ызметі, ытары мен міндеттері шегінде халыа медициналы кмек крсету сапасын жасарту ісінде, ауру мен лім-жітімді азайту, ебек жне трмыс жадайларын жасарту жолындаы кресте денсаулы сатау жмысына барынша жрдемдесуді масат етеді.
Елімізде сот-медицина сараптамасын жргізу азастан Республикасы ылмысты жне ылмысты істер жргізу, Азаматты жне Азаматты істер жргізу кодекстерінін біратар баптарымен белгіленген. рбір кодекс бір ы саласына атысты задар жинаы болып табылады.
Сараптаманы р алуан трлері бар, мысалы сот-медицина, сотпсихиатрия, сот-бухгалтерлік, криминалистика, сот-техникалы сараптамалары жне т.б. Бл орайда сот-медицина сараптамасыны басаларыны брінен брын олданыла бастаанын айта кеткен жн. Сараптаманы баса трлері сияты, сот-медицина сараптамасы да тергеу жне сот органдарыны жазбаша берген сынысы, аулысы немесе жолдамасы бойынша ана жасалады.
азіргі кезде мемлекеттік (лауазымды) жне еркін сот-медицина сараптамасы жзеге асырылады. Сот-медицина сараптамасыны басым кпшілігін сот-медицина сарапшылары, яни арнаулы даярлыы бар жне сотмедицина сарапшыларыны ызметін атаратын дрігерлер жасайды. Бл - мемлекеттік, яни лауазымды сараптама. Сондай-а сот-медицина сараптамасы болмаан жадайда сараптама жасауды тергеу немесе сот органдары кез келген дрігерге тапсыруы ммкін. Мндай жадайларда ол сарапшы-дрігер деп аталады. Бл - еркін сараптама.
Кейбір елдерде ант берген сараптама деген бар. Мысалы, Францияда солай. Бл орайда соттарда ант беріп, сот-медицина сарапшысы болып бекітілген дрігерлерді белгілі бір тізімі болады. Мндай жадайларда тергеу
жне сот органдары сарапшылар тадаанда дрігерлерді тиісті тізімімен шектеледі.
Бізді задарымыза сйкес, сараптама таайындау туралы мселені рбір ретте тергеу немесе сот органдары шешеді. Алайда зада сараптамаларды барлы трлері ішінен сот-медицина жне сот-психиатрия сараптамаларын міндетті трде жргізу кзделген.
азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексі бойынша: 1) лу себебін жне дене жарааттарыны сипатын анытау шін; 2) айыпталушыны немесе кдік келтірілген адамны іс жргізу кезіне
арай здеріні не істегенін білетін-білмейтіндігі немесе зін-зі билей алатындыы жаынан аыл-есіні бтіндігіне немесе абілеттілігіне кмн келтірілген жадайда оларды психикалы халін анытау шін;
3) кугерді немесе жбірленушіні іс шін манызы бар мн-жайлар- ды дрыс тсіну жне олар туралы дрыс айа беру абілетіне кмн келтірілген жадайда оларды психикалы жне физикалы халін анытау шін;
4) айыпталушыны, кдік келтірілген немесе жбірленген адамны жас шамасыны іс шін маызы болып, ол туралы жаттар болмаан жадайда оларды жас шамасын анытау шін сараптама жргізу міндетті болып табылады.
Сйтіп, лу себептерін, дене жарааттарыны сипатын, психикалы халін жне жасын анытаан кезде міндетті трде сараптама жргізу зада кзделген. Іс жзінде орындалуы жнінен сот-медицина сараптамасыны трлері: алашы, осымша жне айталап жасалатын сараптамалар болып блінеді.
Алашы сараптама кезінде объектіге бірінші рет, кбінесе бір стке жне тпкілікті зерттеу жргізіліп, сарапшы тиісті орытынды жасайды. Кейде алашы сараптама барысында осымша зерттеу жргізу, мамандарды аылкеесі, т.б. ажет болады. Сондытан алашы сараптама барлы уаытта бірдей бір сттік бола бермейді.
осымша сараптама кезінде сот-медицина сарапшысы уелі объектіні зерттеп, орытынды жазады. Сонан со тергеу барысында, тергеуші сарапшыны тергеу материалдарымен таныстырып, оан олда бар барлы материалдар ескерілген тпкілікті орытынды беруді сынады.
Алашы сараптама онша толы жне білікті болмаса, тергеу немесе сот органдарын анааттандырмаса, сондай-а істе келтірілген баса длелдемелерге айшы келсе, сараптама айталап жасалады. детте сараптаманы айталап жасау нерлым тжірибелі бір немесе бірнеше сарапшыа тапсырылады. Алашы, осымша жне айталанатын сараптамалар комиссиялы жне кешенді трде жргізілуі ммкін.
Комиссиялы сараптама мейлінше иын жадайларда, атап айтада, ксіптік ы бзаны шін медицина ызметкерлерін жауапа тарту туралы істер бойынша, ебекке жарамдылы дрежесін анытау кезінде, тірік ауыруды немесе ауырансуды, зін-зі жарааттауды анытау шін сараптама жасаан кезде, крделі ылмысты істер бойынша (мысалы, блшектеп тасталан мйітті зерттеген жадайда), сараптаманы айталап жасаан кезде жргізіледі.
Кешенді сараптаманы бір іс бойынша р трлі мамандар тобы жргізеді. Мселен, улануа сараптама жасаанда оан кбінесе клиникалы дрігерлер, сот дрігерлері, химиктер, биологтар, ботаниктер жне т.б. атысады.
Сот-медицина сараптамасы алдын ала тергеу кезінде де, сот мжілісінде де жргізіледі. Маман дрігерді сот медицинасы саласына атысуы кбінесе оиа болан жерді араудан басталады, оны тергеуші жргізеді (азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексіні 126-бабы). Кісі лтіруге, зін-зі лтіруге, жазатайым оиалара байланысты істерде лікті оиа болан (табылан) жерде арау кезінде, сондай-а адам сырттан зорлы жасалуы ммкін кейбір кенеттен айтыс болан жадайларда маман дрігерді маызы ерекше зор. Мндай жадайларда дрігер зіні арнаулы білімі негізінде ылмысты тергеуге елеулі кмек крсете алады. Мысалы, лікті жатысы, денесіндегі жарааттар, ан датарыны болуы, лік табаларыны тсі мен сипаты, лікті сіресу крінісі жне т.б. біратар жадайларда болан оианы сипаты, жараат салу дісі, лген уаыты туралы, тергеу шін маызды баса да мселелер жнінде алдын ала пікір айтуа ммкіндік береді. лбетте, оиа болан жерге баран маман дрігерді бірінші кезектегі міндеті - лу актісін анытау немесе зардап шегуші тірі болып шыса, оан медициналы кмек крсету. Оиа болан жерді араан кезде хаттама жасалып, оан тергеуші, дрігер жне кулар ол ояды. детте, хаттама лікті арауа атысан дрігерді ауызекі айтуымен жазылады. Маман дрігер біратар айаты заттарды (ан датарын, шует сйыын, шашты, т.б.) табу, алу кезінде тергеушіге кп кмек крсете алады. Сонымен оса, оиа болан жерді араан кезде жоспар жасап, объектіні суретке тусірген жн, мны тергеуші істейді.
Оиа болан (лік табылан) жерде лікті арап шыаннан кейін тергеуші лікті сот-медициналы союа жібереді. Оны сойып круді оиа болан жерді арауа атысан дрігерге тапсыран жн, йткені ол істі мнжайымен, лік былыстарыны сипатымен жне жарааттарды бастапы крінісімен таныс. Бл ерекшеліктер сарапшыны сот-медицина сараптамасы алдына ойылан мселелерді нерлым егжей-тегжейлі шешуіне кмектеседі. Бл мселелер тергеушіні аулысында айын тжырымдалуа тиіс, онда сонымен атар сараптаманы масаттары жне оианы мн-жайы туралы мліметтер де крсетіледі.
Алдын ала тергеуде берілген деректерді сарапшыны сот мжілісінде тсіндіріп беруі жиі кездеседі, сот мжілісіне оны сот сынысы бойынша шаырылуы ммкін. Кейде сот мжілісінде сарапшыны шешуіне ойылатын осымша сратар да туындайды. Сот сарапшыа орытынды беруден бас тартаны шін жне біле тра жалан орытынды бергені шін жауапты болатынын ескертеді.
Алдын ала тергеу барысында немесе сот мжілісінде з ызметін дрыс атару шін сот-медицина сарапшысы ылмысты іс жргізу кодексінде кзделген ытары мен міндеттерін жасы білуге тиіс. Сарапшыны міндеттері:
1. Ол анытама алушы адамны, тергеушші, прокурорды, сотты шаыруына келуге тиіс. Длелді себептерсіз келмей алан жадайда, кугер сияты, сарапшы да айдап келінуі ммкін. Сарапшыны ауырып алуы, ызмет бабымен іссапара кетуі, демалыста болуы, шаыру аазын алмауы жне с.с.оны келмеуіне длелді себептерге жатады.
2. Тергеу пиясын сатауа тиіс. Алдын ала тергеу деректерін жария етуге болмайтыны азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексіні 96-бабында кзделген. Оларды жария еткені шін ылмысты жауаптылы ылмысты кодексті 194-бабында айтылан. Заны аталан нсаулары тжірибелік сабатар кезінде кейде алдын ала тергеу деректерімен танысатын студенттерге де атысты.
3. Сот-медицина сарапшысы сараптама жргізуге жне зіні алдына ойылан мселелер бойынша орытынды беруге міндетті. Егер сынылан мселе сарапшыны арнаулы білімі шеберіне сыймаса немесе зіне берілген материалдар орытынды беруге жеткіліксіз болса, сарапшы орытынды беру ммкін еместігін сараптаманы таайындаан органа жазбаша трде хабарлайды.
4. Сот-медицина сарапшысы тергеу жне сот органдарыны ызметкерлеріне сараптама мселелері бойынша кеес беруге тиіс. Мндай кеесті жеке тртіппен, мысалы, кейбір кезде сараптама деректеріні кмегімен з орауындаыларды орап алысы келетін адвокаттара беруге болмайды.
5. Сот-медицина сарапшысы сараптама жргізу кезінде аныталан жне брын істе крсетілмеген жаа деректерді брін тиісті тергеу жне сот органдарына жеткізуге, сондай-а тергеу жне сотта арау шін маызы бар мн-жайлармен фактілерге з еркімен тергеу жне сот органдарыны назарын аударуа міндетті.
6. Сарапшы ата белгіленген жне зада кзделген нысан бойынша сараптама жатын, яни сот-медицина зерттеуіні орытындысын (актісін) жасауа міндетті.
Сарапшы, біріншіден, сараптаманы масаттары мен міндеттерін білуге, тергеушіден айын тжырымдалан сратар алуа хаылы. Екіншіден, оны сот мжілісі басталана дейін сот ісіні материалдарымен танысып, одан зінділер жазып алуа хаысы бар. шіншіден, тергеушініні, прокурорды немесе сотты рсатымен жауап алан кезде, баса да тергеу жне сот рекеттері кезінде атыса алады жне жауап алынып отыран адама сараптаманы мніне атысты сратар оя алады. Тртіншіден, істі мнжайын білуге тиіс. Сонымен бірге зіне орытынды беру шін ажетті осымша материалдар табыс ету туралы тініш жасауа ылы. ылмысты істі материалдары ана емес, сонымен атар айаты заттар, салыстырып зерттеуге арналан жаттар мен лгілер жне т.б. осымша материалдара жатуы ммкін. Бесіншіден, соттан айын тжырымдалан жазбаша сратар талап етуге, ойылан сратара жауап айтару шін ажетті нрселерді алуа жне бл ретте кез келген оулытар мен ралдарды пайдалануа хаылы. Бл орайда сарапшы зіне ойылан сратарды маынасын анытап, тсіндіріп беруді срай алады. Алтыншыдан, сараптама крделі жне арнаулы мселелерді шешу ажет болан жадайда сот-медицина сарапшысы тиісті ксіп мамандарын сараптамаа атысуа жне здерімен бірге орытынды беруге шаыруды тінуге міндетті. Жетіншіден, штаттаы сот-медицина сарапшысы зіне денсаулы сатау органдарыны сарапшы ретінде з міндетіне кірмейтін денсаулы сатау жаынан жктеген міндеттері мен р трлі тапсырмаларын емдеу, санитарлы жне баса да жмыс трлері жнінен) орындаудан бас тарта алады. Сегізіншіден, сарапшы-дрігер штаттаы сот-медицина сарапшысы болмаса, онда зіні сараптама жргізгені шін сыйаы алуа хаылы. Сараптама жргізген кезде сот-медицина сарапшысы зіні арнаулы білімі саласына атысы бар жне сот-медицина сараптамасыны зыретіне кіретін мселелерге ана жауап беруге тиіс екендігін атап крсету ажет. Сотмедицина сарапшысы медициналы немесе биологиялы сипаттаы мселелерді ана шеше алады жне ол за, техникалы жне баса да медициналы емес мселелерге жауап бермеуге тиіс, йткені сарапшы олар жнінде маман емес. Сондытан сарапшы сотталушыны кінлылыына атысты мселелерді (мысалы, ксіптік ы бзаны шін медицина ызметкерлерін ылмысты жауапа тартан жадайларда), ылмысты арам ниеттілік (мысалы, лім трі), іс-рекетті саралау мселелерін шеше алмайды, йткені бл мселелерді тергеу немесе сот органдары шешуге тиіс. Сондай-а сот-медицина сарапшысы маман болып табылмайтын медициналы мселелерді шешу де оны зыретіне кірмейді. Мысалы, сот-медицина сарапшысы айыпталушыны психикалы халін немесе есіні дрыстыын анытай алмайды, йткені оны сот психиатриясы жнінен жеткілікті білімі жо. Бл мселелер сот-психиатрия сараптамасыны зыретіне жатады
Сот-медицина сараптамасын жргізу мен оны нтижелерін баалау объективті жне ылыми деректерге негізделуге тиіс. Сарапшыны орытындысында субъективті болжам мен жорамал болмауа тиіс. Сарапшыны тжірибелік ызметінде лдебір негізделмеген жауап айтаруа тырысып, сол арылы тергеу жне сот органдарын адастыруды орнына, "мен білмеймін" деуі лдеайда дрыс. Егер сарапшы зіне ойылан сратара жауап айтара алмаса, тергеу немесе сот органдары нерлым тжірибелі, баса бір сарапшыны немесе бірнеше сарапшыны шаыра алады.
Сараптаманы бірнеше сарапшы жргізген кезде олар жалпы орытынды жасап, ол ояды. Егер комиссия мшелеріні біреуі кпшілікпен келіспесе, з орытындысын жазып, ол комиссияны зге мшелері ол ойан орытындыа оса тіркеледі.
Елімізде сот-медицина сараптамасын: а) ауданды, ауданаралы, алалы сот-медицина сарапшылары; ) республикалы баыныстаы алалар мен облыстарды сот-медицина
сарапшылары; б) азастан Республикасы Денсаулы сатау министрлігіні Бас сот-
медицина сарапшысы жзеге асырады. алалы (Алматы), облысты аа сотмедицина сарапшылары мен Денсаулы сатау министрлігіні Бас сотмедицина сарапшысы арнаулы сот-медицина сараптама мекемелерін - алалы (Алматы), облысты, республикалы сот-медицина сараптама бюросын басарып, оларды бастыы ызметін атарады.
Сот-медицина сараптама бюросыны рамына мына блімдер кіреді: 1) тірі адамдарды сот-медициналы трыдан куландыру блімі
(емхана); 2) сот-гистология блімшесі мен лікті зерттеу блімі (мйітхана); 3) айаты заттарды сот-медициналы зерттеу блімі (сот-медицина
лабораториясы), оны:
а) физикалы-техникалы зерттеу; ) сот-биологиялы зерттеу; б) сот-химиялы зерттеу блімшелері бар. Сот-медицина сараптама бюросы: а) зорлыпен лтірілген немесе зорлысыз лген жадайларда лімні
уаытын, сипаты мен себептерін анытау жне анытама, тергеу жне сот органдары ала ойан баса да мселелерді шешу шін ліктерді зерттеу;
) дене жарааттарыны сипаты мен ауырлыын анытау, жынысты ылмыстар жнінде сараптама жргізу, сондай-а анытама, тергеу жне сот органдары ала ойан баса да мселелерді шешу сараптамаларын;
б) объектілерге сот-медициналы, физикалы-техникалы жне сотхимиялы зерттеу жргізу жолымен айаты заттара сараптамалар;
в) жеке адамны міріне, денсаулыына жне адір-асиетіне арсы ылмыс жасалан істерді материалдары бойынша жне ксіптік ы бзушылы шін медицина ызметкерлерін ылмысты жауапа тарту туралы істер бойынша сараптамалар жасайды;
г) сот-медициналы клиникалы-анатомиялы конференцияларда емдеуші дрігерлермен бірге сот-медицина оиаларын талылайды.
Бюро бастыы емдеу мен диагаостикада табылан кемшіліктер туралы денсаулы сатау органдарына жеткізеді, те жпалы аурулар табылан жадайда хабарлап отырады.
Сот-медицина сараптама бюросында адам патологиясыны наты проблемалары мен арнаулы сот-медицина мселелері ылыми жолмен деліп, кенеттен ліп кету, тасымалдаы жарааттану, нерксіпте жне трмыста улану материалдарына талдау жасалады, сот-медицина сарапшылары мен сот химиктерін мамандандыру жне оларды білімін арттыру жзеге асырылады. Сот-медицина сараптама бюролары денсаулы сатау органдарына жатады жне олар кімшілік-шаруашылы жаынан облысты денсаулы сатау блімдеріне баындырылан. Ауданды, ауданаралы сот-медицина сарапшылары тиісті сот-медицина сараптама бюроларыны рамына кіреді жне сол бюроларды бастытарына баынады.
Сонымен сот-медицина сараптама бюролары екі жаты баыныштылыта болады: 1) кімшілік-шаруашылы жне аржы жаынан облысты денсаулы сатау блімдеріні басшыларына, ал ылыми-тжірибелік жне йымды жаынан жоарыдаы бюролара баынады. Сонымен бірге блайша баынуа тиісінше шек ойылан. Мысалы, облысты денсаулы сатау бліміні мегерушісі облысты сот-медицина сараптама бюросыны бастыына оны аражатты дрыс жмсамай, аржы тртібін бзып отыранын, сондай-а бюрода олылытар барын: кадрларды нашар іріктеліп алынатынын, ебек тртібі бзылатынын, т.б. крсете алады. Ал тжірибелік жмыса келгенде, денсаулы сатау блімі мегерушісіні сараптама жргізу сапасын тексеруге, сол сияты сараптама жргізуді таайындауа ыы жо.
Жоары тран сарапшы тарапынан ылыми-тжірибелік жне йымды жаынан басшылы ету мен баылау жасауа да белгілі бір дрежеде шек ойылан. Ол зіне баынышты бюро бастыына актілерді нашар жасалатынын, білікті кадрлар іріктеп алу жаынан кемшіліктер бар екенін, лабораторияны нашар жмыс істейтінін, т.б. крсете алады. Біра бірінші
сарапшы екіншісі жасаан орытындыны кшін жоя алмайды. йткені сараптаманы жргізілуі жне берілген орытынды шін сараптама жргізген сарапшынын зі ана жауап береді. Егер жоары тран сарапшы орытындыны ате деп тапса, оны айталап сараптама таайындау туралы прокуратураа длелді тініш жасауа ыы бар.
Сот-медицина ызметіні млтіксіз йымдастырылуы, сарапшыны сот ділдігі органдарына туелсіздігі, оны іс нтижесіне материалды жаынан мдделі болмауы сот-медицина сараптамасыны объективтілігіне жрдемдеседі.
Сот медецинасыны дамуы
Сот медицинасы – сот істерін жргізу кезінде туындайтын медициналы жне биологиялы мселелерді зерттейтін медицина ылымыны бір саласы. Бастапыда сот медицинасы мен криминалистика ылмысты ашу мен тергеу жніндегі бірттас ылым болды. Кейіннен мліметтерді жинаталуына, зерттеу тсілдеріні трленуі мен жетілуіне орай сот медицинасы блініп шыты. Сот медицинасыны дамуы оамда ыты атынастарды ркендеуі мен медицина жне биология ылымдарды дамуына тікелей байланысты. ылым ретінде сот медицинасыны бастауы француз хирургі АмбруазПаренні (1579), сицилиялы дрігер Фортунато Фиделисті (1602), италиялы дрігер Павл Закхиаксты, неміс дрігері Иоган Бонны (1689) сот-медицинасы мселелер жніндегі ебектерінде жатыр. 18 асырда сот медицинасы бойынша шыармаларсаны кбейді.1821жылдан Германия, Австрия, Англия,Францияда сот медицинасы бойынша журналдар мен жинатар шыа бастады. Сот медицинасы теориялы жне практикалы бліктерден трады. Теория объективті задылытарды зерттеумен жне практикаа ажетті сынымдар даярлаумен айналысады. Практика болса сот ісін жргізу кезінде туатын наты медициналы-биологиялы мселелерді шешумен айналысады. Сот медицинасы зерттеуге денсаулыты бзан немесе лімге кеп соан адамны сырттан сер алу трлері негіз болады. Сот медицинасы сараптама тірі адама, мйітке, заттай длелдемелерге, зге де іс материалдарына жргізілуі ммкін. Сараптама кезінде биологиялы заттай длелдемені (ан, шаш, тк, ры, сілекей, адам мен жануарды ішкі органдары, тін блшектері, т.б.)тексеру шін жне сбиді ке-шешесін анытау масатында сот-биологиялы зерттеу жргізіледі. Сот медицинасы сот-медициналы танатология (лім себептері мен механизмін зерттейді), сот-медициналы травматология (мертігу диагностикасы мен механизмін арастырады), сот-медициналы токсикология (улануды анытау жне алдын алу дістерін алыптастырады), сот-медициналы гинекология блімдерінен, сондай-а жоары темп-раны, электрлік жне сулелік энергияны серін зерттейтін, т.б. блімдерден трады.
Сот медецинасыны пні жне оны мазмны
Сот медецинасы бір-бірімен алша жатан екі білім саласымен тыыз байланысты. Медецина ылымы бола отырып, сот медецинасы за пндерімен жиі жанасады. Сот медецинасыны пайда болуы ы ылымыны, сот ісін жргізу мен мемлекеттік басаруды ажеттерімен тарихи жаынан байланысты. Соылары сот медецинасыны мазмнына ана емес, тіпті пнні атауыны да ізін алдыран. Ал сот медецинасы р кезде р мемлекетте р трлі аталан.
Бл ылымды 1690 жылы “Specimen medicinae forensic” деген ебегінде Бонн бірінші рет сот медецинасы деп атаан. Содан со «мемлекеттік дрігерлік ем жргізу» деген атау сынылды, онда екі ылымны – сот медецинасы мен медециналы полицияны жиынтыы крініс тапан.
Англияда жне Британ достастыы деп аталатын елдерде «медециналы ытану» деген атау ке таралды. Ал Ресей мен баса да біратар елдерде сот медецинасы «сот-дрігер ылымы», «медецина- сот ылымы», «дрігерлік затану», «медециналы криминалистика» жне т.б деп аталады. Ол зерттейтін пн мен объектілерде айырмашылы одан да кп, йткені олар сот-медецина сараптамасыны белгілі бір мемлекеттегі за негіздерінен, масаттары мен міндеттерінен туындайдаы.
азіргі сот медецинасы- дербес медецина ылымы, ол ылмысты жне азаматты істерді тергеу мен сотта арау кезінде сот ділдігі органдарында туындайтын медециналы - биологиялы мселелерді зерттеп, шешіп отырады.
Дрігерді зада белгіленген ылы нормаларда сатай отырып, сот – медецина ылымыны деректерін ылмысты немесе азаматты істер фактілерін зерттеу барысында анты олдануы мен тергеуі жне сот органдарыны кілдеріне орытынды беруі сот - медецина сараптамасы деп аталады. Бл істі атаратын дрігерлер сот – медецина сарапшылары немесе сарапшы - дрігерлер деп аталады.
Бізді елімізде сот медецина анытамасы сот ділдігі органдарына ызмет крсетуімен бірге халыа емдеу-алдын алу кмегін крсету сапасын жасарту ісінде денсаулы сатау органдарына да жрдемдеседі.
Сот медецинасы мен сот- медецина сараптамасы біратар медецина ылымы мен медециналы емес ылымдардан кейбір за ылымын, криминологияны, сот химиясын атап туге болады.
ыты ылымдар ішыінде сот медецинасын дамытуа ылмысты жне азаматта ы, ылмысты жне азаматты процесс зор ыпал жасайды. Сот – медецина сараптамасын белгілеу мен жргізуді себептері мен тртібі, сарапшыларды ытары,міндеттері мен жауапкершілігі азастан Республикасыны ылмысты істер жргізу кодексі мен баптары сот дрігеріні тжірибелік сарапшылы ызметін реттейтін жымды жаттар ( ережелер , нсаулар, т.б.) шыаруа негіз болып табылады.
ылмытарды тергеуді техникасы, дістемесі мен тактикасы туралы ылым – криминалистика сот медецинасымен ежелден – а тыыз байланысты. Бдан кп жыл брын – а сот медецина сарапшылары медецина – криминалистика спраптамасы ретінде іс – тжірибеге енген зерттеулер жргізе бастаан.
Сот медецинасы медецина пндеріні ішінен патологиялы анатомиямен, патологиялы физиологиямен, рентгенологиямен жне баса да біратар клиникалы пндермен, мысалы, терапиямен, педиатриямен, акушерлікпен, гинекологиямен, урологиямен, хирургиямен жне венерологиямен, т.б. те тыыз байланысты. Сот дрінерлері бл мамандытардан сот – медецина сараптамасын жетілдіру шін тікелей де, жанама трде де пайдалануа болатын е жоа теориялы аидалар мен тжірибе жетістіктерін алып отыпады.
ХХ асырда орта шеніне дейін сот медецинасы жніндегі оулытарда оны негізгі блімдерін баяндайды біріай жйесі болан жо. рбір пнді зіні е маызды жне жетекші деп санайтын блімінен бастап келеді. Мны зі сот медецинасын оып – йренуді иындатты.
Сот медецина пніні жйесі
1948 жылы М.И.Адеев загерлерге арналан сот медецинасы оулыынды пнні ылыми негізделген жйісін бірінші рет баяндап берді, ал оны 1959 жылы жыры крген сот медецинасы курсында бл жйе одан рі дамытылды. Пнні дйекті де айын жйесін жасауа ылымда объективті трде алаыптасан задылытарды крсететін сот иедецина сараптамачыны объектілерімен тыыз байланысты. азіргі кезде еліміздегі сот медедецинасы пніні жйесі мынандай:
1) Сот – медецина сараптамасыны зады негіздері жне йымдастырылуы;
2) Сырттан сер етуді р алуан трлерінен денсаулыты бзылуы жне заымдануы;
3) Тірі адамдарды сот – медецина трысынан зерттеу (сараптама);
4) лу жне лік згерістерді; лікті арап шыу жне сот медецина трысынан зерттеу (сараптама);
5) Айаты заттарды сот – медециналы трысынан зерттеу (сараптама);
6) Айаты заттарды медециналы – криминалистік трыдан зерттеу (сараптама);
7) Тергеу жне сот істеріні материалдары бойынша сот медейина сараптамасы;
8) Медецина жне фармацевтика ызметкерлерін ылмысты жауапа тарту туралы істердегі сот – медецина сараптамасы.
Сот медецинасы медецина ылымына жататындытан, медециналы
жоары оу орындарыны жоары курстарында оытылады, йткені ол болаша дрігерді білім алуындаы соы буын. Ал рбір дрігер сот медецинасыны негіздерін білуге тиіс. Оны білу жан – жаты дрігерлік ызметке ылы жаынан ой жгіртуге ана емес, сонымен атар оларды сот – медецина сарапшысы міндетін сауатты атаруына да кмектеседі.
Орытынды
Жоары медициналы білім беру – арнайы бадарламамен айындалатын крделі жйе. Болаша маман дрігерлерді дайындауда сот медицина пні де маызды болып табылады. азастан Республикасыны ылмысты істерді жргізу Кодексінде де сот медицина ылымын мегеру рбір жоары білімді дрігер шін маызды жне міндетті екендігі айындалан. Осы Кодексті 83 бабыны 5 – ші блімінде крсетілгендей «… сарапшы, ылмысты істі жргізуші органдарды шаыртуымен келіп, зіні алдына ойылан арнайы сратара жауап беруге міндетті». Егер сарапшы ретінде шаыртылан дрігер асаана жалан жауап берсе, осы бапты 6 –шы блімінде айтыландай ылмысты жауапкершілікке тартылады.Сот медицинасы ы жне сот тжірибесінде туындайтын медициналы жне биологиялы сратарды арастырып шешеді. Сот медицинасыны дербес ылым саласы ретінде пайда болуы, дамуы рбір мемлекетті сот жне ы саласыны дамуымен тікелей байланысты, немесе сот медицинасы ы саласыны ажеттілігінен туындаан медицина тарамы деп атауа да болады. Бл тыыз байланыс пнні аталуынан да крініс тапан. Сот медицина ылымыны ыр-сырын толы мазмндайтын аза тіліндегі ылыми дебиеттер аз млшерде. Сот медицина пнін аза тілінде оыту шін бізді кафедра жымы саба таырыптарына арналан оу-дістеме ралдарын, оу крнекі ралдарды жазып дайындаан.Сот медицинасыны дербес ылым саласы трінде дамуы адам тіршілігімен, трмыс салтымен тыыз байланысты. Сондытан, біз пнді аза тілінде оыту барысында таырып мтінін студенттер жете мегеру шін, таырып зеклігін айындау тсу шін сабаты жргізуде лтты ерекшеліктерді, лтты менталитетті, салт-дстрді тілге тиек етіп, тжірибелік мысал ретінде олдананды жн деп есептейді.
Пайдаланан дебиеттер
Сот медицинасы / К. аракбенов. - Алматы : Жеті жары, 1996