Мінез-лы психотерапиясы

Дрістік курс бадарламасыны растырылуы

ТАЫРЫП 1

ПCИХОТЕРАПИЯА КІРІСПЕ

 

Сабаты масаты:

Психотерапияны пайда болуы мен даму тарихыны теориялы негіздерін оыту, талдау.

Бихевиоризм, необихевиоризм жне мінез-лы психотерапиясыны пайда болуы мен даму тарихы жне практикалы психологияда олданылу аясы трысынан теориялы жне практикалы білім беру.

 

Жоспар

1.Психотерапевтті жмыс нысаны ретіндегі невроздар мен фрустрациялар

2. Психотерапияны шыу тарихы

3. Психотерапияны негізгі баыттары

4. Бихевиоризм, необихевиоризм жне мінез-лы психотерапиясы (Джон Уотсонны необихевиоризмі, Эдвард Толменні молярлы бихевиоризмі, Мінез-лы психотерапиясы)

Психотерапевт, практикалы психолог, кеесші, жоары маманданан (дниежзілік стандарттар бойынша) леуметтік ызметкер невроза шалдыан келушілермен немі жмыс жасайды, ал ол невроз фрустрациядан туындайды.

Сондытан да психотерапия негіздеріне кіріспес брын осы ымдарды ажыратып алу ажет.

Фрустрация –(а. тіл. frustration – жоспарды бзылуы, мітті жойылуы) – бізді тілектеріміз бен мтылыстарымыз кедергіге тап боландаы, жоспарлар орындалмай, адам дегеніне жете алмаанда туындайтын шектен тыс анааттанбаушылы кіл-кйіміз. Фрустрация жадайы психикалы ысыммен, кйзеліс ахуалымен атар жреді.

те кшті фрустрация психофизиологиялы рдістерді алыпты аымын бзады, индивидуумны барлы рдістеріне сер етеді, оны жан-дниесін згертеді, баса адамдармен жне оршаан ортамен арым-атынасын бзады.

Сонымен, фрустрация кедергіні жеіп шыуа болмайды немесе ммкін емес деп ойлаан жадайда туындайды.

Осы жерден біз психотерапияны бастапы позициясын анытаймыз. Психотерапевт фрустрация тудыран кедергілерді айсысын жеуге болмайды, ал айсысы сырттан солай крінетіндігін алдымен зі анытап алып, содан со келушіге соны анытай алуына кмектесуі ажет.

Невроздар келуші шін фрустрация тудыратын жеу ммкін емес кедергілер болып крінуі ммкін.

Ондай «жее алмайтын» кедергілерге келушіні жйке-психикалы ахуалыны жне мінез-лы реакцияларыны жиі айталануы, ол одан тылысы келеді, алайда кп жадайда оны жеу ммкін емес немесе ажет деп санап зін де, згелерді де сендіріп, онымен кресу шін кш те салмайды.

Психиатра араанда психотерапевт психикалы дені сау адамдармен жмыс жасайды. Шындыында адам зі аласа жее алатын кедергілер туралы айтанда, біз оны псхикалы дені сау кез-келген адамны басынан тетін жадайды дрыс тсінбеуден туындайтын психикалы трыдан алыпты жадай туралы айтып отырмыз.

Мысалы, кбіміз кездесуге немесе жмыса кешігіп жреміз. Жретін жол да, уаыт да белгілі. Яни кешікпес шін саат оырауын тиісті уаыта ою ажет. Оан кім кедергі? Ешкім! Алайда сіз брібір кешігесіз. «анша ерте трсам да жмыса немесе института кешігіп аламын», - деп кп адамдар айтады. Невроз дегеніміз осы – кедергіні жеуге болады, ешкім бгет емес, біра – «олымнан ештее келмейді». р кез сайын оан сылтау да табылады.

XX . басында психология ылымыны теориясы мен діснамасыны практикалы сраныса сйкес келмеуіне байланысты психология ылым ретінде дадарыса шырады. Бл жадай психика жайындаы брыны кзарастарды ауысуына алып келді. Нтижесінде лемде психологияны жаа баыттары пайда болды. Соны бірі бихевиоризм. Оны негізін алаушы Джон Уотсон (1878 - 1958) мінез-лыты объективті жолмен зерттеуді (яни эксперименталды жне сырттай баылау) жаа баытты зерттеу пні деп крсетті. Мінез-лы ретінде адамны немесе жануарды сырты тітіркендіргіштерге (S R) реакциясыны жиынтыы алынды. Бихевиоризмні XX . рі арай дамуы (необихевиоризм) (S R) сызбасына аымды тетіктер: тілектерді, масаттарды, дадыларды, бейнелерді, жоспарларды, когнитивтік карталарды жне т.б. осылуымен байланысты (S O R). Необихевиоризмні кілдеріне америкалы психологтар Эдуард Толмен (1886 - 1959), Кларк Халл (1884-1952), Д.Миллер, Беррес Скиннер (1904 ж. туылан) жне басалар жатады.

Психологияны баса бір жаа баыты гештальт-психология болып табылды. Оны кілдері Макс Вертгеймер (1880-1943), Вольфганг Келер (1887-1967), Курт Коффка (1886-1941) психиканы оны ттас кріністері, яни гештальттар арылы зерттеу керек деп санады. Гештальт немесе ттас рылым, оны рап тран бліктерді асиеттерін анытайды.

Психологияны таы бір баыты болып психоанализ осылды. Оны негізін алаушы Зигмунд Фрейд (1856-1939) психологияны пні ретінде бейсананы алып арастырды, ол адамны мінез-лын дл осы бейсана анытайды деп санады. Сана болса, иррационалды индивидті мір шындыына бейімдеуді ана амтамасыз етеді. Фрейдті психологияда з баытын салан нерлым танымал шкірттеріне Карл Юнг (1875-1961) (талдау психологиясы) пен Альфред Адлер(1870-1934) (индивидуалды психология) жатады.

XX . психоанализді рі арай дамуы классикалы психоанализді биологизмінен блек адам мінез-лыны леуметтік детерминанттарын зерттеуге бет бруымен байланысты. Оны ірі кілдеріне Карен Хорни (1885-1952), Эрих Фромм (1900-1980), Гарри Салливан (1892-1949) жатады.

Таы бір баыт сипаттаушы (немесе тсінуші) психология. Оны негізін алаушылар Вильгельм Дильтей (1833-1911) мен Эдуард Шпрангер (1882-1963) тсіндіруші психологияа здерін арсы ойды. Сипаттаушы психология адамны бірттас кіл-кйін зерттейді. Бл психологтарды пікірінше, тек тсіну ана адамны рухани міріні толы маынасын аша алады.

XX . басы Францияда леуметтануа баытталан психологияны алыптасуымен сипатталады. Оны кілдері Эмиль Дюркгейм (1858-1939), М.Гальбвакс (1877-1945) жне Ш.Блондель (1876-1939). Олар адам бойындаы жеке даралыты биологиялы деп, ал леуметтікті – оамны кмегімен алыптасады деп арастырды.

Ресейде психологиялы дадарыса жауап ретінде жаа діснамалы тсілдер мен баыттар алыптасыт. Оларды бірі реактология. Оны авторы К.Н.Корнилов (1879-1957) психологияны міндеті биолеуметтік тітіркендіргіштерге жауап беру жиынтыы ретінде адамны мінез-лын зерттеу ажет деді, яни бихевиоризмнен алша кетпеді.

Сондай –а, М.Я.Басов пен П.П.Блонский де психологияны зерттеу пні мінез-лы деп арастырды.

Грузин психологы Д.Н.Узнадзе (1886-1950) адамны психикалы іс-рекеті мен мінез-лыны негізінде, адамны белгілі бір мінез-лыа дайындыын тудыратын бірттас тйсіксіз жадай (кіл-кй) ретіндегі тырнама жатыр деп санады. рі арай бл тжырымдаманы А.С.Прангишвили, И.Т.Бжалова, В.Г.Норакидзе жаластырды.

Ресейдегі тарихи-мдени тжырымдаманы негізін алаушы Л.С.Выготский (1896-1934). Бл тжырымдамаа сйкес, адам психикасыны алыптасуындаы шешуші рлді леуметтік орта жне брінен брын оыту алады. Выготскийді идеялары оны ізбасарларыны тжырымдамаларында жаласын тапты: А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин жне т.б.

С.Л.Рубинштейн (1889-1960) мен А.Н.Леонтьев (1903-1979) іс-рекетті психологиялы теориясын растырды. Рубинштейнні пікірі бойынша, адам жне оны психикасы іс-рекет кезінде алыптасып, крінеді. Психология іс-рекетті психикалы жаын арастырады. алым іс-рекеттерді бірлігі (блшегі) ретінде озалыстардан тратын рекетті арастырды. Рубинштейн тжырымдамалары оны зерттеулерін жаластырушылар А.В.Брушлинский, К.А.Абульханова-Славская, Л.И.Анцыферованы зерттеулерінде жаласын тапты.

А.Н.Леонтьев психологияны пні ретінде іс-рекет барысындаы психикалы бейнеленуді туындауын, ызмет етуін жне рылымын арастырды. Іс-рекетті психологиялы теориясы ресейде жасы дамыды жне сол елдегі психологияны барлы салаларынан крініс тапты. А.Н.Леонтьевті тжырымдамасы П.Я.Гальперинні, А.В.Запорожецті, Д.Б.Эльконинні, Л.И.Божовичті, Г.М.Андрееваны, А.Г.Асмоловты, В.К.Вилюнасты, В.Зинченконы жне т.б. ебектерінде жаласын тапты.

Ленинградты алым Б.Г.Ананьев (1907-1972) психикалы былыстар бір мезетте кптеген факторларды сер етуімен шарттасатындытан адамны психикасын кешенді трде зерттеуді сынды.

XX . екінші жартысы шетелдік психологияда жаа баыттарды пайда болуымен екершеленді. зін-зі келелілендіру, яни зіні шыармашылы ммкіндіктерін жзеге асыруды кздейтін, дені сау шыармашылыты тланы зерттеуді зіні нысаны етіп алан гуманистік психология соларды бірі болып табылады.

Оны негізгі кілдері Карл Роджерс (1902-1987), Абрахам Маслоу (1908-1970), Гордон Олпорт (1897-1967) жне т.б.

Шетелдік психологияны таы бір баыты когнитивтік психология. Ол психиканы белсенді трде апарат іздеумен жне оны деумен айналысатын жйе ретінде арастырды. Бл баытты кілдері Дж.Брунер, Г.Саймон, У.Найссер, Д.Бродбент жне т.б.

Логотерапия. Оны негізін алаушы Виктор Франкл (1905 ж. туылан) адамны з міріні маынасын іздеуі мен соны жзеге асыруын оны мінез-лыны озаушы кші ретінде арастырады.

XX . психотерапияны алуан трі дами бастады (мысалы, психодинамикалы терапия, гештальт терапия, психсинтез, психодрама, нейролингвистикалы бадарламалау, жне т.б.).

4. Бихевиоризм, необихевиоризм жне мінез-лы психотерапиясы

Бихевиоризмні негізін алаушы – америкалы психолог Джон Уотсон. 1903 ж. Чикаго университетінде докторлы диссертациясын орайды (орталы жйке жйесіні дамуы мен а кртышандарды дамуыны арасындаы байланысты зерттеген). 1908 ж. Балтимордаы Джон Гопкинс Университетіні зертханасыны жне эксперименталды салыстырмалы психология кафедрасыны мегерушісі болды.

Необихевиоризмні басты ерекшелігі: тірі жанны сырты мінез-лы ана емес, осы жанны мінез-лына сер етуші ішкі психикалы рдістерді де зерттеді.

Д.Уотсон іліміні негізгі ережелері:

  • психология жаратылыстану ылымыны объективтік саласы болып табылады; оны теориялы масаты мінез-лы алдын ала болжау жне оан баылау жасау;
  • интроспекция психология дістеріні маызды блігіне жатпайды, ал оны нтижелеріні ылыми ны жо, себебі олар зерттеушіні талдауына туелді;
  • бихевиоризм адам мен жануарды мінез-лын бір-біріне арсы оймайды. Адам мінез-лы сйлеумен ерекшеленетін жануар;
  • мінез-лыа тікелей атысты сратар, эксперименталды жадайда тікелей баылау кмегімен шешілуі ажет;
  • психологиялы зерттеулерді нтижесі тжірибеде олданылуы тиіс;
  • бихевиоризмні негізгі міндеті наты жадайда – наты берілген симул – андай реакцияны тудыратынын, андай жадаятты оан сер еткенін бихевиорист айта алатындай есеппен адам мінез-лына жргізілген баылаулар жиынтыынан трады;
  • бихевиоризм трысынан аланда, адам психологиясыны шынайы келбеті оны туаннан лгенге дейінгі мінез-лы. мінез-лы психологияда баса жаратылыстану ылымдарында олданатын дістерді пайдалауа болады;
  • адамды объективті трде зерттеу кезінде бихевиорист сана, сезім, тйсік, иял, ерік деп аталуы ммкін былыстарды баыламайды, себебі ол терминдер адам психологиясыны феномені деп саналмайды. Осы терминдерді адам іс-рекетін сипаттаудан алып тастауа болады деген орытындыа келеді. Басаша айтанда, ол термин Вундттан басталан ескі психология олданды, ол психология философиядан, ал философия діннен шыан;
  • мінез-лыты баылау стимул (S) жне реакция (R) трінде беріледі. S R трлі нсалардаы туелділігін анытау, мысалы:

 

S1 R1 S1 R1

S2 R; S R2 ; S2 R2 жне т.б.

S3 R3 S3 R3

психологияны міндеті болып табылады.

  • бихевиоризм сана аымын белсенділік аымына, мінез-лы аымына алмастырады;
  • бихевиоризм ойлауды мінез-лы, озалыс белсенділігі деп саналады; ойлау сйлеу болып табылады, біра жасырын блшыет озалыстарыны сйлеуі болып табылады;
  • блшыет реакциясы айталау нтижелерінен со белгілі бір стимулмен байланысады, ол з кезегінде оны тудырады.

Эдвард Толменні молярлы бихевиоризмі

Э.Толмен – америкалы психолог; масатты жне молярлы бихевиоризм теориясын сынан необихевиоризмні аса крнекті кілдеріні бірі.

Негізгі ебектері: «Целевое поведение у животных и у человека» (1932); «Побудительные механизмы войны» (1942); «Когнитивные карты у крыс и человека» (1948).

Э.Толмен іліміні негізгі тжырымдары:

  • мінез-лы жне оны детерминанттары объективті аныталатын мазмн болып табылады, оларда ешандай «ішкі» деген жо;
  • хайуандарды психологиясын зерттеу адам психологиясын тануа кмектеседі;
  • мінез-лы молярлы (яни бірттас) феномен, ол молекулярлы (яни физиологиялы жне физикалы рдістерден тратын) емес;
  • мінез-лыты молярлы феномен ретіндегі асиеттерін сипаттау: ол масат еткен нысана баытталан немесе содан шыады;
  • мінез-лы масаты мен танымды аспектілері тірі жанны тсіне алуы мен йрене алуыны дйектілігін білдіреді;
  • мінез-лы бастапы себептеріне оршаан ортаны стимулдары мен алашы физиологиялы алыптар жатады. Олар мінез-лы детерминанттары арылы рекет етеді;
  • тіршілік иесіні мінез-лы детерминанттары ш сыныпа блінеді: 1) тікелей «соны ішінде орналасан» объективтік трыдан аныталатын масаттар мен танымды рдістер, яни «имманенттік детерминанттар»; 2) осы тіршілік иесіні белгілі бір стимул мен белгілі бір бастапы алпыны зара рекетіні нтижесі ретінде алыптасан масаттары мен танымды «абілеттері», яни «абілеттер»; 3) белгілі бір жадайларда алыптасатын «бейімделуші рекеттер»;
  • мінез-лы когнитивтік (танымды) аспектілері кртышандармен жргізілген тжірибелер длелдейді: кртышан наты бір шытырман жолдара тап болса, келесі жолы сол шытырман жолдара жіберілгенде оны мінез-лы сенімділікпен жне натылыпен ерекшеленеді;
  • тіршілік иесінде йрету нтижесінде белгілі бір жадаята ыайлайтын «когнитивтік карта» алыптасады;
  • кез-келген мінез-лы актісін толы сипаттама арылы анытау мыналардан трады: а) оны баыттайтын масатты нысандар; ) матата жетуді ралы ретінде олданылатын нысандара айрыша сипаттаы атынас; б) масата жету ралы ретіндегі нысандарды тадаудаы салыстырмалы таданымпазды;
  • «стимул-реакция» (S R) сызбасы тар болып табылады, сондытан да оан S R арасына кірігіп кететін (S V R) ішкі згермелі былыстарды (intervening variables);
  • мінез-лы бірлігіне когнитивтік згермелілерді (когнитивтік карта, «ктулер, «болжамдар», «гештальт- белгілер») арылы баытталатын масатты маайында шоырланан блшыет имылдарын олданушы масата баытталан акт болып табылады.

Мінез-лы психотерапиясы

Мінез-лы психотерапиясыны бастауын австралиялы психотерапевт Джозеф (Иозеф) Вольпені (Wolpe) 1958 ж. шыан «Психотерапия реципрокным торможением» атты кітабымен байланыстырады. Кейінірек, 1973 ж. «Практика поведенческой терапии» ебегі жарияланды.