Ксіби сздер туралы жалпы тсінік
Мазмны
Кіріспе..........................................................................................................2
1.1. Ксіби сздер туралы жалпы тсінік...........................................3-5
1.2. Диалектизм жне ксіби сздерді айырмашылыы................6-10
1.3. Арнуалы лексика: термин сздер мен ксіби сздер.............11-12
орытынды.......................................................................................13
Пікір...................................................................................................14
Пайдаланылан дебиеттер тізімі....................................................15
Кіріспе
Лексика деп детте тілдегі барлы сзорын атады. азастанны жер андай ке, аншалыты бай болса, мндаы ксіп пен шаруашылыты трін де соншалыты кп. Халымызды ежелден ата ксібі болан мал мен егінді, днді даылдарды атамаанны зінде республиканы бір жерінде марал, бір жерінде балы, бір жерінде кріш, бір жерде марал, бір жерде ааш, бір жерінде ызылша мен темекі, бір жерінде бау баша жеміс жидек сіріп, бір облыс екінші облыстан, бір облыса енетін рбір аудандарды здері де бір бірінен ерекшеленіп отырады. Соны нтежиесінде ксіпті р тріне байланысты ксіби сздер пайда болан. Мені бгінгі курсты жмысымны таырыбы «аза тілі лексикасындаы ксіби сздер жне оны жасалуы» деп аталады. Ксіби сздерде ешандай балама кездеспейді. Ксіби сздер белгілі бір территорияны мекендеуші халыты брі білсе, терминдері р жерде тратын бір маман ана олданады. Сонымен атар ксіби сздер деби тілді рамына кіреді. Ксіби сздерді терминнен де, диалектіден де зіне тон ерекшеліктері мен згешеліктері бар екендігін зерттедім. Сондытан да блар з алдына жеке лекискалы тон райды. аза тілінде ксіби сздерді мынадай трлері бар: мата шаруашылыына атысты ксіби сздер, ызылша шаруашылыына атысты ксіби сздер, темекі шаруашлыына атысты ксіби сздер, балы шаруашылыына атысты сздер, бау-баша жне сурамалы егіс шаруашылыына атысты сздер. Осы трізді шаруашылыты тр-тріне байланысты сздер тізімін бдан ары жаластыра беруге болады. аза тіліні лексикасынырамы бл айтыландармен шектелмейді.
Аза тілі лексикасындаы ксіби сздер жне оны жасалуы
Ксіби сздер туралы жалпы тсінік
Ксіби сздер (профессионализмдер)- тілді сздік рамыны лкен бір саласы- ксіби сздер яни профессионализмдер. Мндай сздер белгілі бір маманды, шаруашылы т.б. атысты болып келеді, кп жадайда терминдермен абысып жатады. Мселен, азастанны кен- металлургия, кмір ксіптерінде лава, забой, штрек, шлак, скат, мартен пеші, проводник, кондуктор, стреолчник, шпал т.б. сздер орыс тіліндегідей олданылып жр; лебедкашы (ыз), механикалан, темір иымдары, науа жолы, шпыршы, штрекші, крепшелер т.б. осы сиятылар аза тілі осымшаларды осылу арылы алыптасты.
Арнаулы сздерді бір трі – ксіби сздерге жалпы халыа бірдей тсінікті бола бермейтін, белгілі ксіп я шаруашылы саласымен шылданатын адамдар арасында ана айтылып, солара ана тсінікті сздер мен сз тркестері жатады.
лкен зен-клі жо жерді азатары сазан, шортан, шаба, карас трізді балы ат-атауларларды біраз трін ана білетін болса, Каспий, Арал, Балаш, Зайсан іріндегі балышылар лексикаоны аса бай. Біра оларды білетіндері баса жер трындарына бимлімдеу боланымен, жалпы аза тілі лексикасына еншілес, орта байлы.
Жамбыл, Талдыоран облыстары деріндегі- ызылша, Шымкент жаындаы- мата сіруге, азастанны отстікіндегі – жеміс-жидек, ызылорда тірегіндегі кріш, ауын-арбыз баптап кетуге байланысты сздер т.б. ксіби немесе профессионалды лексика атарына жатады.
Бір тілді сздік рамындаы бір сз бір ксіп – маманды кіліні лексиконында – бір маынада, екінші бір топ сздік орында – екінші бір маынада, былайынша айтанда, белгілі бір сз жалпыхалыты тілдегі семантикасынан басашара маынада олданыла беруі ммкін. Мселен, полиграфистер лексиконында полоса – терілген бет, шапка – бірнеше маалаа орта ат, шахтерларда выдать на-гора-шахта астынан жер стінде (бетінде) кмір беру, ал моряктарша камбуз – кемедегі кухня т.б. Мселен жгері трлері: дмбл, бз жгері, пшік, сота, шобы, шігіршек т.б. ауын аттары: гелек, жмше, басыбалды, жегелек, клбі, кемпір ауын, торлама, міре ауын т.б.; ызылша шаруашылыына байланысты: ызылша, ылша, тбір, ркен, тбіртек, жом, кмбе, кпеш т.б. ; балыа байланысты: бкіре – мекіре (осетр), тісті кокала, кксерке (судак), абалы, амара, мара (жерех), арагз, ккмойын, ылауыш (вобла), аауыз, айнакз, атуша, аяз (усач), жалтай, жыланбалы, ккбас (маринка), кгла, майбалы, мке, табав (карась), тааз сельд), т.б ксіби лексикаа атысты сздер. Бларды брі ауыз екі сйлеу тілінде де, деби тіл стильдеріні барлы трінде де актив лексика атарында олданыла береді.
Орыс тілі лексикасында да профессионалимздер белгілі бір ксіп кіліні сз олданыстары айтарлытай орын алады. Мселен моряктар тілінде кк – повар, шахтерларда на-гора-йіп тгіп, таудай ып кмір ндіру; ашылар тілінде полено – асырды йрыы (хвост волка); бал арасын сірушілерде матка, трутень, рабочая плчела сиятылар олданылады; жеіл нерксіп орындарында красильная, отбивная, стиральная деген трізді болып келетін 10 шаты машина атауы, неміс шеберлері лексиконында балтаны 6 трлі ат-атауы, баланы – 5, араны – 10 трлі ат-атауы бар екен, орысты ат бапкерлері (коневод) жылыны 40-тан астам тр-тсін (вороная, соловая), азатар жирен, аракер, ла т.б. деп атай береді.
аза тіліндегі ксіби сздерді алымдар лкен екі салаа бледі:
1. р трлі шаын ксіпке (сталы, тоымашылы, зергерлік, т.б.) байланысты сздер: тара балта (жзді кедір-бдыр балта), керме ара (жзіні ортасында тірегіші бар ара) , шербек ара (лкен ара), кемпірауыз (балыауыз), атауыз (шеге суырыш).
2. Ірі ксіпшілікке (мал, асты, балы, ашылы, бу-баша, кріш, мата, темекі, ызылша шарушашылыына) байланысты сздер: оза (мата сімдігі, шиіт (матаны тымы), а шиіт (тгі алынбаан тбіитті шиіт), терімші (мата теруші), арам шаа (мата бермейтін бта), балда (матаны сабаы), ксек (матаны дніні абаы), сім су (матаан берілетін екінші су), ызар су (матаа берілетін бірінші су), шиіт майы (мата майы).