Збекстан,ырызстан мемлекеттеріні экономикасы

. индустриалды-аграрлы мемлекет. 1913 ж. бкіл ф-ка, з-т ндірісі жалпы німіні 85%-ы мата тазалау мен май айыру саласыны лесіне тиіп, ауыр индустрияны ндірісі 2% шамасында болан. Кеес кіметі жылдарында жаа ндіріс салалары рылып, ауыр индустрияны лес салмаы артты. 1990 ж. ол бкіл нерксіп ндірісі клеміні 44,4%-ын рады. Ташкент авиац.-ндірістік бірлестігінде “Ил-76”, “Ил-114”, Ил-114 т.” шатары шыарылады. 1996 ж. От. Кореялы “Daewoo” фирмасымен бірлесіп ндірістік уаты жылына 200 мы жеіл автомоб. шыаруа жететін з-т іске осылды. Сонымен бірге автомоб-дерді жабдытауа арналан бйымдар жасайтын ксіпорындар рылып, жк автомоб-дері мен автобустар шыаратын з-ттар салынды. Жеіл нерксіп орындары республикадаы нерксіп німіні 20%-ынан астам блігін ндіреді. Жері табии ресурстара бай. Бкіл Орта Азиядаы газ конденсатыны 74%-ы -ны лесіне тиеді. Алтын оры жнінен ол лемде 4, жез оры жнінен 11, уран оры бойынша 7 – 8-орынды иеленеді. Мата даылын сіру крсеткіші бойынша лемде 5-орында, оны экспорта шыару жнінен 2-орында. Ел аумаынан жалпы з. 4 мы шаырым райтын 9 ірі газ быры теді. Аса маыздылары: Орта Азия – Орт. жне Бхара-Орал бырлары. Жібек шикізатын, жн, аракл елтірісі, жеміс-жидек, алтын, табии газды экспорта шыарып, азы-тлік, шикізат, т.б. німдерді сырттан алады.

. мен азастан арасында саяси-экон., скери, мдени байланыстар орнаан. 1992 ж. екі ел арасында Досты, ынтыматасты жне зара кмек, 1994 ж. Бірыай экон. кеістік, 1998 ж. Мгілік досты туралы шарта жне экон. байланыстарды кеейту туралы келісімге ол ойылды. 2004 ж. екі ел арасындаы шекара толы делимитацияланды.

Экономикасы нарыты атынастара кшірілген. Негізгі атынас – автомобиль жолдары. Ыстыклде кеме жзеді. Ттынуа ажетті нерксіп тауарларыны (мнай, газ німдері, машиналар мен электр тауарлары, дрі-дрмек, рылыс материалдары, азы-тлік) 70 – 100%-ы шет елден келінеді. Экспорта алтын, сынап, ааш жне ауыл шаруашылы німдерін шыарады. Туелсіздік аланнан кейін шет елдермен тыыз байланыс орнатып, кптеген халыаралы йымдара мше болды. азастанмен тыыз саяси-экономикалы, скери, мдени байланыс орнаан.осты туралы шарта жне экон. байланыстарды кеейту туралы келісімге ол ойылды. 2004 ж. екі ел арасындаы шекара толы делимитацияланды.

Дл азір Беларуссия экономикасы траты трде сіп келеді. Біра беларусь экономикасы Ресейді арзан энергоресурстарына атты байланан. Штаб-птері Лондонда орналасан экономикалы сараптау мекемесіні кілі Стюарт Хэнсэлді пікірінше, Беларуссия экономикасы “ма рылан”.

Беларусь экономикасы Ресейден импортталатын арзан мнай мен газа атты байланан. Осы кні орыс газы шін Беларуссия ТМД елдеріні ішінен е аз тлейді – 1 мы текше метр кгілдір отына ол шамамен 47 доллар. Ал Батыс Еуропа елдері 1 мы текше метр орыс газына шамамен 240 доллардай тлейді. Ал енді ГазПром компаниясыны Беларуссияа да газды осы еуропалы баамен сатуа мтылуы – беларусь елін атты дрліктірді. С.Хэнсэлді айтуынша, уат кздеріні баасын сл ана ктергенні зінде де ол Беларуссия экономикасы айтарлытай кері сер етер еді. Біра, 2007-нші жыла арай газды баасын 3 есе ктерген кнде де, одан андай згеріс болатынын А.Лукашенконы сезе оятынына Хэнсэл кмнмен арайды. Оны пікірінше, А.Лукашенко, брыныдай, газ баасыны крт суіне жол бермеуге мтылады.

Украина, Молдова жне Грузия сынды брыны совет республикалары ткен ыста газ баасына байланысты Ресеймен талас-тартыса баруа мжбр болып, аыр аяында оны баасын айтарлытай ктеруге келісті. Осы аптада ГазПром компаниясы Армениямен жаа келісімге келгенін хабарлады. Оан сйкес, Ресей компаниясы Ираннан газ тасымалдау шін салынан газ бырын з баылауына алады. Беларуссияны Ресеймен арадаы газ жанжалы – оны ішкі газ бырларын басаратын БелТрансГаз компаниясын зіні баылауынан шыарып аланын жне онымен бірге зіні экономикалы туелсіздігінен де біршама айрыланын аартады. Ресейді кздегені де осы болса керек – Беларуссияны газ бырларына баылау орнату.

Беларуссия экономикасыны ахуалы – оны арзан мнай мен газа туелді болып отыруыменбайланысы жо. зіні билік басында отыран жылдарында А.Лукашенко Беларуссияны бкіл осы аймата жзеге асып жатан экономикалы реформалардан аластатты. Мндай іс-рекет елді шын мнісінде іс атаратын нарыты экономикасыз алдырды жне беларусь нерксібіні шамамен 80 пайызы мемлекет меншігінде алды. Соан арамастан, деп атап крсетеді Стюарт Хэнсэл, Лондондаы экономикалы сараптау мекемесіні кілі, зіні халы ішіндегі абырой-беделіні дегейін биік стап тру масатында А.Лукашенко зейнатаы мен айлы жалаыны немі ктеріп келеді.

ТМД Интеграция тарихы

Кеес Одаыны жетпіс жыл бойы жргізген саясаты сексенінші жылдарды орта кезінде шайала бастады. Яни, халы шаруашылыыны экономикалы, саяси, леуметтік салаларында тек тоталу, тоырау ана емес, сонымен атар лдырау да етек ала бастады. Алашы оны нышаны ретінде Кеес Одаы коммунистік партиясыны XXVII съезінде сол заман бас хатшысы болан М.С.Горбачев мырзаны баяндамасынан-а оамды айта жаартуа бет алан негізгі аидалар белгіленді. Олар: айта ру, демократия, жариялылы, кп пікір таластыы т.б. болатын. Одан кейінгі уаыттарда бізді ойымызша, Кеес одаыны ыдырауына негіз болан экономикалы себептермен атар, саяси себептерде бар еді. Оан азастанда 1986 жылды желтосан айында Кеес Одаы коммунистік партиясы саяси бюросыны ел басшысы етіп азастанда брын трмаан жне халы салт-дстрінен хабары жо немесе аз Г. В. Колбин мырзаны таайындауын, Таудаы Карабахтаы лт аралы шиеленісін немесе Балтика Республикаларыны экономикалы жне саяси туелсіздікке жету жолындаы озалыстарын жатызуа болады. Екінші жаынан аланда Кеес Одаыны экономикалы жадайы да мз еместін. Жалпы аланда, сексенінші жылдарды екінші жартысындаы экономикалы, саяси жадайлар Кеес Одаыны тоырауы мен кйреуіне негіз болса тосаныншы жылдарды брыы Кеес Одаы республикаларыны жаа туелсіз мемлекеттер ретінде рылуыны алашы сатысы деп арастыруа болады.

80-інші жылдарды аяы мен 90-ыншы жылдарды басында біратар республикаларда абылданан «егемендік туралы декларациялар» мен «экономикалы дербестік туралы» зандар Кеес Одаыны федеративтік рылым нысанына тосауыл ойды. 1991 жылды август айында Кеес Одаыны болаша рылымы туралы келісімні соы варианты дайындаланды жне ол барлы республикалар ойынан шыатындай-а еді. Біра, сол жылды август айында Мскеу аласында болан ктеріліс бл келісімге ол оюа ммкіндік бермеді.

Осыдан кейін-а Кеес Одаыны мемлекет ретінде жойылуыны соы сатылары жзеге аса бастады. Литва, Латвия, Эстония здеріні туелсіздігін жариялап, ресми трде Кеес Одаы рамынан шыып, халыаралы ауымдасты тарапынан егемен мемлекеттер ретінде танылды. Ал, 1991 жылды 7-8 желтосанында Ресей, Белоруссия жне Украина басшылары за уаыт келіссздерден кейін «Туелсіз Мемлекеттер Достастыын ру» туралы келісімге ол жеткізді. Бл оианы тарихи факт ретінде алыптасуына брыны Кеес Одаындаы экономикалы, саяси, леуметтік себептер негіз болатын.

1991 жылдый, 8 желтосанында Ресей, Украина, Белоруссия басшылары тарапынан Беловеж келісіміне ол ойылды. Бл кездегі жадай былай тынды: Кеес Одаыны блінуі этникалы негізде славян жне тркі республикаларыны бір-біріне арсы тру жолымен дамып, ктпеген оиалара кеп тіреуі ммкін еді. Екінші жаынан аланда, брыны Кеес Одаы республикалары арасында мемлекет аралы атынастар жйесіні жне ТМД елдеріні алыс шетелдермен жне халыаралы йымдармен атынастар жйесіні болмауы да з серін тигізбей оймады.

1991 жылды 13 желтосанында Орталы Азия республикаларыны басшылары Н.Назарбаев, С.Ниязов, И.Каримов, А.Акаев, Р.Набиев Беловеж келісімін талылауа жне болашата осы республикалара андай баыт жне даму жолын стану керек, деген оймен Ашхабад аласында жиналды. за та ауыр келіссздерден кейін Н.Назарбаев сынан жне И.Каримов тарапынан олдау тапан, славян республикаларыны басшыларымен келіссз жргізіп ТМД-а рылтайшылар ретінде кіру туралы пікір олдауа ие болды. Кннен кнге ршіп келе жатан трасыздыты жне республикалар арасындаы тсінбеушілікті ауыздытау масатымен Н.Назарбаев азастанда бкіл млделі мемлекеттерді кездесуін ткізу туралы сыныс жасады. 1991 жылы 21 желтосанда Азербайджан, Армения, Белоруссия, азастан, ырызстан, Молдова, Ресей, Тжікстан, Тркменстан, збекстан жне Украина басшылары азастанны брыы астанасында кездесіп «Туелсіз Мемлекеттер Достастыын ру туралы» Алматы Декларациясына олдарын ойды.

ТМД елдеріні экономикалы жаындасу мселелерін шешетін жат ретінде 1995 жылды 6 атарында Ресей Федерациясы мен Беларусь Республикасы арасындаы, кейіннен 1995 жылды 20 атарында азастан республикасы ол ойан «Кеден одаы туралы» келісімді айтуа болады. Кеден одаын рушы тараптар здеріні масаттары ретінде мыналарды атап крсетті:

— Кеден одаына мше мемлекеттерді шаруашылы субъектілері арасындаы еркін экономикалы зара ынтыматастыты дамыту шін олдан келетін бар ммкіндіктерді пайдалану;

— экономиканы, тауар алмасуды жне ділетті бсекелестікті траты дамуына кепілдік ету;

— з елдеріні экономикалы саясатын йымдастыруды ныайту жне лтты шаруашылыты жан-жаты дамуын амтамасыз ету;

— орта экономикалы кеістікті алыптасуы шін жадайлар жасау;

— Кеден одаы мше-мемлекеттеріні дние жзі рыногына шыуы шін олдан келетін бар жадайды жасау. Жоарыда айтып ткен Келісімні бастауында мемлекеттер «Экономикалы ода ру туралы» шартты ережелерін жзеге асыруа талпынады, делінгенді. Сонымен атар, тараптар Кеден одаын — орта кеден территориясы мен шаруашылыты нарыты экономикасын сас механизммен реттеуге негізделген, мемлекеттерді экономикалы бірлестігі ретінде анытайтындарын растайды.

Кеден одаын руа баытталан шаралар екі сатыа блінеді. Бірінші саты — 1994 жылды 15 суіріндегі «Еркін сауда аймаын ру туралы» Келісім бойынша, зара саудадаы тариф пен сан бойынша кездесетін шектеулерді алып тастау, сырты экономикалы ызметке атысты сырты сауда, кеден, валюталы-аржылы, салы жне баса да лтты зандарды бір алыпа келтіру болып табылады. Екінші саты — мемлекеттерді кеден территорияларын орта кеден аймаына біріктіру жне Кеден одаыны халыаралы ы субъектілігі туралы сраты шешу болатын. Кеден одаыны болашаы болатыны жайында оан кейіннен осылан ырыз Республикасы мен Тжікстан Республикасы ку.

Кеден одаын жне Орта экономикалы кеістік туралы шартты ыты негізі болып жалпыа танымал болан халыаралы ыты нормалары мен аидалары, сонымен атар, тараптарды лтты задары табылады. Алашыда Ресей, Беларусь арасында жасалан Шарта, кейіннен азастан, ырызстан жне Тжікстан осылды. Кеден одаы туралы Шарт жобасы дайындалып жатан кезде Ресей жаы осымша «Орта экономикалы кеістік шеберінде абылданатын шарттар мен шешімдерді дайындау, абылдау жне жзеге асыру механизмін» сынан болатын. Бл актіні негізгі масаты Кеден одаы мен Орта экономикалы кеістік клемінде абылданатын за актілеріні орындалу механизмін жзеге асыру болатын, себебі, ТМД шеберінде абылданып, біра та іс жзінде орындалмай жатан келісім-шарттар аз емес.

«Орта экономикалы кеістік» ымы айдан пайда болды деген сра туындауы ммкін. 1998 жылды атар айында «трттік» (Беларусь, азастан, ырызстан жне Ресей) мжілісіне азастан Президенті Н.Назарбаев «арапайым адамдара деген 10 адам» идеясын сынды жне бл идея трт елді кіметтері тарапынан олдау да тапты. азастан тарапынан 1998 жылды апан айында «Орта экономикалы кеістік ру туралы шарт» жобасы сынылан болатын. Интеграциялы комитет (бл органа жмысты екінші блімінде тоталамыз) бл жобаны талдай келе 1998 жылды маусым айында Шартты мтінін негізінен олдай отырып «Кеден одаы мен Орта экономикалы кеістік (КО жне ОЭК) туралы» Шарт ретінде малдады. Мндай шартты абылдауа алып келген оиалар желісі былай сипатталады: 1993 жылы ыркйек айында — «Экономикалы ода туралы» Шартты жне 1994 жылы суірде «Еркін сауда аймаын ру туралы» Келісімді 12 мемлекет абылдады. 1995 жылды атарында — «Кеден одаы туралы» Келісімді Беларусь, Ресей, сл кейіннен азастан абылдады. Бірінші саты — еркін сауда аймаын ру болса, екінші саты — орта кеден территориясын ру болатын. 1996 жылды наурыз айында — «Экономикалы жне гуманитарлы салаларда интеграцияны тередету туралы» Шартты Беларусь, азастан, Ресей абылдап тауарлар, ызметтер, ебек жне капиталды орта рыногын руды басты масат ретінде ала ойды. 1998 жылды аяында Кеден одаы мен Орта экономикалы кеістік Шартына Беларусь, азастан, ырызстан, Ресей жне Тжікстан ол ойды. Бл жаттарды негізгі масаты, орта экономикалы интеграцияны дамыту болып табылады.

 

ОРЫТЫНДЫ

орытындылай келе, азастан Республикасыны президенті Н.. Назарбаев тарапынан сынылан Еуро-Азиялы ода кру арылы жргізілген Туелсіз Мемлекеттер Достастыыны XX асырды аяы мен XXI асырды басында ТМД мемлекеттеріні зара атынастарын концептуалды, саяси ыты, леуметтік ментальды жне мдени айта алыптастыруда бірден-бір зекті рл атаранын айтымыз келеді. Ол сапалы трыдан айта ой елегінен ткізілген Еуразиялы тжырымдамаа негізделеді. йткені жз жылдыты басында, оны алыптасу кезеінде лаайыр континентті болашаын халытарды жне мдениеттерді тарихи алыптасан кп жаты байланыстарымен сабатастыра арастырып, брыны Ресей империясы мен КСРО-ны крамындаы халытарды тарихи орта тадырына ара сйеді. Жааша ой елегінен ткізілген Еуразиялылы идея жаа дуірді талабы ретінде азастан Республикасыны халыаралык идентификациясы мен посткеестік жаару проблемаларын шешуде негізгі доктрина болды. Ежелгі дуірде жне орта асырда кшпелі, отырышы мдениет атар олданылан айматы экономика-жарафиялы бірлігі ттас шаруашылы жйесін алыптастыру ажеттігін анытады. Бнда екі мдениет бір-біріне арсы келмей, керісінше бірін-бірі толытыра отырып дамыды. Кшпелі ркениет Еуразиялы бірлікті тарихи негізіні алыптасуында зор рл атарды. XX асырда брыны кеестік ода аумаында брын лемдік тжірибеде болмаан белсенді мдени даму жзеге асырылды. Нтижесінде азастанны жне брыны кеестік республикаларды жаа тарихында айрыша маызды, жаандану дуіріні талаптарына жауап беретін жаа сападаы интеграцияны алышарттары калыптасты. азастанны мултимдениеттілігін кшейтуді тарихи рдісі те маызды рл атарып, нтижесінде оны халыны крамын лтты крделендіре тсті.

Туелсіздік жылдарында азастан дипломатиясыны кшімен азастанны туелсіздігі мен егемендігіні халыаралы кепілдігін камтамасыз ететін кпвекторлы сырты саяси баыты бекіді. Кптеген мемлекеттерді толы олдауына жне мойындауына ие болан азастан Республикасы лемдік ауымдастыты те ылы мшесі болды. Екінші мыжылдыты аяында биполярлы лемні кйреуі, жалпы лемдік рылысты згеруі, леуметтік-экономикалы, саяси жне мдени даму саласында жаа жаанды кбылыстарды пайда болуы азіргі оамды тпелі жадайа алып келді. Жаандану мен айматануды лемдік дерісі трысында ТМД кеістігіндегі интеграция бас тарта алмайтын ажетті былыс болды.

Осы тста азастан шін Орталы Азия елдері мен кршілес Ресей басым мнге ие. Халытарды даму болашаын масат ттан экономикалы, технологиялы, скери, мдени интеграция объективті ажеттілік бола тра бл баыттаы иыншылытар мен арама-айшылытарды ескермеуге болмайды. Оларды ішінде ТМД елдеріні рылысы мен саяси-ыты мдениетіні р трлілігін, осы елдерде жргізіліп жатан реформаларды сипаты мен арыныны сйкес келмеуін, жалпы бл дерісті кп жадайда ТМД басшылары кзарастарыны иыспаушылыын атап туге болады. Сондытан да брыны кеестік республикалар арым-атынасыны жаа тріні жолына арай алашы адамды азастан жасады.