Шыындарды экономикалы мазмны жне оны жіктелуі
Соы жылдары неоинституционалистік трансакционды шыындар теориясы пайда болды. Бан кбінесе айналыс шыындары жатады – тауарды ткізу шыындары (жарнамаа, нарыты жадайды стап тру шін). Трансакционды шыындар деген тсінікті американды экономист Р.Коуз енгізді. К.Эрроу бойынша экономикадаы трансакционды шыындар физикадаы йкеліспен сас дейді.
Шыындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысан. А.Смит абсалюттік шыындар деген тсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы шыындар теориясыны авторы. Шыындар деген терминді олар бірлікке жмсалан орташа оамды шыындар деп тсінген, немесе, німні жеке бірлігі орташа йым шін не трады, немесе, саладаы йымдарды барлыына бірдей орташа шыындар клемі андай шамада болады. Классиктер шыындарды ренталы тлемдермен есептегендегі ндіріс баасы деп те длелдейді.
Маркцистік концепция бойынша ндіріс шыындары капиталиске тауарды анша тратынын крсетеді: ндіріс ралдары мен жмысшы кшіне жмсалан шыындарды сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шыындардан тауарды нын райтын ебек шыындарын – аиат ндіріс шыындарын ажыратып зерттейді. ндіріс шыындарын осылай блу – ебек ыындарына жне капитал шыындарына – бл капиталистік дайы ндіріс процесіне марксистік талдау жргізуді бастапы принциптеріні біреуі болып табылады.
Шыындар деген, нтижесінде нім ндіріп ткізілген ндірістік ресурстарды пайдалануды ашалай крінісі. ндіріс шыындарын жіктеп блуді бірнеше жолдары бар:
Біріншіден, леуметттік-экономикалы баыттан араанда, шыындар оамды жне йым шыындары болып блінеді. оам баынатын шыындара дайын німні нына кшкен жанды ебек жне зат трін алан ебек шыындары жатады. ндіріс шыындары дайы ндіріс процесіні нтижесі болып табылады. Бл йымны ндірісте ттынылан рал-жабдытары мен жалаы тлемдеріні шыындарын крсетеді.
Екішіден, ндіріс шыындары экономикалы жне бухгалтерлік болып блінеді. Бухгалтерлік шыына - німні белгілі млшерін ндіруге наты жмсалан ндіріс факторларыны шыындары жатады. Бл жадайда факторлар сатып алынан баамен бааланады. йым шыындары бухгалтерлік жне статисткалы есеп беруде німні зіндік ны трін алады.
| Классификациялау белгілері | Шыындарды блімшелері |
| Экономикалы элементтер зіндік нны баптары Технологиялы процесс рамы бойынша німні зіндік нына жатызу тсілі бойынша ндіріс процесіндегі ролі Шыын жасауды масата сай келетіндігі Жоспара енгізу ммкіншілігі ндіріс клеміне атысты Пайда болуыны кезектілігі Дайын німге атынасы | Шыындарды экономикалы элементтері Калкуляцияны зіндік нны баптары Негізгі жне стеме шыындар Бір элементтік, кешендік, жанама Тікелей жне жанама ндірістік , ндірістен тыс німділік жне німділік емес Жоспарланан, жоспарланбаан Траты жне згермелі Аымды жне біржолылы Аяталмаан ндіріс шыындары, дайын нім шыындары |
ндіріс шыындарыны экономикалы тсінігі ресурстарды сиректігіне жне оларды балама пайдалану ммкіндігіне негізделеді. Тауар ндіру шін алынан ресурстарды (андайы болмасын) экономикалы шыындары, оларды те тиімді пайдаланып ндірген на те болады. Блар айын немесе айын емес шыындара енеді.
Кесте 1
ндіріс немесе экономикалы шыындарды жіктелуі
Осы аталан ндіріс шыындарын тр-трге блуді кп классификациялы белгілері мен трлері болады. Оны келесі 1-ші кестеден кре аламыз:
Айын шыындар деп ндіріс факторлары мен жабдытаушылара айын аша формасындаы тлем трін алатын балама шыындар аталады. Бларды болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жмысшылара, менеджерлерге жалаы тлеу, клік шыындарын теу жне т.б.
Айын емес шыындар –дегеніміз ндірісте пайдаланылан фирманы з иелігіндегі ресурстарды нын атайды. Мысалы, имараттарды жала бермегендіктен тспеген пайда. Бухгалтерлік статикада айын емес шыындар крсетілмейді.
німді ндіруге жмсалан шыындар мен рал-жабдытарды шыындарынан трады. Ал соыларда, з уаытында, соларды жасауа жмсалан ебек шыындары болып табылан. Сондытан экономикалы теорияда німні андайына болмасын жанды жне зат тріндегі ебек жмсалады деп тжырымдалады. ткен ебек білім, информация трінде жинаталады.
німділік – осы жйені берілген уаыт мерзімінде ндірген німдеріні сол мерзімде жасалан немесе ндірілген німдер шін ттынылан ресурстарды санына араатынасы. Егер ресурстарды аталаан бір тріні (ебек, капитал, уат, апарат, материалдар) німділігін есептеу ажет болса, онда бл есеп німділікьі жеке крсеткіші болып табылады. Мысалы:
Е = нім клемі / Тірі ебек шыындары
Баса да кп тсініктер сияты, німділік тиімділікті крсеткіштер жйесін руымен бірге кптеген сан крсеткіштермен белгіленеді. німділікті тар жне ке маынасы болады. Оны тар маынасында ндірісті негізгі масатына кзарас баытынан ндірістік процесті тиімділігін сипататйтын, бір крсеткіш тсініледі. Негізгі масат осы ндірістік процестен тыс ткізілуге таайындалан німдермен жне бір немесе бірнеше негізгі ресурстарды арасалмаы трін алады. Бндай крсеткіште ндіріс шарттары крсетілмейді.
йымдарды мселелері німділік скен сайын бір крсеткіш арылы оны іс-рекетіні тиімділігіне баа беру иындай тседі, сондытан крсеткіштер жйесін олдануа кшкен ыайлы болады, яни німділікті кее маынада тсінуге.
німділікті лшеуді негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, німділікті статикалы коэффиценттері жатады. Бл жабайы тілмен айтса, белгілі уаыт мерзімінде жасалан шыындарды лшеміне блінген німні лшемі.
Екіншіге, німділікті динамикалы индексі жатады. Бл ткен мерзімдегі німділікті статикалы коэффицентіне блінген, белгілі мерзімдегі німділікті статикалы коэффиценті. крсеткіштері
Топтарды райсысыны ішінде німділікті лшеуіштеріні ш типі болады: жеке, факторлы, кпфакторлы жне жиынты факторлы немесе німділікті жалпы крсеткіштері. лшеуіштерді райсысы німні шыындара атынасын сипаттайды, біра олар блгіште есепке алынатын шыындарды элементтеріні саны немесе ресурстарды трлері жаынан бір-біріне самайды. Оны келесі суреттен кре аламыз:
| |||
 |
Осы уаыт мерзімінде ндіріске тартылан ресурстар
пайдаланалан ресурстар клемін крсетеді
|
 | |||
 | |||
 |
Сурет-1 - німділікке байланысты шыындар
Экономикада німділікті жоарлату басару процесіне жне німді немесе ебекті згерту процестеріне кірісуді нтижесі болып табылады. Тменде аталан жадайларды жеке біреуі орын алса, онда німділік седі.
1. нім кбейеді, шыындар азаяды;
2. нім кбейеді, шыындар згермейді;
3. нім кбейеді, шыындар седі, біра шыындарды су арыны німні су арынынан тмен болады.
4. нім клемі згермейді, шыындар тмендейді;
5. нім азаяды, шыындар тмендейді, біра шыындарды тмендеу арыны жоары болады.
Кейбір салаларда ндіріс шыындарыны айырмашылытары табии, жаратылыс жадайлармен байланысты болады. Бан мысал болатын – бізді елде осыдан брын «маусымды» немесе айматы бааларды боланы.
Баса салаларда шыындарды айырмашылыы дниеге келетін жадайлар – жаа бйымдарды, технологияларды енгізу, йымды формаларды ру, ндіруге, дамытуа жне сапалы жетілдіруге баытталан жадайлар енгізу, ебек ресурстарыны сапасы мен мамандану дрежесі. ндіріс шыындарыны рылымында ресурстарды андай тріні басым болуына байланысты салалар мына трлерге блінеді: ебек сііргіш, материал сііргіш, уат сііргіш.
Бгінгі заманда салалар масштабында шыындарды динамикасын екі арама-арсы тенденцияларды сайысы белгілейді.
Біріншісі, ндіріс шыындарын сіреді. Осы жадайа келетін факторлара:
· Ттынуды суі осы себепті ндірісті жекеленуін кздеу;
· Шыарылымдарды ассортиментіні жиі-жиі згертіліп труы, алмастыруды ажеттігі;
· НИОКР шыындарыны суі, ызметкерлерді білім дрежесін жоарылату, жарнама шыындары.
Екіншісі, жаа технологияларды алдымен ресурстарды немдеуді кздейтінімен байланысты.
рбір рыноктаы йым келесідей шешім абылдауа ынталы болады, яни жоары пайданы амтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі крсеткішті бірі шыындарды азайту болып табылады.
Шыындар – белгілі бір масатта пайдаланылан ресурстар клеміні ашалай крінісі. Шыындар деп тек арапайым шыындар емес, нарыта н формасын алан ресурстар шыындары аталады. Шыындар деген, нтижесінде нім ндіріп ткізілген ндірістік ресурстарды пайдалануды ашалай крінісі. ндіріс шыындарын жіктеп блуді бірнеше жолдары бар.
Шыынны масаты – шыындарды жеке-жеке лшенуіне байланысты кез-келген ызмет трі болып табылады.
|
