йымны аржы ресурстарын басаруды крсеткіштерін талдау

Баланс активтеріні рамы мен рылымыны динамикасын талдау – йымны барлы мліктеріні жне оны жекелеген трлеріні абсолютті жне салыстырмалы арту немесе кему млшерін белгілеуге ммкіндік береді.

аржылы есепті маызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтерді наты олда бары зерттеледі. Активтерді жалпы рылымын жне оны жеке топтарын талдау, оларды рационалды таратылуын талылауа ммкіндік береді.

Активтерді суі (артуы) йымны болашатаы дамуын крсететін боландытан, ол осы йым жмысыны о нтижесін сипаттайды.

Алайда, йым млік ныны су себептерін талдаанда, жоары дегейі балансты есепті номиналды крсеткіштеріні наты крсеткіштерден айтарлытай ауытуына келіп сотыратын инфляция серін ескеру ажет. Отанды тжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі ралдарды балансты нын ру барысында жргізіледі.

Отанды есептік-аналитикалы тжірибеде ндірістік орлар, дайын нім жне тауарларды айта баалау жргізілмейді. Сондытан да оларды ныны суі, инфляциялы фактор серінен болатыны кмнсіз.

Баланс мліметтері бойынша активтерді рамы мен оларды рылымына талдау жасау шін келесі 11 аналитикалы кестесі рылады.

Кесте мліметтерінен активтерді наты нын крсететін баланс валютасыны есепті 2014 жылы ткен 2013 жылмен салыстыранда 298553681 мы тегеге немесе 40,62%-а артатындыын круге болады. Бл йымны рі арай дамуын крсететіндіктен, оны жмысыны о нтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, оларды алай таратыланын жне есепті жылы неге кбірек кіл блгенін, сондай-а йымны ндірістік потенциалы мен оны негізгі ралдарыны жадайын жне йым млкіні мобильділігін (іске тартылу дегейін) анытау ажет. Ол шін, е алдымен йымны ндірістік потенциалыны клемін анытау ажет, ол туралы арнайы оулытарда трлі кзарастар кездеседі. Бірінші дістеме бойынша оны нына негізгі ралдарды, ндірістік орларды, аяталмаан ндірісті, сімдегі жне бордаылаудаы малдар ндары осылады.

Екінші дістемеде йымны ндірістік потенциалын анытайтын активтер рамына жоарыда крсетілгендерге осымша, аяталмаан крделі аржылар жне ондырылатын жабдытар ны осылады. Бл дістемеде йымдарды болып жатан даму процесін лдеайда дл сипаттайды. Шаруашылы тжірибесіні мліметтері негізінде, ндірістік масаттаы млік коэффициентіні келесі шегі, яни К0,5 алыпты болып есептеледі.

Сонымен йымны актив балансында талданушы мерзім аяына арай за мерзімді активтер лесі тмендеп, аымды активтер лесі скенін креміз.

Осы крсеткіштен кейін баланс валютасындаы аымдаы активтер лесін анытау маызды: аымдаы активтер ныны йымны барлы млкіні нына атынасымен аныталатын йым активтеріні іске тартылу (мобильді) коэффициентіні суі. Ол арызды теуге арналан аражат лесін сипаттайды. Коэффициент маынасы артан сайын йымны здіксіз жмысты амту жне кредиторлармен есеп айырысу ммкіндігі де арта тседі. аржы трысынан аланда оны суі актив рылымындаы жаымды згеріс болып табылады – яни млік лдеайда мобильді (іске тартылан) болады, оны пайдалану тиімділігіні скендігін крсетеді.

Талдау жргізіп отыран йымда бл коэффициентті дегейі 2012 жылы 0,24 (90834254 мы теге:380753624мы теге), 2013 жылы 0,3 (130623355 мы теге:436383708 мы теге), 2014 жылы 0,5 (358113845 мы теге:734937389мы теге) рады. Бл крсеткіш 2014 жылы жоары мнге ие болан, яни есепті жылы ткен жылмен салыстыранда аымды активтерді айналымдылыы баяулаанын, пайдалану тиімділігіні тмендегенін крсетеді.

йым активтерін таратуды тиімділігін сипаттайтын келесі крсеткіш – мобильді жне иммобильді аражаттар атынасыны коэффициенті. Ол аымдаы активтер нын за мерзімдік активтер нына блу арылы аныталады. Бл атынасты олайлы жне ауіпті клемі, йымны салалы ерекшеліктеріне байланысты. нерксіптік йымдарда берілген крсеткішті дегейі 0,5-тен тмен болмауы тиіс.

Талданушы йымда бл крсеткіш дегейі 2012 жылы 0,31 (90834254 мы теге:289919370 мы теге), 2013 жылы 0,43 (130623355 мы теге:305760353 мы теге), 2014 жылы 0,95 (358113845 мы теге:376823544 мы теге) райды. Бл крсеткіш есепті жылы ткенге араанда жоары, бан иммобильді аражаттарды су арынынан мобильді аражаттарды су арындары басым болуы ыпал еткен.

рі арай йымны мліктік жай-кйінде андай сапалы згерістер боланын зерттеу ажет. Бл йымны материалды-техникалы базасын райтын жне негізгі орлары болып саналатын, оны ндірістік потенциалыны маызды элементіні жадайын зерттеу ажет.

йым мліктеріні жалпы нындаы негізгі ралдарды наты ныны (алды) лес салмаыны згеруі, ерекше назар аударады. йткені бл крсеткіш йымны ксіпкерлік ызметіні клемін анытаудаы басты баыт болып табылады. йым мліктеріні жалпы жиынындаы негізгі ралдарды наты ныны коэффициентіні млшері баланс активтеріні барлы сомасыны 50 пайызынан кем болмауы тиіс.

Баланс валютасындаы негізгі ралдарды алды ныны лесі 67,75% – 2012 жылы; 55,72% – 2013 жылы; 35,28% – 2014 жылы рады. Яни соы жылы бл крсеткішті теориялы мніне сйкес келмейді. Негізгі ралдарды жалпы нындаы оны активті блігіні лесін анытау те маызды жне де бл йымны материалды-техникалы базасыны дамуындаы жаымды кезе болып табылады. Оны лес салмаыны суі ор айтарымдылыы суіне келеді.

Кесте деректері бойынша аымды активтерді ны 90834254 мы тегеден 2012 жылы 358113845 мы тегеге дейін 2014 жылы атты сті. Оны ішінде тауарлы-материалды орлар ны 3 жылда 5716532 мы тегеге тмендеген, ал ткен жылмен салыстыранда 278039 мы тегеге азайан. Аяталмаан ндіріс соы ш жыл бойы орын алмаан. Ашалай аражат клемі 14127579 мы тегеден 2012 жылы 62459415 мы тегеге дейін сті, ткен 2013 жылмен салыстыранда бл крсеткіш 42271827 мы тегеге сті. Дебиторлы арыз клемі есепті жылы алан жылдара араанда атты скен. Сонымен орыта келе е мобильді активтер яни аша аражаттары есепті жылы ткен жылмен салыстыранда атты скенін креміз. Аымды активтерді е мобильді блігін, оларды нына атынасы арылы аныталатын айналым аражаттарыны мобильдік коэффициентін келесідей анытаймыз:

, (2)

мндаы, Кмоб – мобильділік коэффициенті;

А_ар – Аша аражаттары мен оларды эквиваленттері;

АА – аымдаы активтер.

Е мобильді аражаттар саласыны артуы жне мобильдік коэффициентті ткен екі жылмен салыстыранда 0,2 бірлікке суі йымны тлемабілеттілігіні жоарылауын крсетеді.

Есепті жылы дебиторлы борыш атты скен. 2014 жылы оны клемі 2012 жылмен салыстыранда есепті жылы 1,9 есе ссе, аымды активтер рамындаы лесі 5,08% есепті жылы раан.

йым капиталыны рылымын зерттеу олара йым ызметіні кеейген немесе ысараны жайлы айтуын ммкіндік береді. ыса мерзімдік несиелерді тмендеуі туекелдік жне меншікті капиталды суі йым ызметіні ысаранын крсетеді. Біра бірыай мндай орытынды жасауа болмайды, себебі бл аражаттарды лесі баса факторларды несие шін жне дивидендке пайызды млшерлемелермен серінен болуы ммкін. Егер несие шін пайызды млшерлемелер дивидеттерді млшерлемелерінен тмен болса, онда тартылан аражатты сірген дрыс, ал егер керісінше болса, онда меншікті капиталды пайдаланан дрыс. рине, авансталан капиталды рылымы жоарыда арастырылан жадайлара туелді болады.

аржылы есеп беруді активтеріні алыптасу кздеріні рылымын зерттеу шін 12 кесте рылады.

Сонымен жалпы капитал рамындаы элементтерді біршамасы есепті жылы скенін креміз.

Енді оны рылымына кз салайы: жалпы міндеттемелер мен капиталды барлыыны рамында 2012 жылы капитал лесі 44,32% болса, 2014 жылы 71,53%-а дейін жеткен, ал міндеттемелер лесі 2012 жылмен салыстыранда 27,22%-а тмендеген, яни 2012 жылы – 55,68%, ал 2014 жылы – 28,46% раан.

аржылы тратылыты абсолютті крсеткіштері деп тауарлы-материалды орларды алыптасу кздерімен амтамасыз етілу дегейін крсететін крсеткіштерді айтамыз /22, 58-65б./.

2. ТМ-ны меншікті жне за мерзімді арызды алыптасу кздері немесе перманентті айналым капиталы. Ол алдыы крсеткішті за мерзімді міндеттемелер соммасына лаюымен аныталады, оны формуласы:

, (4)

мндаы Д_О – замерзімді міндеттемелер.

Жоарыда крсетіліп ткен меншікті айналым аражаттарына деген ажеттілікті анааттандыру шін йым за мерзімді несиелерді алды, яни 2012 жылы ол 118050040 мы теге, ал перманентті айналым капиталы -3135634 мы теге, яни оан деген йымны ажеттілігі 2012 жылы -23983785 мы теге соманы рады. 2013 жылы алдыы жыла араанда йымны за мерзімді міндеттемелері 121972 мы тегеге тмендеді, сйкесінше перманентті капитал да 10964088 мы тегеге тмендеді жне оны жеткіліксіздігі 29509380 мы теге теріс сомасына жетті, бл йым позициясын осы трыда шамалы тмендетті. Біра 2014 жылы йым алан несиелер клемі 100843962 мы тегеге жеткендіктен, перманентті капитал 263877955 мы тегеге лайып, 249778233 мы тегені рады, сондытан перманентті капитал артыы 234646614 мы теге соманы рады, бл сан 2012 жыла араанда атты сті.

2012 жылы бл крсеткіш 90834254 мы теге рап, 69986103 мы теге арты сомасы орын алды, 2013 жылы ыса мерзімді несиелер сомасы 50753189 мы тегеге лайандытан, ТМ негізгі алыптасу кздеріні жалпы млшері 39789101 мы тегеге лайып, 130623355 мы теге соманы рады, ал осы жылы оны артышылыы 45227594 мы тегеге сті. 2014 жылы бл артышылы 227768529 мы тегеге лайып, жалпы сомасы 342982226 мы теге рады, оны себебі берілген жылда йым ТМ клемі крт тмендеді.

йымны аржылы тратылыын абсолютті крсеткіштер арылы талдау нтижелері арылы келесі орытынды жасауа болады:

- 2012 жылы аражаттар кздеріні жеткіліктілігін крсететін 3 крсеткішке сйкес келетін орларды амтамасыз етілу дегейлері тменгі дрежеде, біра оны ішінде ТМ негізгі алыптасу кздеріні жалпы млшері артыымен боландытан, 2012 жылы йымны аржылы жадайы трасыз деген баа беруге болады.

- 2013 жылы алдыы жылдара араанда 3 крсеткіш дегейі де тмендеген, біра ТМ негізгі алыптасу кздеріні жалпы млшері о шамада боландытан, тлемабілеттілігі нашар, біра меншікті аражаттар кздеріні толытырылуы, дебиторлы арызды ысаруы мен орлар айналымыны жеделдетілуі есебінен тепе-тедікті алпына келтіру ммкіндігі саталатын трасыз аржылы жадай орын алан.

- 2014 жылы йымны аржылы жадайы алыпты дегейге келеді, барлы 3 крсеткішке де ажеттілік анааттандырылды. йымны жадайы траты дегейге жетті.

аржылы жадайды нашарлауы капиталды жаратылуы мен арыздарды суіне келеді. Осыдан аржылы тратылыы, яни йымны аржылы туелсіздігі, меншікті аражаттарды маневірлеу абілеті, шаруашылы ызметті аржымен жеткілікті амтамасыз етілуі дегейі тмендейді.

німні зіндік нын арзандату– ебек німділігін арттыруды шартта айналан обьективті бейнесі, экономикалы за рекетіні наты нысаны, осыан сйкес ндіріс шыын немі кеміп, жанды ебек немі німдірек болып отырады. зіндік нны арзандау крсеткіштері ндіргіш кштерді дамуына сйкес ткен жне азіргі ебекті немделу дрежесін бейнелейді.

зіндік нды кемітуді басты факторлары:

· ндірісті техникалы дегейін ктеру;

· ндірісті материал, отын, энергия жне ебек сиымдылытарын тмендету;

· басару жне ебекті йымдастыруды жетілдіру;

· технологиялы процестерді уаттылыпен негізгі орларды пайдалануды жасарту, т.б.

ндірістегі шыындарды есепке алуды жне німні зіндік нын калькуляциялауды нормативтік дісін негізінен жаппай ндіріспен шылданатын йымдар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялы жне жекелеген йымдарда пайдалануа болады. ндірістегі шыындарды есепке алу німнін езіндік нын калькуляциялауды нормативтік дістері бойынша жмыстарды технологиялы же нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардын, жалаыны жмсалуы жне нім дайындауа ажетті баса да шыындар айындалады. Нормативтік карталардын негізінде нім бірлігіні нормативтік зіндік ны крсетілген нормативтік калькуляциялары бойынша жасалады. Оларды жасау кезіде олданыста жрген ндірістік технологияны, жалаы жніндегі уаыт пен баа нормаларын, материалдар мен сатып алынан шала фабрикаттарды жмсалу нормаларын негізге ала отырып, бастапы массасы, таза массасы, алдытары, материалдар мен сатып алынан шалафабрикаттара олданылып жрген баа крсеткіштері жне ндіріске ызмет крсету мен басару жніндегі шыындарды бекітілген тосанды сметасы ескеріледі.

Нормаларды жне шыындар сметаларыны згеру тртібін рсімдеп, сондай-а йымны мудделі цехтары мен блімдеріні технологиялы процесстерін жне баса да нормалары мен сметаларын згерту туралы тртібін ретгеу аркылы жзеге асырады. Нормативтік діс кезінде оймалы жне таразылау-лшеу шаруашылыын тртіпке келтірудін, материалдарды сатау жне ндіріске босату, цех бойынша ана емес, сонымен бірге німні жекелеген трлері бойынша (егер энергия жне баска да шыындар тікелей жолмен німге жатызылса) жне ттастай аланда суды, буды, газдын, электр энергиясыны ттыньшуын анытау шін цехтара есептегіштер мен рылыларды орнатуды маыздылыы зор.

Нормативтік дісті кезінде рекет етіп тран норма мен оны ауытуы шыындар есебінде бліп крсетіледі. Бндай шектеулер ендірісті йымдастыру мен технологиядаы кемшіліктерді дер кезінде жендеуге, ресурстарды тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.

Наты шыындарды нормамен салыстыранда ресурстарды немделуі немесе арты жмсалуы, нормадан ауытуы табылады, ал ол з кезегінде йымны йымды-техникалы жмыстарында біршама кемшіліктерді бар екенін баяндайды.

ндірістегі шыындардык жиынты есебі шыындарды жиынты есебі ведомосында жргізіледі. Біртектес бйымдарды жекелеген трлері немесе тобы калькуляциялау объектілері болатындыын, біртектес німні бірін немесе бірнеше трлерін жасауа жмсалан шыындарды есептеу щін ведомоста осыан ксас шоттар ашылады.

Машиналар мен жабдытарды пайдалану мен ктіп стауа кеткен шыындарды (егер стеме шыындарды бл тобы есепте бліп крсетілетін болса) нім трлері бойынша таратады, біра ол кезде німді зірлеу кезінде олданан рал-жабдыты жмыс істеген саатыны дегейі, яни ндіріске ажет болан машина/саатыны саны ескеріледі. Машиналар мен жабдытарды пайдалану мен ктіп стауа кеткен шыындарды тарату кезінде сметалы (нормативтік) ставкасын пайдалану керек, ал олар, детте, бйымды зірлеу шін ажет технология бойынша рал-жабдытарды жмыс істеген машина/саатыны саны бойынша, рал-жабдыты рбір топтары бойынша белгіленген, шыын коэффициенті бойынша, жне бір машина/саатыны жоспарлы зіндік ны бойынша есептелінеді.

ткізілетін німні толы зіндік нын анытауда бл алдытар есепті кезеінен натылы ндірістік зіндік н бойынша оларды наты (ктулі) млшерінде алынады. Жоспарлы кезені аяында нім алдыыны рамында алашы екі элемент ана есептеленеді, йткені сатып алушы уаытында тлемеген жне сатып алушы жауапкершілігіндегі сатаудаы тауарлар ЖШС «Гермес» йымда есепті жне келісімшартты тртіпті бзу болып саналады, сондытан жоспарланбайды. Жоспарлы кезені аяында ткізілмеген нім алдытарын анытауда ндірістік зіндік н жне запас нормасы бойынша біркндік нім шыарылымыст шыады. Жылды жоспарлауда 4 тосан, тосанды жоспарлауда сйкес тосан крсеткіштері олданылады.

йымда німді ткізу блімі бар оны е негізгі блігі болып дайын німді Алматы аласындаы нарытара жне дкендерге тиімді ткізу. Компанияда зіні дистрибьютерлік жйесі бар, ол дайын німді тек Аламаты аласында ана емес сонымен атар оны шетіне де ткізеді.

німді ткізу шін, німні баасы оны зіндік нына, биржа нарыында алыптасан бааа жне блшек саудаа байланысты ойылады. Баа орнатуды е негізгі аидасы ол – беріктілік, нім сапасыны дегейі, бсекеабілеттілігі.

ндірісті шыын есебі мен калькуляциясы басару есебі жйесіні элементтерін жасаушылар болып табылады. Бл арада німні зіндік ны ретінде, детте, ашалай трде крінетін ндіру мен ткізу шыындары деп тсінеді.

німдік зіндік нына андай шыындар кіретініне байланысты азастанда детте оны мына трлерін атап крсетеді:

• цехты німді дайындаудаы шыынын сипаттайтын цехты;

• нім ндірісін йымдастыру шыынын амтитын ндірістік;

• толы, яни нім ндіруді жне ткізуді барлы шыындарын амтитын зіндік н.

нім (жмыс, ызмет) бірліктеріні зіндік ныны есеп жйесі калькуляциялау деп аталады.

Калькуляциялау объектісіне (шыын шыарушы) - ткізуге арналан йымны нім (жмыс, кызмет) трлері жатады. Оны іріктемесі калькуляциялау процесіні алдында жреді.

ОРЫТЫНДЫ

орыта келгенде, ндірісті жне оны рылымыны дамуы шін е бастысы оан жмсалатын шыындарды негізін, оларды рылымын, шыындарды барынша азайту шараларын адаалап, экономикалы максималды пайда табуды іске асыру керек.

лемдiк шаруашылыты жаандануына байланысты азастан Республикасы алдаы жылдары Бкiл лемдiк Сауда йымына туге дайындалуыда. Ол шiн елiмiздi экономикасыны аржы секторыны мыым болуымен атар, экономиканы негiзгi секторы болып саналатын нерксiптi айта жне жанама индустрияландыру уаыт талабы болып отыр. Себебi, нерксiп кез-келген мемлекет экономикасыны тп азыын райды десек, оны жоары дегейге ктеру шiн инновациялы-инвестициялы ресурстармен амтамасыз ету бсекеге абiлеттi тауар ндiруге ммкiндiк берерi сзсiз.

Калькуляциялау кезінде німні зіндік ныны калькуляциясын жне шыындарды есептеу объектісін дрыс белгілеу те лкен рль атарады.

Шыындарды есеп объектісі болып сол шыындарды ндірістегі аналитикалы есебі саналады. Калькуляцияны объектісі болып нім трлері, жмыстар ызметтер саналады. нерксіпте есеп объектісі те жиі калькуляциялау объектісімен сйкес келеді.

йым шыындары (негізгі ебек, негізгі материалдар жне ндірістік стеме шыындар) ндірістік німні есебі жне сатылан німні зіндік ныны есебі ретінде крініс табады. Бл есептер жекелеп немесе ндірілген жне сатылан німні зіндік ны есебі болуы ммкін. Осы аталан йым шыындарын реттеп тиімді йымдастыруда йымны аржылы менеджмент ызметіні маызы зор болып табылады.

ндірілген німні зіндік ны ндірістік мерзімдегі дайын нім ндіруге атысты ндірістік шыындарды есепке алады. ндірістік шыындарды ндірілген німні зіндік нына енуі мерзім аралыында аяталмаан ндіріске байланысты лаюы немесе кемуі ммкін.

Шыындар – бл йымны зіні ндірілетін жне коммерциялы ызметін іске асыру шін ндіріс факторларыны ашалай тріндегі шыындары.

ндіріс процессінде айын шек оятын шыындар жне оларды маызы мен практикалы ызметіндегі анытайтын межесі болып табылады.

ндірістік шыындар (негізгі ебек, негізгі материалдар жне ндірістік стеме шыындар) ндірістік німні есебі жне сатылан німні зіндік ныны есебі ретінде крініс табады. Бл есептер жекелеп немесе ндірілген жне сатылан німні зіндік ны есебі болуы ммкін.

Отанды экономикада бгінде траты шыындарды, яни ндірістік рал-жабдытарды дерліктей тозуымен байланысты олар кп млшерде экономикалы шыындара шырап отыр. Ал айнымалы шыындарды, яни кптеген ндіріс материалдарыны шетелдерден импортталуына байланысты оларды да шыындары жоары дегейде болуда. Осы аталан мселелерді шешу шін азастан Республикасы бгінде экономикалы дамуды шикізатты баыттан жоары технологиялы индустриялы-инновациялы экономикаа туді басты баыт ретінде ола алды.

Траты шыындар, жалпы аланда, ндірілген німге де тленуі тиіс, ал ауыспалы шыындармен ксіпкер ндіріс клеміне згерту жолымен басарылуы ммкін. Шыындар бухгалтерлік жне экономикалы болып ажыратылады. Экономикалы шыындар деп йымны ресурстарды пайдалананы шін жеткізушілерге тлейтін тлемдерді барлы трлерін анытайды. Олар екі трден трады: сырты (аны жне ашалы) жне ішкі (кгірттік немесе зінен-зі тсінікті).

Сонымен, орыта келгенде, ндірісте болатын шыындарды есепке аланда, оларды шыу орнына байланысты калькуляциялау дістерін пайдалану лкен рль атарады. Жоарыда айтыландай, йымны атаратын ызметіне байланысты, нім ндіру цикліні затыына байланысты, шыындарды трлеріне байланысты оларды есепке алу мен калькуляциялау дістері арастырылан. Міне, осындай себептерге байланысты ндірістік шыындарды есепке алу мен німні зіндік нын калькуляциялау йымны есеп саясатында маызды орына ие.

ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1) Экономический рост предприятий РК. Сборник научныхтрудов – Алматы: «Экономика» 2013.

2) «Экономика предприятия» Под.ред. Бла Ф.К., М Швайтцера перевод с немецкого.-М,1999 ж

3) А.. Мейірбеков, .. лімбеков. «йым экономикасы», оу ралы. - Алматы 2012 ж.

4) «Стратегия развития предприятия».Горемыкин В.А., Нестерова Н.В

-М., 2012 ж

5) В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2007. – 544 с.

6) Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.

7) Горфинкель В.Я., Купряков Е.М. Экономика предприятия. М: Банки и биржи, 1996г.

8) Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.

9) Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.

10) Дйсенбаев К.Ш., Тлегенов Э.Т., Жмаалиева Ж.Г. йымны аржылы жадайын талдау / Оу ралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет.

11) Калдыбаев О. «Экономика предприятий», Алматы 1997 год.

12) Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа предприятия. М.: Научно-производственная фирма «ЮНИ-ГЛОБ» совместно с издательско-полиграфическим объединением «МП», 1992.

13) бдіманапов . Бухгалтерлік жне аржылы есеп принциптері (халыаралы стандарт) оулы, - Алматы 2014 жыл.

14) Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1994.

15) Кеулімжаев .К., жібаева З:Н., дайбергенов Н.А., Жантаева А.А. аржылы есеп – Алматы: Экономика, 2001.

16) Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.

17) «Барлау ндіру «азМнайГаз» А-ны 2012-2014 жылдардаы «Жылды орытынды есебі» - www. railways. kz сайты.