Салы туралы жалпы тсінік.
Мазмны
Кіріспе
I блім. Салы оны трлері жне тсінігі
1.1. Салы туралы жалпы тсінік
1.2. Салы трлері
II блім. ызылорда аласы бойынша салыты тсімдер жоспарыны орындалуын талдау
2.1.Республикалы бюджетке салыты тсімдерді жоспарыны орындалуы
ортынды
олданылан дебиеттер тізімі
Кіріспе
Салы - бгінгі кнні те зекті мселесі. Елімізді
экономиксыны ркендеп , халы трмысыны жасару негізінен салы лкен роль атарады.
Салы кодексін дайындап - жасаушылар халыты салы мдениеті мен ксіборын басшыларыны ксіби дегейін ктеріп, салы Кодексін мірге тиімді трде енгізіп, жзеге асуын адааламайды.
Жаа салы есептемесіні тсілі брыы жйеден лде андай тиімді. Ол салы саласы ызметкерлеріне наты, дл есеп жргзуге ммкіндік берсе, салы тлеушін салышымен тікелей байланыс орнатуына жол ашады. Тиімділігі – жолай брмаланбай электронды ралдар арылы тура есепке алынады.
Сондытанда салы тлеу барысында р трлі келесіз жадайлара ( тамыр – таныса ара сйеу, салы клемін жасырып алу т.б.) жол берілмейді.
Салытар шаруашылы жргізуші субьектілер мен халы табысыны алыптасуындаы аржылы атынастарды бір блігін білдіреді. Мемлекет салытарды экономиканы дамыту жне оны тратандыру барысында экономикалы тетік ретінде пайданылады.
Салы оам міріндегі орны айрыша екенін з жмысымызда сз етпекпіз.
I блім. Салы оны трлері жне тсінігі.
Салы туралы жалпы тсінік.
Салы жне баса тлемдер деп за актілерімен белгіленген тртіпен шарттара скес тлеушілерді бюджетке немесе бюджеттік емес орлара міндетті трде жасайтын жарнамалары аталады. лтты табысты айта блу фкторы бола отыра салытар мына жадайларда жзеге асырады. Блу жйесінде пайда болатын атерлерді жоюа ммкіндік туызады. Адамдарды осы немесе баса рекеттеріні дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).
Мемлекетке тсетін салытарды алымдарды, баждарды жне баса тлемдерді ( бдан кейін салытар) жиынтыы жне оларды рылуын формалары мен дістеріні жиынтыы салы жйесін райды.
Салы жйесі мемлекетті сйкес келетін задылы актілеріне негізделеді. Оны арасында салыты рылуыны жне жиналуыны наты дістері, яни салытар элементтері белгіленеді.
Салыты субъктісі немесе салы тлеуші – за арылы салы тлеу міндеті артылан адам. Біра салыты ауыртпалыы баалар механизмі арылы баса тлаа жктелуі ммкін. Сондытан арнайы салы тлем ызметін атарушы - салыты аиат тлейтін тла, белгіленеді.
Салыты объектісі - салы есептелетін табыс немесе млік
(жалаы, пайда, нды ааздар, жылжымайтын мліктер т.б.).
Табыс кзі - есебін салы тленетін табыс.
Салы ставкасы – салы салыну бірлігіне келетін салыты клемі (табыстарды аша тріндегі бірлігі, тауарды лшем бірлігі жне т.б.).
Траты прапорционалды прогрессивтік салы ставкалары болды. Траты ставкалар табыстар клеміні млшеріне байланысыты емес, салым бірлігіне абсалюттік сомада белгіленеді.
Прапорционалдытар - салы объектісіне, оны жіктелінуіне байланысты болмай, біркелкі проценттік атынаста салынады.
Прогресивтік ставкалар - табысты сіп отыруына байланыты прогресивттік салыты орташа ставкас сіп отырады. Салы салуда прогресивттік ставкасы бойынша салы тлеуші табысыны лкен лесін тлейді. Прогресивтік салытарды зардабыны лкен табысы бар адамдар тартады.
Регрессивтік - табысты сіп отыруына сйкес. Регрессивтік салытарды лкен табыстары барлара пайданы, ал табыстары кп емес физикалы жне зады тлалар шін те ауыр келеді.
Салы салу - бл табысты жне айнар кздері мемлекеттік ралдарды толтыру шін реттеуші рал. Мемлекет пайда болысымен тарихи салы та пайда болды. Салы неше асыр бойы мір среді, соншама экономикалы теория оптималды салы салу аидасын іздеуді алаш рет Адам Смит алыптастыран.
азіргі заманы салы жйесі бірнеше аиданы олданады:
Ø Жалпылай, яни табыс табатын барлы экономикалы тлаларды дамыту;
Ø Тратылы, яни уаытында салы млшері мен салы тріні тратылыы;
Ø Те кштеу, яни салыты салу барлы салы тлеуші шін бірдей болуы керек;
Ø Міндеттеме, яни салыты мжбрлігі тлеммен тармау, салыты тлеуде жне есептеуде тланы дербестілігі;
Ø леуметтік-ділеттілік, яни салы млшері жне салы жеілдігін ру, бл аз табысты ксіпорына, халыа аяушылы ыпал жасау;
Салы жйесі мемлекетті за актілерінде негізделеді, мнда салы элементтері ралады.
Бан кіретіндер:
1. Салы тласы немесе салы тлеуші, яни салы тлеу міндетін артыран тла, ол зады жне жеке тла бола алады.
2. Салы нысан, яни табыс жне млік, осыларды салы есептеу ( жалаы, табыс, баалы ааз, озалмайтын млік).
Салы кзі – бл оамны таза табысты нысандарыны туелдігін байланысыз салы салу.
Салы млшері - салыты маызды элементті, бл элемент салым бірлігіне байланысты салы шамасын анытайды.
Салы трлері.
Тлем жасау, абілетіне байланысты салытар тікелесі жне жанама болып блінеді.
Тікелей салытар тлем абілеттігіне тікелей пропорционалды болады. Осыан жататындар:
v Азаматтара салынатын табыс салыы жне корпарацияларды (фирмаларды) пайдасына салынатын салы;
v Млік салыы осыны ішінде меншікке (жерге, озалмайтын млікке) леуметтік сатандыруа, жалаы орына жне жмысшы кшіне (леуметтік жарнамалар деп аталатындар) салынатын салытар пайданы шетелге аударан шін салынатын салытар;.
Жанама салытар - бл белгілі тауарлар мен ызметтерге салынатын салытар. Жанама салытар бааа стем жасалып алынады ( мысалы акциздар). Блар жарым - жартылай немесе толы тауар ызметтер баасына адарылады.
Жанама салтарды негізгі трлері:
ü стеме на салынан салы акциздер ( тауар немесе ызметтерді баасына осылатын салытар).
ü Мрагерлік салы.
ü Жылжымайтын мліктермен жне нды ааздармен жасалатын келісімдерге салынатын салы жне басалар.
Дамыан елдердегі салы салу тжірбиесіне сйенсек салытарды жетекші екі трі болады. Мны негізінен табыс салыы адамдарды жне зады тлалар табыстарыны барлы кздерінен тскен жиынты тсімдерге прогресивтік салы салу жне стем на салынатын салы райды.
Табыса салынатын салытар физикалы тлалара салынатын табыс деп жне зады тлалара салынатын табыс салыы деп ажыратылады.
Индивдуалды табыс салыы - бл жеке табыстар салыы, салы тлеуші физикалы тланы табыстарынан (детте жылды) алынатын салым болып табылады. Тлемдер жыл бойы жасалынады. Біра тпкі есеп жыл аяында жасалынады. Тпкі есеп салыты бір трі тікелей прогресивтік салыа жатады. р елді салы жйелеріні орталы састытары болады, сонымен бірге салы жйелеріні кбіне серіктестіктер салы салуды жеке объектісі деп саналмайды. Олар арылы пайда серіктестікті мшелеріне тседі деп есептелетіндіктен табыс салыы серіктестікке, оны мшелеріне салынады.
Соы жылдары табыс салыыны ставкасыны тменде тенденциясы байалып отыр. Кп экономистерді тжырымдауы бойынша «ділетті» салы жйесі шін табыс салыыны ашы бейнеленген прогресивтік ставкалары ажет, яни байлар кедейлермен салыстыранда лкен салы тлеу керек.
Зады тлалара табыс салыы - корпарацияларды (фирмаларды) пайдасына салынатын салы.
Кп елдерде бл тікелей прогресивтік салы болып табылады. Осы салы копарация (фирма) зады тла болса ана алынады.
Копаративтік салы фирмаларды салы тлемдеріні басым кбін райды.Салы фирманы таза пайдасына (жалпы тскен тсімнен барлы шыындар мен зияндарды алып тастаанда аландар) салынады. Дивидент трінде акционерлер арасында блінуге тиісті таза пайданы блігіне салы салу р елдер р трлі жреді.Алынан дивиденттер физикалы тлалара салынатын табыс салыы объектісіне жатады. Мны нтижесінде бір сомаа екі рет салы салынады. Бастапыда, фирманы пайдасыны блігі деп осыдан кейін, салы салу жйесіні кзарасы бойынша акционерлерді табысына айналан блінетін пайда деп оан жеке табыс салыы салынады.
Салыты дамыан елдеріні кбінде олданылатын маызы жаынан екінші трі осылан на салынатын салы Ебек процесінде здеріні арамаына келіп тскен ебек заттарына н салы тлеушілеріне оларды осан нына салы салынады. Біра салы тлеушілерді райсысы осы соманы тпкі ттынушылара жылжып отыратын тауарларды баасына осады.
осымша н салыы тауарлармен ызметтер сататын фирмалара салынатын тауар ныны 5%-дан 38% клемінде салынады жне осы салы кп олданылатын тауарлар мен ызметтерге салынады.
Дамыан елдерді салы жйесі салытарды жне ксіпкерлікті олда ынталандыру шін пайдаланады. Осы масатпен белгілі жеілдіктер олданылады, оларды маыздысына инвистициялы салы несиесі, тездетілген амортизация, жер ойнауыны лсіреуіне жеілдік беру жатады.
Мн жаынан инвистициялы несие жеке бизнесті мемлекетті капиталды салыммен аржыландыруы болып табылады. Мазмны жаынан инвистициялы салы немесе салы енгізуді талап етеді.
Ол ескірген жабдытарды айырбастау жне жаа техника енгізуді талап етеді.
Жеілдетілген амортизацияны мніне келсек, ол мынада. Негізгі капиталды нарыты тозуынан елеулі арты масштаба амортизация жасауа кімет рсат береді.
Мн жаынан араанда бл кспкерлерге берлген салы салынатын пайданы сомасын азайтады. Негізгі капиталды айналымын жеделдетеді.
азастанда салы республикалы жне жергілікті деп екі топа блінеді:
Ø Республикалы - бл міндетті. Тлем сомасы те лесі республикалы бюджетке жне салы тлеуші ала немесе аудан бюджетіне тседі.
Ø Жергілікті - салыты млшері жергілікті кіметті шешімінен аныталады.