Ызылорда аласы бойынша жергілікті бюджет тсімдерін талдау

 

азастанда жергілікті бюджетті зіні ішкі рамдас бліктеріні арасындаы жне республикалы бюджетпен арым-атынастарын реттеуді мынадай механизмдері олданылады:

а) рбір жергілікті бюджеттен аржыландырылатын леуметтік-экономикалы бадарламаны анытау жне солар бойынша шыын клемін жоспарлау;

) жергілікті бюджетке толытай тсетін салытар жне басадай тсімдерді анытау;

б) кейбір салытан тсетін тсімді жергілікті бюджетке траты нормативпен тлеп беру;

в) жергілікті бюджетке масатты жрдем беру механизмі;

г) жергілікті бюджеттен мемлекеттік бюджетке аржы алу механизмі;

) жергілікті бюджетке субсидия беру механизмін одан рі жетілдіру, жергілікті атару жне кімш органдарына бюджетті алыптастырудаы жне орындаудаы міндеттерін кшейтіп, ыларын арттыру. Жергілікті бюджетті жергілікті леуметтік проблемаларды шешудегі орны ерекше болып келеді.

Жергілікті аржылы билік пен басаруды жергіілкті органдарыны сан ырлы ызметіні аржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маызды рол беріледі.

Жергілікті бюджет - бл лтты табысты ауматы трыда айта блуге ммкіндік жасайтын жне билік пен басаруды жергілікті органдарыны аржы базасын жасауды амтамасыз ететін экономикалы атынастарды жиынтыы[14, 50б].

Жергілікті бюджеттерді алыптастыру мен пайдалану ндіріс пен айырбаса атысушылар арасындаы, атап айтанда: ксіпорындармен мемлекет арасындаы, меншікті барлы нысандарындаы макроэкономикалы ндірістік жне ндірістік емес салаларды ксіпорындары, йымдары мен мекемелері бюджет буындары арасында жне мемлекет пен халы арасындаы оамды нім ныны озалысын білдіреді.

Жергілікті бюджеттерді экономикалы мні оларды мынадай айналымында крсетіледі: билік пен басаруды жергілікті органдарыны аша орларын алыптастыру.

Бл орларды жергілікті дегейдегі инфрарылым салалары мен халыты арасында айта блу[14, 55б].

Жергілікті бюджеттер билік пен басаруды жергілікті органдарыны сан ырлы ызметіні негізгі аржы базасы бола отырып, оларды экономикалы дербестігін ныайтады, шаруашылы ызметін жандандырады, ведомостваа арасты ауматарды олара инфрарылымды дамытуа, ауматы экономикалы леуетін кеейтуге, аржы ресурстары резервтерін ашып пайдалануа ммкіндік жасапотыр.Дниежзілік жне отанды тарих жергілікті шаруашылыы дамыан, кімшілік- айматы бліністерді абаттандыру жне оларды санитарлы жадайын жасартуа, сондай-а леуметтік сфера мекемелерін стаудаы жергілікті аржыны маыздылыын длелдеп отыр.

Дамыан нарыты экономикасы бар елдерде билікті жергілікті органдарыны бюджеттері мемлекетті бкіл аржы ресурстарыны 30 %-дан 60 %-а дейін айта бледі жне айматы ндіргіш кштерін , бкіл леуметтік сферасын жетілдіруде, нарыты инфрарылым рып, кеейтуде маызды рол атарады.

Жергілікті бюджет арылы ндірістік емес ортаны дамуы аржыландырылады, сонымен оамды ндіріске жанама ыпалы жасалады.

Жергілікті бюджет арылы мемлекеттік бюджет аражаттарыны басым блігі леуметтік инфрарылымдара жмсалады. Жергілікті бюджет — мемлекеттегі кімшілік-ауматы бліктерді з леуметтік-экономикалы бадарламасын аржыландыруа арналан ашалай орларды айтамыз. Жергілікті бюджет жыл сайын оан жергілікті салытан тсетін тсімдер, одан тленетін шыындар, мемлекеттік бюджеттен берілетін субсидия, таы баса ескеріле отырып жасалады. Жергілікті бюджетті жергілікті маслихаттар бекітеді. Жергілікті бюджет шоырланан ашалай аржылар ретінде жергілікті леуметтік-экономикалы бадарламаларды аржыландыру шін олданылады[14, 55б].

Облыстаы жергілікті бюджетті рамы облысты бюджеттен жне сол облыс аумаындаы алалар мен аудандарды бюджеттеріні жиынтыынан ралады. Жергілікті атару органдары жоарыда айтылан жаттарды пайдалана отырып з бюджеттерін здері алыптастырады жне орындайды.

Жергілікті бюджеттерге алынатын тсімдерді айнар кздеріне мыналар жатады:

1) жеке табыс салыы;

2) азастан Республикасыны аумаында жасалып шыарылан спиртті, ішімдік німдеріні барлы трлеріне, темекі німдеріне, жанармайа (авиациялытан баса), дизель отынына, жеіл кліктерге (мгедектерге арналан арнайы олмен басарылатын немесе олмен басару адаптері болатын автокліктерден баска) арналан акциздер;

3) леуметтік салы;

4) млікке салынатын салы;

5) жер салыы;

6) клік ралдарына салынатын салы;

7) бірыай жер салыы;

8) тіркелген салы.

азастан Республикасы лтты орыны олма-ол ашаны баылау есепшотына тмендегідей салытар тседі:

1) Мнай секторы йымдарыны занды тлаларынан алынатын кор- поративтік табыс салыы;

2) Мнай секторы йымдарынан алынатын стеме пайдасына салынатын салы;

3) Мнай секторы йымдарына пайдалы азбаларды ндіруіне салынатын салы;

4) Мнай секторы йымдарыны экспорта шыаруына салынатын рен- талы салы;

5) Жер ойнауын пайдаланушынын, осымша тлемі, олар ызметті мнай секторы йымдарыны атынан німді блу жніндегі келісімшарты бойынша жзеге асырады [15,69б].

Сондытан жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджетті басты рамдас блігі бола отырып, мемлекеттегі леуметтік-экономикалы проблемаларды шешуге тікелей атысады.

 

 

Кесте 6

ызылорда аласы бойынша 2013-2015 жылдары жергілікті бюджетке тскен жалпы салыты тсімдер

(мы теге)

 

Жылдар   Жоспар Наты Ауытуы
(+;-) (%)
  2013 жыл     8 763 340   29 448 681   20 685 341  
  2014 жыл     12 842 668   31 270 064   18 427 396   143,5
  2015 жыл     33 878 560   32 665 048,8   -1 213 511,2   -3,6
Е С К Е Р Т У- Мемлекеттік кірістер басармасыны мліметтері бойынша жасалан  

 

ызылорда аласы бойынша 2013-2015 жылдары (кесте 6) жалпы салыты тсімдерді осындысы 93 383 793,8 мы теге тсім тсті. р жыла жеке-жеке тотала кетер болса 2013 жылы 8763340 мы теге жоспарланан болатын, біра 29448681 мы теге салыты тсім тсіп 236%-а орындалды. 2014 жылы 12842668 мы теге жоспарланса 31270064 мы теге салыты тсім тсіп 143,5 %-а орындалды. 2015 жылы ызылорда аласыны жергілікті бюджетіне 33878560 мы теге салыты тсім тседі деп жоспарланан болатын. 2015 жылы 32665048,8 мы теге салыты тсім тсіп жоспар -3,6%-а орындалды.

Айматарды леуметтік – экономикалы дамуыны азіргі дегейі жне бюджетті зара атынастарды алыптасан сипаты, нарыты экономикаа кшу кезеіні крделілігі республика жергілікті бюджеттерді кпшілігіні натылы дербестігі туралы аз айтуа ммкіндік бермейді. Соан байланысты леуметтік инфрарылымды халыты леуметтік игіліктерді кепілдікті минимумымен амтамасыз ететін млшерде аржыландыру шін аражаттарды жеткілікті аидаттары жзеге асырылуа тиіс. рбір кімшілік- шаруашылы белгілі дербестігіні бір отайлы дегейі болуы керек, бл дегейді критерийі осы айматы экономикалы мдделеріні е жоары ммкіндікте іске асыруда болып табылады. Айматарды экономикалы дербестігіні маызды шарттарыны бірі оларда айматы ресурстарды жаарту табиатты орау жніндегі шараларды ажыландыруа ажет аражаттарды кепілдікті кздерін жасау шыару болып табылады [19, 62б].

Орытынды

ортындыа келгенде азіргі кезде экономика траталды. Е алдымен ол негізгі макроэкономикалы крсеткіштерді траталуымен, ішкі жалпы німні зімен тратанады.

орыта айтанд салы ел экономикасыны суіне лкен ыпал келтіреді:

Салыты жктемелі тмендету бізді реформаны жзеге асыруда олданылады. Бл ксіпкерлікті дамыту шін ажетті жадай жасауа кмектеседі. йтседе осындай жадайда да бюджет біраз аржы жоалтады. Содытан оны онын табу шін салы салу базасын кеейту арылы, клекелі бизнес айналымыны бір блігі таза эклнлмикаа тарту шешімін табатын мселелерді бірі.

Теориялы блімде - салытарды экономикалы мні мен маыздылыын сипаттама бере отырып онда салы тсінігіне, салы трлеріне жне салыты атаратын ызметіне, салыты элементтеріне жне Лаффер исы сызыына сипаттама бердім. Ал аналитикалы блімінде – Р салы салу жйесіне сипаттама бере отырып Р- салы ызметіні рылымына, оны ерекшеліктеріне жне оны ажеттіліктеріне, «Р салы жйесі туралы» задарды абылдануына жне ондаы ртрлі згерістер мен толытырулара тоталдым. Салы коексі ол экономикалы ана емес мні бар ірі жатта болып саналады. Кодекс абылдананнан кейін кімет оны жзеге асыруды арнайы жаттарын дайындап лкен жмыстар атарып жатыр. Осылайша мен зімні курсты жмысымды орыта айтым келеді.