Мемлекетаралы стандарттау жйесіні жмысы
Мазмны
1.Мемлекетаралы стандарттау жйесіні жмысы
Шет мемлекеттеріндегі стандарттау
3.Халыаралы жне айматы стандарттау
4.Жалпы еуропалы стандарттау йымдары
5.Туелсізмемлекеттер достыыны (ТМД) стандарттауы
Мемлекетаралы стандарттау жйесіні жмысы
1992 жылды 13 наурызында стандарттау саласында «Келісілген саясатты жргізу туралы» ТМД елдеріні Келісіміне ол ойылып, мемлекетаралы стандарттау жйесіні негізі аланды. Бл жат бойынша мыналар танылды: олданылып жрген мемлекеттік стандарттар мемлекетаралы стандарттар ретінде, брыны КСРОэталонды базасы орта млік ретінде, стандарттау, сертификаттау жне метрология жйелерін зара тану шін екі жаты келісімдерді ажеттілігі. Мемлекетаралы дегейде стандарттау, сертификаттау жне метрология бойынша мемлекетаралы кеес рылды. Оны негізгі функциялары: стандарттау саласындаы ызметті басты баыттарын айындау; мемлекетаралы стандарттарды жобаларын бекіту, стан- дарттау саласындаы жмыстарды негізгі баыттарын жне олара ажетті шыынны сметасын талылау жне абылдау. Кеесті абылдаан шешімдері оан кілдері кірген мемлекеттерге міндетті. Келісімге атысан ТМД елдеріні стандарттау, метрология жне сертификаттау жніндегі лтты органдарды басшылары мемлекетаралы кеесті мшелері болып табылады. Мемлекетаралы жмысты негізгі органы - стандартты, метрология жне сертификаттау жніндегі Минск аласында орналасан бюросы. алыптасан дстр бойынша кеесті жиналыстары Келісімге енген елдерді райсысында кезектесіп ткізіліп отырады. Мемлекетаралы кеесті жмысы арасында КСРО- да олданылан нормативтік жаттар оры мен эталонды база (шамамен 25 мы мемлекеттік, 40 мы салалы стандарттар, 35 техникалы-экономикалы апаратты жіктегіштер, 140 физикалы шамалар лшемдеріні метрологиялы эталондары) саталып алды. азіргі уаытта ТМД елдеріні лтты сертификаттау жйелерін зара тану дерісі толыымен аяталды. Мемлекетаралы кеесті жмыс органы - мемлекетаралы техникалы комитеттер. Олар мемлекетаралы стандарттарды зірлейді жне мемлекетаралы стандарттау саласындаы баса да натылы жмыстарды жргізеді. Мемлекетаралы стандарттар жне олара енгізілетін згерістер кеес шешімімен абылданады, ал кеес жиналыстары жылына екі рет ткізіледі. Бес жылда (1992-1997 жж.) Кеесті шешімімен 2500 нормативтік жаттар абылданды. Олар негізінде міндетті сертификаттауа жататын німдерге техникалы талаптарды белгілеу баытталан. абылданан стандарттар халыаралы стандарттармен йлестірілген, яни ТМД елдеріні дниежзілік нарыа шыуына ммкіндік туызады. Мемлекетаралы кеесті атарып отыран нтижелі жмыстарын баалай отырып, стандарттау жніндегі халыаралы йым (ИСО) оны стандарттауды халыаралы айматы мекемесі ретінде таныды.
Стандарттау саласындаы халыаралы ынтыматастыты мселелері
Халыаралы байланысты даму жадайында стандарттау саласындаы жмыстарды тек ана бір ел шеберінде жргізу ммкін емес. Барлы елдерді арасында сауда, экономикалы, ылыми-техникалы ынтыматастыын ру шін халыаралы стандарттауды маызы те зор. Халыаралы стандарттарды ажеттілігі уаыт ткен сайын айындалып келе жатыр, йткені, халыаралы нарыа шыарылатын німдер трлеріне таайындалан лтты жне халыаралы стандарттарды арасындаы айырмашылытар халыаралы сауданы дамытуа кедергі жасауда. Халыаралы сауданы дамытуды проблемаларын шешуде стандарттарды араатынасты функциясы аны кріне бастады. Халыаралы стандарттау адамдарды, энергияны жне апаратты алмасуына жрдемдеседі. Осыан байланысты халыаралы стандарттар рыноктарды ашатын лып деген ым алыптасан. Стандарттау саласындаы ылыми-техникалы ынтыматастыты негізгі мселесі - йлестіру, яни азастан Республикасыны мемлекеттік стандарттау жйесін баса елдерді халыаралы, айматы, лтты жйелерімен иыстыру. Мны масаты отанды німдерді сапасын жне лемдік нарыта оны бсекеге жарамдылыын жоарылату. Стандарттау жніндегі халыаралы ынтыматастыты халыаралы, айматы мекемелер жзеге асырады.
Стандарттау саласындаы халыаралы мекемелер
Халыаралы стандарттау саласында стандарттау жніндегі Халыаралы йым (ИСО), Халыаралы электротехникалы комиссия (ХЭК), Халыаралы электр байланыстары одаы (ХЭО) жмыс атарады. Стандарттау жніндегі халыаральщ йым (ИСО) 1947 жылы рылан. ИСО-ны ызметі электроника мен электротехникада баса стандарттау салаларыны барлыын амтиды. 1999 жылды 1 атарынан ИСО жмысына 178 ел атысты. ИСО-ны органдары - Бас ассамблея, ИСО кеесі, Кеес комитеттері, техникалы комитеттер жне орталы секретариат, Жоары органы - Бас ассамблея .
Бас ассамблея сессияларыны арасында йым жмысын ИСО-ны Кеесі басарады. Кееске стандарттауды лтты мемлекеттік кілдері кіреді. Кеес жанынан техникалы комитеттерді жмысын басаратын атарушы бюро рылан. Халыаралы стандарттарды жобасын техникалы комитеттер шеберінде жмыс атаратын жмыс топтары дайындайды. Техникалы комитеттер жалпытехникалы жне техниканы натылы саласына атысты болып екіге блінеді. Жалпытехникалы топа жататын техникалы комитеттер (ИСО рамында оларды саны 26) жалпытехникалы жне салааралы мселелермен шылданады. Олара жататындарды ішінде «лшем бірліктері» (ТК 12), «Ерекше сандар» (ТК 19) ж.б. бар. алан техникалы комитеттер (ИСО рамында оларды саны шамамен 140) техниканы наты салаларына атысты. Мысалы, «Автомобильдер» (ТК 22), «Станоктар» (ТК 39) ж.б. ТК крделі салалара атысты болан жадайда (химия, космосты техника ж.б.) оларды рамында комитет блімдері жне жмыс топтары рылады. Халыаралы стандартты жобасын абылдау шін ТК мшелеріні 75%-ны келісімі болуы керек. 2000 жылды басында шамамен 12 мы халыаралы стандарттар олданыста болан. Халыаралы стандарттарды олдану міндетті емес, яни рбір ел оны толыымен, тек ана кейбір блімдерін олдануына болады немесе жалпы олданбауы да ммкін. Біра та халыаралы нарытаы бсекелестікті артуы жадайында ндірушілер з німдеріні бсекелесу дегейін ктеру масатында халыаралы стандарттарды олдануа мжбр. Шетел мамандарыны баалауларына араанда кейбір ндірістері дамыан елдерде ИСО-ны стандарттар орыны 80%-ына дейін олданылады. Халыаралы электротехникалы комиссия (ХЭК) электротехника, радиоэлектроника жне байланыс салаларында олданылатын стандарттарды дайындайды. Ол 1906 жылы, яни ИСО-дан кптеген жылдар брын рылан. р уаытта рыландытан жне жмыс баыттары р трлі боландытан, осы халыаралы мекемелерді екеуі де бгінгі кнде жмыстарын жаластыруда. ИСО мен ХЭК алдындаы мселелерді ттастыын ескере отырып жне жекелеген техникалы органдарды жмыстарында жарыса жргізуді болдырмау шін мекемелер арасында зара келісім жасалан. Келісім, біріншіден, іс-имылдар шеберін шектеуге, екіншіден, техникалы имылдарды йлестіруге баытталан. Біраз елдерде электротехника, электроника жне байланыс салаларыны дамуы дегейіні тмендігіне байланысты ХЭК мшелеріні саны (шамамен 60) ИСО мшелеріні санынан аз.ХЭК жоары органы - барлы лтты комитеттер кілдерін амтитын Кеес. ХЭК бюджеті ИСО бюджеті сияты йым мшелеріні жарна тлемінен жне халы- аралы стандарттарды сатудан тскен аржылардан рылады. ХЭК техникалы органдарыны рылымы ИСО рылымына сас - техникалы комитеттер (шамамен 80), комитеттер блімі жне жмыс топтары. Осы органдар азіргі кезде 3000-нан астам стандарттар дайындаан. Халыаралы стандарттау саласында ИСО, ХЭК-тен баса да йымдар бар. Олар - Біріккен лттар йымыны (Б) Еуропалы экономикалы комиссиясы, Халыаралы сауда палатасы. Стандарттау жмыстарына Б жанындаы ЮНЕСКО, МАГАТЭ ж.б. йымдар да атысады. Дние жзіндегі стандарттау саласында жеті айматы йымдар жмыс істейді. Скандинавияда, Латын Америкасында, Арабияаймаында, Африкада, Еуропалы Ода (Е.О). Бларды ішінде ЕО жмыс тжірибесін ерекше атауа болады.
Стандарттау жмыстарын Еуропалы Ода (ЕО) шеберінде йымдастыру
азіргі кезде экономиканы интеграциялауа, айматы біріккен нарытар руа бетбрыс айын байалады. Интеграцияны ке дамыан аймаы - Еуропалы Одашебері (ЕО). 1993 жылы Еуропаны 15 елі бірігіп ран нары осы елдерді шамамен 400 млн. трындарын амтиды. Осыан байланысты лтты кедергілерді жою масатында айматы стандарттара басты назар аударылып отыр. 1961 жылы стандарттау жніндегі Еуропалы коми- тет (СЕН ЭЛЕК) рылды. Бл комитеттерді рамын- да 239 техникалы комитеттер бар. Біріккен нары жадайына сйкес ЕО «Еуропаны жасыл кітабы» деп аталан (Еуропада техникалы интеграцияныжеделдету шін еуропалы стандарттарды дамыту) бадарлама жасалды. Бл бадарламада Еуропада стандарттауды айтадан ру жне дамыту жоспа- ры арастырылан. «Жасыл кітапта» крсетілгендей, еуростандарттар техника мен технологияны е соы жетістіктерін амтуы керек, ал директивалар - трындар мен оршаан ортаа ауіпсіз емес немесе зиянды німдерді оамдастыа енгізбеу шін тиімді шараларды арастыру ажет. Осындай шаралар негізінде стандарттау жмыстарында кптеген ілгерілеу жасалды. Мысалы, 1991 жылы ЕО 200 директива жне 1200 еуростандарттар болан болса, 1993 жылы директивалар саны екі есе лайтылып, еуростандарттар саны бірнеше мыа жеткізілді. азіргі жадайда СЕН жн СЕНЭЛЕК-ті басты саясаты - ИСО/МЭК халыаралы стандарттарын айматы ретінде кеінен олдану. Осыны нтижесінде ЕО шеберінде олданылатын нормативтік жаттарды 45% -ын ИСО/МЭК шыаран халыаралы стандарттар.
Шет мемлекеттеріндегі стандарттау
Америкадаы стандарттау жне технологияларды лтты институты
АШ-таы стандарттау жніндегі лтты орган Америкалы стандарттау жне технологиялар лтты институты (NIST) болып табылады. NIST - кіметке жатпайтын жне коммерция мен айналыспайтын йым, экономиканы жеке секторында ерікті стандарттау жмыстарын йлестіреді жне зірленген стандарттарды лтты статусын беру туралы шешім абылдайтын йымдарды жмыстарын басарады. АШ-та тек ана бір мекеме, яни NIST лтты стандарттарды бекітеді, біра зі стандарттарды зірлемейді. NIST-ті негізгі масаты – жалпы мемлекеттік проблемаларды шешу, соны ішінде энергетикалы орын экономдау, оршаан ортаны орау, адамдарды мір ауіпсіздігін амтамасыз ету.
азіргі кезде NIST-ті мшесі ретінде 1200 фирма, 250-ден астам ндірістік жне сауда компаниялары, ылыми-техникалы жне инженерлік оамдар кіреді. Институтты аржы крылымы мемлекеттік бюджетке туелсіздігін крсетеді, мысалы 37% мекемелерді жарнасы болып келеді, 15% - мдделес йымдарыны млімдемесі бойынша арнайы бадарламаларды рудан, 4% - р трлі баспаларды сатудан тскен жне 1% - баса табыстар.
Британия стандарттар институты
Британия стандарттар институты (BSI) инженер-механик, инженер-кеме жасау, инженер-электрик жне инженер-металлург оамдарыны сынысы бойынша 1901ж. рылан. Бл туелсіз йым, 1929 жылы абалданан жне 1981 жылы айта аралан Жары бойынша з жмыстарын атарады.
BSI-ны негізгі функциялары – стандарттарды зірлеу жмыс-тарын йлестіру жне стандарттарды бекіту. Жоары задылы органы – жылына бір рет жиналатын Генералды конференция болып табылады. Бл Генералды конференцияда BSI-ны есептері тыда-лады жне президент пен оны орынбасарлары сайланып финанс ревизорлары таайындалады. Жоары атару органы – Генералды конференцияа баынатын, институт жмыстарын басаратын жне барлы жмыс баыттарын баылайтын Басару Кеесі. Жоары Кеесті BSI-ны президенті басарады. BSI рамына жеке жне жым мшелері кіреді, барлыы 15000-нан астам фирмалар, мекемелер жне жеке тлалар.
Стандарттау жніндегі француз ауымдастыы
Францияда стандарттау жніндегі лтты мекеме – стандарттау жніндегі француз ауымдастыы (AFNOR) болып табылады. AFNOR-ды негізгі функциялары:
- стандарттау жніндегі жмыстарын йымдастыру, басару жне йлестіру;
- стандарттарды зірлеуге тскен млімдемелерді талдау жне жаа стандарттарды ажеттілігін анытау;
- лтты стандарттарды зірлеу жне бекіту;
- стандарттарды енгізу жмыстарын баылау;
- стандарттарды насихаттау жне сату;
- лтты экономиканы даму приоритетін есепке алып стандарттауды жылды бадарламасын растыру;
- німді лтты NF стандарта сйкестікті білдіретін белгімен белгілеу жмыстарын басару;
- мамандарды оыту, дайындау жне айта дайындау;
- Франция мемлекетін халыаралы стандарттау йымдарына кілдеу.
Неміс стандарттар институты
Неміс стандарттар институты (DIN) 1975 жылы рылан.
Негізге алынатын стандарты DIN820 Неміс лтты йымыны стандарттау жмыс принциптерін анытайды:
- еркінділік, кез келген тланы стандарттарды зірлеу жмыстарына атысу ммкіндігін амтамасыз етеді, ал абылдаан нормативтік жаттар сыныс ретінде пайдаланылады;
- жариялылы, барлы стандарт жобалары жариялауа жатады;
- барлы мдделі жатарды атысуы – барлы атысушы загерлік тлаларды те ытылыы;
- бірлік жне айшылысыз, барлы стандарттау жйесіні бірлігін амтамасыз етеді жне жаадан абылдаан стандарттарды кші бар нормативтік жаттарымен сыйысушылыын тексереді;
- натылы, стандарттарды азіргі ылыми-техникалы дегейіне сйкес болуы;
- жалпы пайдаа баытталу;
- экономикалы натылыа баытталу;
- стандарттауды халыаралыа бейімделу, DIN-ны ызметі саудадаы техникалы тосауылдарды жоюына жне Еуропада бірлік сауда ру.
нерксіпті стандарттарды жапон комитеті
Жапон стандарттау лтты йымы – 1949 жылы рылан нерксіпті стандарттарды жапон комитеті (JISC) болып табылады. Бл комитет ылыми жне техника бірлестігіні басшылыымен жмыс атаратын Сырты сауда жне ндіріс министрлігіні консультативті органы.
JISC рамына кіреді: Стандарттау жніндегі кеес, салалар бойынша кеестер, техникалы комитеттер. Стандарттау жніндегі кеес - Комитетті генералды конференцияларын йымдастырып жргізеді жне жмыстарын жоспарлап орындалуын адаалайды. Салалы кеестер жне техникалы комитеттер ндірісті негізгі салаларды жне рылысты стандарттарын зірлейді.
Халыаралы жне айматы стандарттау
Стандарттау жніндегі халыаралы йымы (ISO)
Стандарттау жнінде халыаралы йымы (СЖХ) 25 лтты йымдары сынысы бойынша 1946 жылы рылан. СЖХ электротехника жне электроника саладан баса барлы айматарды стандарттау жмыстарын жргізу, йымдастыру жне басару мселелерімен айналысады, сонымен атар сертификаттау проблемаларын арастырады.
ISO рамына 120 мемлекеттерді стандарттау жніндегі лтты йымдары кіреді. ISO- басару органдары: генералды ассамблея, Кеес, Техникалы басару бюросы. Жмыс органдары: техникалы комитеттер (ТК), комитетішілік, техникалы консультативті топтар.
ISO кеесті арамаында жеті комитеттер бар ПЛАКО (техникалы бюро), СТАКО (стандарттауды ылыми принциптерін зерттеу комитеті), КАСКО (сйкестікті баалау комитеті), ИНФКО (ылыми техникалы апарат жргізу комитеті), ДЕВКО (дамушы мемлекеттерге кмек крсету комитеті), КОПОЛКО (ттынушылар мддесін орау комитеті), РЕМКО (стандартты лгілер жніндегі комитет). ISO- йымдастыру рылымы 1 суретте крсетілген.
Халыаралы электр техникалы комиссия (МЭК)
1906 жылы ткен 13 мемлекет укілдері атысан халыарарлы конференцияда Халыаралы электр техникалы комиссия (ХЭК) рылды.
МЭК электротехника, электроника, радиобайланыс прибор жасау салаларында стандарт жніндегі жмыстарымен айналысады. Кптеген мемлекеттер МЭК-ті мшесі ретінде стандарттау жніндегі лтты йыдарымен кіреді. Кейбір мемлекеттерде, мысалы Францияда, Германияда, Италияда, Бельгияда жне т.б. МЭК жмыстарына атысу шін арнайы комитеттер рылан.
МЭК-ты мшелері ретінде 40-тан астам лтты комитеттер кіреді, бл бкіл лем халыты 80% райды. МЭК-ты ресми тілдері – аылшын, француз жне орыс болып абылданан.
МЭК-ты зірлеп шыарылан халыаралы стандарттары екі трлі болып келеді:
- жалпы техникалы, салааралы дегейінде олданылады;
- техникалы талаптары тек ана бір німге арналан стандарттар.
Бірінші топа терминология, стандартты кернеу жне жиілік, р трлі сынау жне т.б. жніндегі нормативтік жаттар кіреді. Екінші топа кптеген трмысты электр приборлардан бастап спутник байланыстара дейін арналан стандарттар кіреді.
МЭК-ты негізгі стандарттау объектілері:
- электротехникалы німдерге арналан материалдар (сйы, атты, газдалан диэлектриктер, мыс, алюминий, оларды орытпа-лары, магниттік материалдар);
- электротехникалы жабдытар (озалтыштар, жары-техника-лы жабдытар, релле, кабель жне т.б.);
- электроэнергетикалы жабдытар (буылы жне гидравликалы турбиналар, электрткізгіш тізбектер, генераторлар, трансформа-торлар);
- элктротехникалы ндірісті німдері (интегралды схемалар, микропроцессорлар, платалар жне т.б.);
- электронды жабдытар;
- электр ралдар;
- спутник байланыстарды жабдытары;
- терминология.
Халыаралы стандарттауа атысатын халыаралы йымдар
ООН-ны Еуропалы экономикалы комиссиясы (ЕЭК) – бл ООН-ны экономикалы жне леуметтік Кеесіні органы (ЭКОСОС ООН).
Стандарттау саласында ЕЭК-ты негізгі міндеті - стандарттау саясатты негізгі баытын зірлеу жне осы аймаындаы негізгі проблемаларды анытау.
ЕЭК ISO, МЭК жне баса халыаралы йымдарымен бірге “ЕЭК-ты стандарттау жніндегі тізімі” деген жатты дайындалып жарияланды. Бл жатты масаты – ЕЭК-а кірген мемлекет кіметтеріне лтты проблемаларын шешуге кмек беру, халыаралы стандартауды приоритеттік аймаында тез арада дамыту жне барлы лемдегі елдерді стандарттау туралы жмыстарын йлестіру.
ООН-ны Азы-тлік жне ауылшаруашылы йымы 1945 жылы кіметаралы арнайы йымы ретінде рылан. Оны ішіне мше ретінде 160 мемлекет кіреді. Бл йымны Жарыа сай масаты – жалпыа бірдей жасы жадай жасау жне азы–тлік пен ауылшаруашылы таамдарын шыару ндірісін жне тарату жмыстарын тиімділігін жоарылату жне ауыл халыны трмыс жадайын ркендету болып табылады.
Бкіллемдік денсаулы сатау йымы (БДС) ООН-ны Экономикалы жне леуметтік кеесті сынысы бойынша 1948 жылы рылды.
БДС-ны масаты – барлы дние жзіндегі халытарды денсаулыын е жоары дегейге жеткізу. БДС-ны мшелері болып 180 мемлекет кіреді оларды ішінде азастанда бар.
Кптеген проблемалармен айналысатын БДС келесі ызметтерді дамытуды кздейді: денсаулы сатау ызметтерін дамыту; ауруларды алдын алу жне емдеу; денсаулы сатау кадрларын кбейту жне оларды сапасын жоарылату; оршаан ортаны жасарту; денсаулы сатау блімдерін; фармакология жне токсика-логия блімдерін ныайту.
БДС ISO-да консультативті беделі бар жне 40-тан аса техникалы комитеттерді жмыстарына атысады.
“Алиментариус Кодексі” деген комиссия азы-тлік німдерге атысты халыаралы стандарттарды зірлейді. Бл комиссия Б-ны Азы-тлік жне ауылшаруашылы йымыны сынысы бойынша рылан жне оларды рамында 130-дан астам мше мемлекеттері бар. Комиссияны негізгі міндеттеріні бірі – негізгі таам жніндегі стандарттар туралы халыаралы келісім жасау жне осы стандарттарды лтты стандарттау жйелерге енгізу.
Жалпы еуропалы стандарттау йымдары
Еуропалы стандарттау йымы (ЕС) 1961 жылы рылан. ЕС-ны мшелері ретінде 17 еуропалы мемлекеттеріні стандарттау лтты йымдары кіреді, олар: Австрия, Белгия, лыбритания, Грекия, Дания, Германия, Испания, Исландия, Италия, Люксембург, Норвегия, Нидерланды, Португалия, Финляндия, Франция, Швеция, Швейцария. Бл жабы йым. Еуропалы дегейде ЕС шін стандарттау процесі мына жмыстардан трады: барлы мдделі жатарды консенсус негізінде стандарттарды жоспарлау, зірлеу жне абылдау.
ЕС-ны негізгі масаты – еуропалы стандарттарды зірлеу арылы тауарларды жне ызмет жасау саудасын дамыту.
ЕС еуропалы стандарттарды мына салалара зірлейді: авиация жабдытары, суды ысыту газ приборлары, газ боллондары, ктеру механизмдерді блшектері, газ плиталары, пісіру жне кесу, бырлар жне быр жолдары, соры станциялар жне т.б.
Скандинавия аралы стандарттау йымдары (СС) 1952 жылы рылды. Оны мшелері – Дания, Норвегия, Финляндия, Швеция стандарттау жніндегі лтты йымдарымен кіреді.
СС-ны баса сас йымдардан ерекшелігі ол айматы жалпы скандинавиялы стандарттарды зірлемейді. Оны себебі кптеген жасап шыарылан німдері шет мемлекеттерге сатылады, сондытан халыаралы стандарттар кеінен пайдаланылады. Мысалы, Дания 1970 жылдардан бастап лтты стандарттардан тгел халыаралы жне айматы стандарттара кшкен.
СС-ны негізгі міндеттері:
- скандинавия мемлекеттерді стандарттарын зара сйкестендіру жне лтты нормативтік жаттарыны техникалы талаптарын бірыайландыру;
- стандарттау жмыстарыны апаратын йымдастыру;
- стандарттарды зірлеу тжірибесін тарату жне ISO, МЭК, ЕС жне т.б. йымдарына кіретін мемлекеттерімен келісім баытымен жмыс істеу.
Туелсіз мемлекеттер достыыны (ТМД) стандарттауы
Стандарттау жніндегі жмыстар 1992 жылы абылданан келісім шарт «Стандарттау, метрология жне сертификаттау аймаындаы саясатын жргізу келісімі» бойынша жргізіледі. ТМД мемлекеттерді барлы стандарттау лтты йымдары рылан Мемлекетаралы кеесіні (МАК) мшесі ретінде кіреді. Бл Кеес мемлекетаралы стандарттарды зірлеп абылдайды.
Стандарттау жніндегі барлы жмыстар МАК абылдаан бадарламалара сйкес жзеге асырылады. 1996 жыла дейін 2000-нан астам жаа мемлекетаралы стандарттар зірленіп абылданды.
Барлы йымдастыру жмыстары ГОСТ 1.0-92 «Мемлекетаралы стандарттау жмыстарын жргізу ережелері. Негізгі аидалар.» бойынша жргізілуі керек. Сонымен атар, осымша «Мемлекетаралы стандарттау жніндегі ережелер», «Стандарттау жніндегі нормативтік жаттарды тексеру жне баспаа дайындау тртібі» жне баса негізге алынан нормативтік жаттар абылданан.
МАК–ты шешімі бойынша еуропалы стандарттарды мемлекетаралы ретінде олдануа болады егер мына ережелер саталынса:
- ТМД стандарты андай еуропалы стандарта сйкес келетіндігі туралы нсау болу керек;
- нормативтік жатты жаыртуа ЕС–ны рсаты бар деген деректер ескерілуі тиіс;
- еуропалы стандарттарына айшылы келетін ТМД-ны барлы лтты стандарттары олданудан алынуы тиіс;
- еуропалы нормаларды тікелей олдануа алынан стандарт-тарды барлы кшірмесі ЕС-а міндетті трде жіберілуі керек.
Мемлекеттік, мемлекетаралы жне халыаралы дегейдегі стандарттау, метрология жне сертификаттау жйелері.
Бгінгі тада экономиканы арындап дамуыны басты шарты бсекелестікті німдерді шыару болып табылады. Бсекелестікті негізі сапаа байланысты. Бсекелестік крсеткіштеріні (баа, жеткізу мерзімі, сервис т.б.) арасында сапа крсеткіші 70% ттынушымен німді тадап алу шешіміне негіз болады.
Сондытан да, дамып келе жатан елдер ( Турция, ытай, Отстік Корея т.б.) німдері здеріні сапасына байланысты ттынушылар арасында рашанда лкен сраныста.
лем нарыыны ашытыы бскелестікке жол ашты, сондытан олар арасында ттынушыа деген крес жоары дрежеде теді. Бгінгі тада рбір ттынушы бкіл лем ндірушілері тауарларын тадап алуына ммкіндігі бар. нім дайындаушылар лемдік арытаы ткір бсекелестік жадайына байланысты з бйымдарыны жоары бсекеге абілеттілігін жоалтпауа тырысу ажет. Бл жадайда тек ана жоары сапалы жне тмен баалы нім шыаран ндіруші ала басады.
ТМД елдерінде машинажасау саласындаы нім сапасына кніл бліп арастыруы 1990 жылдарыны аяында басталды. Ксіпорындарда нім сапасыны менеджменті жйелері егізілді, біра нтиже айтарлытай жасармады. Оны себептері кп, біра оны ішіндегі маыздысы, ол жан-жаты білімді мамандарды даярлау. рбір маман з жмыс орнында сапа деген ыма кіл бліп, барлы технологиялы ережелерді, талаптарды орындаан жадайда нтиже болады.
рбір ндіріс саласыны жмыс орындарында жаа ылыми-техникалы жне тжіребелік жетістіктерге сйене отырып, стандарттау жйелерін егізіп дамыту негізінде, жоары лемдік дегейіне сйкес талаптар орнатып, німдер нделуі ажетті.
німдерге, жмыстара жне ызметтерге стандарттау зара ауыстырымдылы, метрология, техникалы лшеу жне сертификаттау талаптарын орнату, орындау, сапаны амтамасыз ету ралдары болып табылады.
1952 жылы стандарттау халыаралы йымы (ИСО) стандарттауды ылыми принциптерін зерттеу комитететін (СТАКО) йымдастырды. Комитет алдында стандарттауа атысты негізгі терминдерді аныталу тсінігін беру туралы міндет ойылды.
СТАКО жмыс атару негізінде келесі маызды ымдара: стандарттау, стандарт, мамандану, унификация, функционалды жне лшемдік зара ауыстырымдылы сияты терминдерге анытамалар берілді.
СТАКО сынан осы терминдерді анытамасы ИСО Кеесімен абылданып, азастан Республикасыны мемлекеттік стандарттау жйесіні негізіне алынды.
«Стандарттау» термині азастан Республикасыны «Стандарттау туралы» Заында жне азастан Республикасыны стандарттауды Мемлекеттік жйесінде тмендегідей аныталан: Стандарттау - бл белгілі бір салада наты рекет ететін жне потенциалды міндеттерге атысты жалпы жне бірнеше рет пайдалануа арналан реттеуді оптималды дегейіне ол жеткізуге баытталан ызмет.
Стандарттау жмыстары атарылатын дегейіне байланысты: халыаралы, мемлекетаралы, айматы жне лтты болады.
Халыаралы стандарттау- бл кез-келген елді зыретті органыны атысуына жол берілетін стандарттау бойынша жмыстар.
Халыаралы стандарттау бойынша жмыстарды нтижесі атысушы елдер халыаралы стандарттарды тікелей немесе дайындау кезінде немесе айта арау кезінде олдануы болып табылады.
Мемлекетаралы стандарттау - бл мемлекетаралы мдделерді крсететін нысандары бойынша стандарттау жмыстары.
Айматы стандарттау - бл лемні географиялы, саясатты немесе экономикалы жеке аймаы клеміндегі, елдеріні атысуына ммкіндік беретін стандарттау жмыстары.
Айматы жне халыаралы стандарттау, халыаралы йымдар мен соан сйкес айматарда сынылан ел мамандары кілеттілігімен жзеге асырылады.
лтты стандарттау - наты бір мемлекеттегі стандарттау. лтты стандарттау келесі: мемлекеттік, салалы, ассоциациялы, ндірістік фирмалар жне ксіпорындар мен мекемелер дегейлерінде жзеге асырыла алады.
Стандарт. Стандарттау халыаралы йымы (ИСО) келесі анытаманы абылдады: Стандарт- бл белгілі бір салада реттеуді оптималды дегейіне жетуге баытталан, сондай-а мойындалан орган тарапынан бекітілген, консенсус негізінде жасалан нормативті жат (ИСО/МЭК, 1991).
азастан Республикасыны «Стандарттау туралы» Заына сйкес: стандарт - ызмет рбір тріне немесе оларды нтижелеріне байланысты,екі жаты келісім негізінде, жалпы жне бірнеше рет олдануа арналан ережелері, жалпы принциптері немесе сипаттамалары орнатылан жат.
Стандарттау нормативтік жаты - бл стандарттау р трлі ызмет трлеріне немесе оны нтижелеріне атысты млшерлер, ережелер, сипаттамалар, принциптер белгілейтін жат.
Стандарттауды масаттары, міндеттері, принциптері жне
ызметтері
нім, ызмет, процесс жне жмыстар ызметтік міндеттеріне сйкестігі дрежесін жоарылату, халыаралы тауар айналымындаы техникалы кедергілерді жою, ылыми -техникалы прогресске жне рбір салалардаы ызметтестікке ыпал беру стандарттау жмыстарыны басты нтижесі болып табылады .
Стандарттаужалпы масаттары «стандарттау» тсінігінен туындайды, олар:
· німні, процесстерді, (жмыстарды), адамдара ызмет крсетуді мірі мен денсаулыына, млікті ауіпсіздігін амтамасыз ету, оршаан ортаны сатау;
· саудадаы техникалы кедергілерді жою, ішкі жне сырты нарытаы нім жне ызмет бсекелестігін амтамасыз ету;
· німні техникалы жне апаратты сйкестігін жне зара ауыстырымдылыын амтамасыз ету;
· нім, процесс, жмыс жне ызмет сапасын ылыми - техникалы прогресс дамуыны дегейіне сйкестігін амтамасыз ету;
· нім, процесс, жмыс жне ызмет сапасы жне ауіпсіздігі трысынан ттынушылар мдделеріні оралуын амтамасыз ету;
· лшем бірлігін амтамасыз ету;
· орды барлы трлерін тиімді пайдалану жне сатау;
· табии жне техногенді сипаттаы жне баса трлі ттенше
жадайдаы апаттарды пайда болу ммкіндігімен байланысты, шаруашылы нысандарды ауіпсіздігін амтамасыз ету;
· елді ораныс абілеттілігі мен мобильдік дайындыын амтамасыз ету.
· Стандарттауды негізгі міндеттері:
· зірлеуші, дайындаушы, сатушы жне ттынушы (тапсырыс беруші) арасындаы зара тсінушілікті амтамасыз ету;
· нім номенклатурасына жне сапасына, процесстерге (жмыса), мемлекет жне ттынушы мдделеріне атысты ызметтерге, соны ішінде, адамдарды міріне, денсаулыына жне млігіне ауіпсіздікті амтамасыз етуші, оршаан ортаны сатауына оптималды талаптарды орнату;
· нім зара ауыстырымдылыын жне сйкестігін амтамасыз етуші талаптарды (рылымды, электрлік, электромагниттік, апаратты, бадарламалы, т.б.) орнату;
· материал жне шикізат, жинатаушы бйымдар, німдер жне оларды элементтеріні сипаттамаларын жне крсеткіштерін байланыстыру жне йастыру;
· параметрлік жне типтік атарлар, базалы рылымдар,
бйымны жинаталан жне унификацияланан блокты- модульдік рама бйымдарын олдану мен орнату негізіндегі унификациялау;
· метрологиялы млшерлер, ережелер, аидалар жне талаптар белгілеу;
· баылауды (сынатан ткізу, сараптау, лшеу) жне нім, процесс (жмыс), ызмет сапасыны баасын жне сертификаттауын нормативті-техникалы амтамасыз ету;
· материал сыймдылыын, уат сыймдылыын жне ебек сиымдылыын тмендетуге баытталан, аз алдыты технологияларды олдануды амтамасыз етуші техникалы процестерге талаптарды орнату;
· техникалы-экономикалы жне леуметтік апараттарды жіктеу жне кодтау жйесін орнату мен жргізу;
· мемлекетаралы жне мемлекеттік леуметтік - экономикалы жне ылыми - техникалы бадарламаларды (жобаларды), жне инфрарылымды кешендерді (клік, байланыс, ораныс, оршаан ортаны орау, тіршілік ету ортаны баылау, халыты ауіпсіздігі жне т.б.) нормативті амтамасыз ету;
· ттынушыларды німні номенклатурасы жне негізгі крсеткіштері туралы мліметпен амтамасыз ету шін каталогизация жйесін орнату;
· стандарттау дістерімен жне ралдарымен азастан Республикасыны заламаларын орындалуын амтамасыз ету.
· Стандарттауды негізгі принциптері:
· келісім;
· ашыты;
· еріктілік;
· стандарттау саласындаы отанды жне шетелдік ндірушілер мен жеткізушілер шін бірдей талаптар;
· экономикалы масата лайытылы.
· Таы баса стандарттау принциптері:
· стандарттау дамуыны жйелілігі жне кешенділігі;
· стандарттарды динамикалыы жне озы дамуы;
· німні (ызметті) ауіпсіздігіне, бірлігіне жне зара ауыстырымдылыына жадай жасайтын стандарттарды дайындалубасымдылыы;
· йлесімділік;
стандарттар ережелеріні натылыы.
Келісім принципі бойынша барлы мдделі жатар нім, процесс (жмыс), ызмет сапасын жне ауіпсіздігін амтамасыз ету келісіміне жетуге талпынуымен айындалады.
Халыаралы стандарттауда жалпы кптеген мдделі жатар басты мселелер бойынша келіспеушіліктерді болмауын, барлы тлаларойларын ескеруге деген талпынысты жне сйкес келмейтін кзарастарды жаындастырылуын сипаттайтын, келісім маынасын беретінконсенсус термині оданылады. Консенсус толы ынтыма болуы талабын орнатпайды.
Стандарттара кез-келген субъект ол жеткізуіне ммкіндігі болуы тиіс, олар авторлы жат болып саналмайды. Стандарттар саудаа техникалы тосауыл болмауы тиіс.
Оларды жасау кезінде халыаралы стандарттарды, ережелерді, халыаралы йымдарды нормалары мен баса елдерді лтты стандарттарын ескеру ажет; олар халыаралы, айматы жне лтты стандарттармен, нормалармен, талаптармен бірге йлесуі тиіс.
айта рылан стандартты моральды трыдан ескірмеуі шін, стандарта болашаы бар талаптарды жне халыаралы, айматыстандарттарды, зге елдерді озы лтты стандарттарыны енуімен амтамасыз етілетін озы дамуды принциптері міндетті трде саталуы тиіс.
Стандарта деген басты талап - оны сертификаттау масаттары шін
жарамдылыы болып табылады. Мтін бойынша наты ажыратылан міндетті талаптар мен оларды нысанды трде тексерілуіні дістерінмазмндайтын стандарттар, крсетілген талаптара жауап береді.
Жйелілік принципі стандарттауды рбір нысанын крделі жйені блігі, кешенділік принципі - крделі жйені барлы элементтеріні сиымдылыы ретінде арастыруын болжайды.
Динамикалы стандарттады кезеділікпен тексерілуін, олара згеріс пен кейінге алдыруды енгізілуін амтамасыз етеді.
Стандарттар талаптары тсініктеріні натылыын амтамасыз ету шін олар наты жне аны болуы тиіс.
Стандарттауды мемлекетаралы жйесі.
ТМД шеберіндегі мемлекетаралы стандарттау жмыстарын басталуы, 1992 жылды наурызында кімет басшыларымен ол ойылан «Стандарттау, метрология жне сертификаттау саласындаы келісілген саясатты ткізу туралы келісім», болып табылады.
Стандарттау, метрология жне сертификаттауды халыаралы сипатына байланысты, стандарттау арылы шешілетін Келісімні негізгімасаттары:
· нім сапасы жне ызметіне байланысты Келісімге атысушы рбір мемлекет пен ттынушы мдделерін орау, халыты мірін, денсаулыын жне млік ауіпсіздігін амтамасыз ету, оршаан ортаны сатау;
· мемлекетаралы мдделерді крсетін німдермен жне баса талаптарды сйкестігін жне зара ауыстырымдылыын амтамасыз ету;
· лемдік тауар нарыындаы Келісімге атысушы мемлекеттерді нім бсекелестігін кшейту рекетін ктеру, ндірістегі жне саудадаы техникалы кедергілерді жою;
· Келісімге атысушы мемлекеттердегі табии жне техногенді апаттар жне баса ттенше жадайлар туындаан кездегі шаруашылы нысандарыны ауіпсіздігін кшейту.
Мемлекетаралы стандарттау жмыстары тмендегі принциптер негізінде жргізіледі:
· Келісімге атысушы барлы мддделі мемлекеттерді, зара алмасатын німні сапасы мен ауіпсіздігін амтамасыз ету жадайына, орта жетістікке мтылыс;
· Келісімге атысушы барлы мемлекеттерде олдануына ылым, техника, озы тжіребе жетістіктеріне сйкес жне леуметтік, экономикалы, техникалы ажеттілікті жне лайыты мемлекетаралы стандарттарды жасау йлестігі;
· халыаралы жне айматы стандартпен мемлекетаралы стандарттарды зара йлесімділігін жне оларды нім, процесс (жмыс),ызмет трлерін сертификаттау шін ажеттілік масатында амтамасыз ету;
Стандарттау, метрология жне сертификаттау саласында келісілген саясат жне осы саладаы негізгі ызмет баыттарын анытап жргізуі шін Мемлекетаралы стандарттау, метрология жне сертификаттау Кеесі рылды. Оны рамына Туелсіз мемлекеттер достастыы (ТМД)елдеріні лтты стандарттау, метрология жне сертификаттау органдарыны басшылары кірді.
Кеес негізгі ызметтері:
· стандарттау, метрология, сертификация жне аккредитация саласындаы ызметті басымдылыын ендіру;
· стандартау, метрология, сертификаттау жне аккредитация саласындаы жмысты негізгі баытын арастыру жне абылдау;
· мемлекетаралы стандарттарды жне т.б. жобаларды бекіту;
2001 жылы араша айында стандартизация, метрология жне сертификация бойынша, халыаралы Кеесті аббревиатурасы мен стандартизациясыны келесі атаулары халыаралы, айматы жне лтты йымдармен айта жазуда, нормативті жаттарды олдану туралы МАС шешім (№20-2001 хаттамасы) абылдады:
орыс тілінде - «Евразийский совет по стандартизации, метрологии и сертификации» (ЕАСС);
аылшын тілінде - «Euro-Asian Council for Standardizion, Metrology and Certification» (ЕАSС).
Стандарттау халыаралы йымы ISO (ИСО)
лтты стандарттар, здері даярлаан жне олданып жрген елдерді, ылыми жне техникалы даму дегейін жне ерекшеліктерін крсетеді.
Осы жадайа байланысты, рбір елдердегі стандарттарындаы біртектес бйымдарына орнатылан талаптары бір - бірінен ерекшеленеді. Сондытан, сол бйымдарды сатып алатын ел жне сатушы ел німні сипаттамаларын келісімдейді, ал ол болса халыаралы сауда шін кедергі болады.
Адамзат рекетіні барлы саласында халыаралы сауда мен халыаралы ызметтестікті дамуы, халыаралы (айматы) стандарттарды жасалуын жне ке трдіне олданылуын, ал лтты стандартар келісілу (йлесімдік) ажеттілігін талап етті.
Елдердіі стандарттау саласындаы тікелей ызметтестігі басталуы 1921 жылында, стандарттау бойынша жеті лтты комитетті алашы конференциясы ткізілген жыла сай келеді. Бл конференция шешімі бойынша, 1926 жылы стандарттау лтты ассоциацияны халыаралы федерациясы (ИСА) рылды. Оны рамына стандарттау 20 лтты йымы болды. ИСА стандартау бойынша 180-ге жуы халыаралы кеес даярлады, біра екінші дниежзілік соыс басталуымен, оны ызметі тотатылды.
Стандарттау саласында лтты органдарды бкіллемдік федерациясы болып табылатын Стандарттау Халыаралы йымы ISO (ИСО), 1947 жылы Лондонда Б шешімімен, стандарттау бойынша 25 лтты йымдарын біріктіріп рылды.
Бл кіметтік емес йымны ызмет саласы стандарттаудаы барлы салаларды амтиды, тек ана электротехника жне электроника салаларын амтымайды. Бл сала, тек ана Халыаралы электротехникалы комиссия (ХЭК) зыретіне атысты. ИСО сертификаттау мселелеріменде айналысады.
Бкіл лемде ылыми-техникалы, технологиялы, экономикалы ызметтердегі жне интелектуалды меншіктік саласындаытауарлармен, ызметпен алмасу жне ызметтестікті дамыту процесіндегі бірлестікті амтамасыз ету масатында, стандарттаудын дамуын жне шектес ызмет трлерін стимулдауы, ИСО-ны басты міндеті болып табылады.
Сонымен, ИСО халыаралы стандарттарыны пайдаланылуыны ерекшелігі, ол саудадаы елдер з-ара тауара деген наты техникалы талаптарды келісім-шарттарда белгіленуін талап етеді.
ИСО-ны халыаралы стандарттары атысушы елдерге міндетті трде ажет болу дрежеге ие емес, яни рбір ел оларды ттас олдануа, тарауларын бліп олдануа немесе млдем олданбауына ылы. Оларды олдану туралы мселені шешімі кбінесе ебекті халыаралы блінуінде атысу дегейімен жне оны сырты сауда жадайымен байланысты. Алайда, нім дайындаушылар лемдік арытаы ткір бсекелестік жадайына з бйымдарыны жоары бсекеге абілеттілігін жоалтпауа тырыса отырып, халыаралы стандарттарды пайдалануа мжбр болып отыр. Шетел мамандарыны баалаулары бойынша ндіріс жаынан дамыан елдер (мысалы, Нидерланды, Швеция, Бельгия, Австрия, Дания) ИСО стандарттарыны барлы орыны 80% олданады. Бл елдер халыаралы стандарттар рекет ететін салаларда лтты стандарттарды рмауа талпынады.
ИСО мемлекет-мшелері шін, лтты стандартты негізінде халыаралы стандарт абылдап олдануы, лкен жетістік болып табылады.
ИСО соны жылдары ызметті жне сапаны камтамасыз ету жуйесі саласындаы халыкаралы стандарттауа кп кіл бліп жр. Сапа мселесін шешуге бірдей крал табу масатымен «Сапаны басару жне сапамен камтамасыз ету» 176 ТК крылды. Оны міндеті сапаны амтамасыз ету жйелеріні негізін салушы станымдарды стандартталуы мен йлесімділігін табу болып табылады. АШ, Франция, лыбритания жне т.б. елдерді лтты тжірибелеріні арастыру негізінде 1987 жылы ИСО 9000 сериялы халыаралы стандарттар жасалып жарыа шыты, кейін ИСО І4000 жне ИСО 17025 сериялы стандарттар зірленді.
ИСО ВТО мен стратегиялы серіктестікті белгіледі. ВТО мшелері болып табылатын немесе мшесі болуа мдделі барлы елдер, халыаралы стандарттау мселелерімен таныс болып, халыаралы саудаа з лестерін осуы керек.