медицинада олданылуы

Люминесценция деп - берілген температурага сэйкес келетін жылулы жары шыарудан басым, сэуле шыару механизмі жылулы болмайтын, сэулеленуді атайды. Мндай былыс денеге спектрді крінетін, УК, рентген жэне сэулелерімен.эсер еткенде байалады, яни денені сырты жылулы емес энергия кзімен оздыранда байалады. Денені оздыру тріне байланысты ол: фотолюминесценция (жары сэулесімен оздыру), рентгендік люминесценция (рентген сэулесімен оздыру), катодты люминесценция (электронмен оздыру),электрлік люминесценция (электр рісі арылы оздыру) радиолюштесцешщя(сх,р,у (юлягектерімен оздыру), хемилюминесценция (химиялы реакциялар арылы) т.б. деген трлерге блінеді. Сэулелену

12уаытыны затыына байланысты люминесценцияны: флуоресенция жэне фосфоресенция деген трлерге Энергетикалы дегейлер Энергетиклы дегей бледі. Егер денені сэуле шыару уаыты 10-8секундтан аз болса, яни денені оздыру тоталысымен сэуле шыару да тоталса оны флуоресенция деп, ал денені оздыру тоталанымен денені сэуле шыаруы жаласа берсе оны фосфоресенция деп атайды. Люминесценция механизмімен танысайы. Атом не молекула энергиясы у фотонды жтып энергетикалы озан кйге кшеді де 10-8 с уаыт ткен со жиілігі V те фотонды шыарып брыы кйге айта келеді. Жтылан жэне шыарылан сулелерді жиілктері те уф= ул боландытан люминесценцияны бл трін резонансты деп атайды, ол кбіне бір атомды газдарда кездеседі (2а).Егер газды ортада баса денелерді атомдар, не молекулалары бар болса, онда озан жэне озбаан молекулаларды сотыысу нэтижесінде з ара энергия алмасу орын алады, нэтижесінде озан молекула тмен орналасан жаа энергетикалы дегейге ауысады. Молекула жаа кйден жиілігі жары фотонын шыара отырып озбаан негізгі кйге теді. Бл былыста флуресценцияа тэн, біра уф> л болады .Егер орта рамы те крделі органикалы молекулалардан трса, онда жоарыда арастырылан люминесценциялы былыс баса трде жреді. Кейде озан кйде тран молекулалар энергетикалы жаынан тмен жатан, аралы траты (метастабильді) кйге сэуле шыармай теді, біра бл кйден молекула негізгі кйге з бетінше, энергия жмсамай шыа алмайды. Мндай молекулалар ортаны молекула-кинетикалы энергиясы есебінен траты кйден айта озан кйге кшіп, онан негізгі кйге айта оралады. Бл арастырылан мысал фосфоресенция кбылысына тэн.

Люминесценция былысы кезінде дене жтан, яни оны оздыруа жмсалан фотонны энергиясы мен денеден шыан сэуле энергиялары те емес, яни '< ф , мндаы 1г/ - люминесцентік сэуле энергиясы, ф -денені оздыруа кеткен фотонны энергиясы. Стоксты заы бойынша, атомны немесе молекуланы жтан фотоныны энергиясыны біраз блігі оптикалы емес,жары шыарумен байланыссыз былыстара жмсалады. ф = V + ДЕ немесе ф > V мнан Хф < Хл болады, яни люминесценция тольгаы оны оздыран фотонны толынынан лкен болады[5].

Люминесценция ХфХлХ, люминесценция былысыны энергетикалы сипатамасы ретінде. шып шыан фотон саныны денеге жтылан фотон санына атынасын алуды Вавилов сынан, бл шама Ф =п / N рнегімен сипатталынады. Люминесценция былысы денені райтын химиялы осылыстарыны шамасын анатайтын люминесценциялы талдау эдісінде олданылады. Мысалы, жасушаны тірі немесе лі екендігін оларды шыаратын суле тсіне арап ажыратады, ал анны жасыл сары тсіне арап оны рамында адреналин бар екендігін анытауа болады. Химиялы реакциялар нэтижесінде денелерді атомдары мен молекулаларыны озуы салдарынан оларды сэулеленуін хемилюминесценция деп, ал бл былысты биологиялы денелерде жруін биохемилюминесценция (жарырауы оыз, кейбір теіз жэндіктері мен жануарлары т.б.) былысы деп атайды.

13Биологиялы жйелердегі хемилюминсценция былысы липидті бос радикалдарыны рекомбинациялануы кезінде байалады. Жалпы хемилюминесценция былысы бос радикалдар атысумен жретін реакциялар кезінде байалады.' Азада бос радикалдарды млшеріні артуы бл былысты кшейтеді. Бос радикалдар аза лпасындаы тотыуа арсы элементтер жйесіне жататын аскорбин ышылы, адреналин, фосфолипидтарды сульфагидрилді осылыстарымен тежелгенде хемилюминесценциялы сэулелену орын алады. лпадаы бос радикалдарды тотыу дерісі кейбір ауруларды пайда болуына алып келеді, олай болса хемилюминесценция былысын диагностикалы тест ретінде олдануа болады. Азада нерлым бос радикалдар кп болса сол рлым оны ауруа шырау ытималдылыы да кшейеді. Соы кезде жргізілген зерттеулер, «стресс» жэне эр трлі аурулар кезінде ан плазмасы мен оны сарсуыны сэулеленуіні интенсивтілігі згеретіндігін крсетті. Мысалы, «стресс» кезінде ан плазмасы шыатарын сэулені интенсивтілігі крт кшейеді, бл былыс анда бос радикалдар тотыуыны белсенділігіні артанын крсетеді, ал ан сарсуыны сэуле щыаруыны кшеюі кпедегі абыну дерісіні артуына сэйкес келеді жэне оны интенсивтілігі ауруды белсенділігіне тэуелді болады. Бл былыс бос радикалдарды белсецілігіні артуынан болады.

Молекуланы озан алыпа кіпуін молекулада жарыты квантыны энергиясын жинатауы ретінде арастыруа болады. Біра бл энергия те жылдам ж-мсалады. Энергия жылуа кшеді де оршаан ортаа беріледі. Бл процесстер те жылдам аады (10" 13 - 10"! сек). р трлі млшердегі энергияны квантын ж_тан молекула біраздан кейін, сонымен озуды е тменгі дегейіне кшеді. рі арай энергия баяу жмсалады. Тменгі синглетті озан алыптаы молекуланы мір сру уаыты - 10 сек. Бл дегейде жинаталан энергия жылу берілсе сэулелену квантын щыаруа немесе фотохимиялы реакцияны орындалуына жмсалуы ммкін.

Ж_ту спектрлері сияты крделі молекулаларды люминисценция (флуоресценция) спектрлеріні шекаралары аны емес. Апаратты кбінесе жолатарды максймумдеріні толындарыны зындытары емес, арындылы, поляризация жэне сэулеленуді затыын береді.

арапайым оиа. Трипсинні фотобиологиялы эсер етуіні спектіріні эсеріне сол ферментін жту спектріні исы сызытарын арастырайы. Трипсинде 3 бас хромофорлар болады: триптофанны тирозинні жэне цистинні алдытары. Олар трипсинні жлу спектрі шін жауапты. сер ету спектрі бл спектрді толыгымен айталайды, сондытан ауызды инактивациясы шін барлы ш аминышыл оларды инактивациясы керек деп айтуа болады[10].

Крделі фотобиологиялы процестерде аыры эффекті алдында жартылай айтымды фотохимиялы процестер мен жарысыз стадиялар аады. Молекуланы озан алыпа кшуін молеулада жарыты квантыны энергиясын жинатауы ретінде арастыруа болады. Біра бл энергия те жылдам жмсаладьь Энергия жылуа кшеді де оршаан ортаа беріледі. Бл

14процесстер ете жылдам аады (1013 - 10-11 сек). р трлі млшерден энергияны квантын жтан молекула біраздан кейін, соньімен, озуды е тмегі дегейіне кшеді.

рі карай энергия баяу жмсалады. Тменгі синглетті озан алыптаы- (80) молекуланы мір сру уаыты - 10'9-10"-1 Ісек. Бл дегейде жинаталган энергия жылу беруге (сэулелендірусіз кшу 8* - зо), сэулелену квантын шыаруа (флуоресценция, 8* - во кшуі) немесе фотохимиялы реакцияны орындалуына жмсалуы ммкін.

Жлу спектрлері сияты крделі молекулаларды люминисценция (флуоресценция) спектрлерімі шекаралары аны емес. Апаратты кбінесе жолатарды максимумдеріні толындарыны зындытары емес; арындылы подяризация жэне суделенуді зактыы береді[9].