Физикалы ерекшеліктері
Лтты паркті рылу тарихы
Сайрам-гем мемлекеттік лтты табии паркі азастан Республикасы кіметіні 2006 жылы 26 атардаы №52, «Отстік азастан облысыны жекелей мемлекеттік мекемелері туралы» аулысына сйкес гем, Тлеби жне Тлкібас орман орау жне жануарлар дниесі мемлекеттік мекемелеріні осылуымен рылды. Бл мекемелер ОО кімдігіні облысты табии ресурстар жне табиат орау басармасыны рамындаы коммуналды меншіктегі жеке мемлекеттік мекемелер болан. Олар ксіптік мекемелер боландытан ызметкерінде флора мен фаунаны орауа, сатауа жне молайтуа онша кіл бле бермейді. Жыл сайын ызыл кітаптаы жне сімдіктерді индикаторлы трлері, сторектілерді жне старды саны ртрлі себеппен (бірінші орында аскйлік) кемуде.
ОО кіміні 2005 жылы 8 маусымдаы №365 «Сайрам-гем мемлекеттік лтты табии паркін ру шін жер учаскесін резервке ою туралы» аулысына сйкес орман оры жерлері мен Тлкібас, Тлеби жне азырт аудандарыны жер орынан жалпы алаы 149053 га жерді ОО кімі, жер ресурстарын басару жніндегі ауматы басармасыны бастыы, орман жне ашылы шауашылыы ауматы басармасыны бастыымен келісілген жерге орналастыру жобасы жасалынды.
«лтты паркті айналасында 2 шаырымды орау аймаы туралы» ОО кімдігіні 2006 жылы 26 суірдегі №171 аулысы абылданды.
«ЕТА туралы» заны 8 тармаыны 44 бабына сйкес, мемлекеттік лтты табии парк – ерекше экологиялы, ылыми, мдени-тарихи жне рекреациялы ндылыы бар мемлекетті табии-орытар орындаы табиат орау, экологиялы-аарту, ылыми, туристік жне рекреациялы масаттаы табии комплекстер мен объектілерде биологиялы жне ландшафтты ртрлілікті сатау статусы берілген табиат орау жне ылыми мекеме.
Сайрам-гем МТП-ні рылуыны масаты – Батыс Тянь-Шанны парк территориясындаы жергілікті жне ерекше ландшафттарын табии алпында сатау.
Тянь-Шань-ішкі Азия лытаулар жйесіндегі тауларды е солтстігінде орналасан. Ол Тарбаатай жне Жоар жоталары арылы Алтай, Сібір жне Монолиямен штасса, Памир Куньлунь жне араорым арылы Тибет Гималаймен, Гиндукуш арылы Копетдаг жне Иран тауларымен жаласады. Осы байланыстарды брі Тянь-Шань лкесіні сімдіктер жне жануарлар дниесін молайтуа, сонымен бірге оларды сирек кездесетін жне бірегей трлерін алыптастыруа лкен сер етеді. Ол трлерді бірегейлігі дние жзілік маыза ие, себебі бл ірде эндемик трлерді басым кпшілігі жинаталан.
Бл жерлерде бізді дуірге дейінгі 2 асырдан бастап, бізді дуііріміздегі 15-16 асырлара дейінгі мір срген адамдарды тіршілік ошатары табылып отыр. Бізді дуірде кп жзжылдытар бойы Шыыс пен Батысты жаластыран «лы Жібек жолы» сауда жолдары ткен. Батыс Тянь-Шанны азастан, ырыстан, збекстан жне Тжікстан ауматарында палеолит, кне грек жне Рим дуірінен осы кнге дейінгі здіксіз мдениетті дамуыны кусі ретінде археологиялы жне тарихи ескерткіштер кездеседі.
1.3 Сайрам – гем лтты табии саябаыны табии ерекшеліктері
Физикалы ерекшеліктері
Геологиялы крылымы.Батыс Тянь-Шань тауларында таскмір (ортатаскмір) тау жыныстары кеінен таралан, сонымен атар девон дуіріндегілер. Оларды кпшілігі к, мергель,туфтар, сланецтер жне мдар трінде кездеседі.
гем жотасында негізінде таскмір, гранит, граносиенит жне оларды айырмалары. Олар зіне тн топыра жне сімдік жамылысы бар биіктаулы плато райды.
гем жотасыны отстік-батыс блігінде перм жасындаы тау жыныстары (алевролит, мда, конгломерат жне к) кездеседі.
зен аарындаы биік жаалаулардан палеогендік, неогендік, жиі блінбеген, зіні ашы тстерімен крінетін алдытарын жиі байауа болады. Олар ала шбар –ызыл, а, ызыл саз балшытар, кбіне мдар мен мшытар абаттарынан трады. Олар топыра жне сімдіктер жамылысын алыптастыруа кп сер етеді жне оларды ртрлілігін едуір згертеді.
Парк аумаындаы гем, аржантау жоталары тау жйелеріні ш жерінде шыыстан батыса арай созылан жарышатар (разлом) бар, ал Боралдайтау жйесінде – жота бойымен солтстік-шыыстан отстік-батыса арай созылан жарыша (разлом) бар.
Беткейдегі жазытар, зен аарлары ртрлі жастаы трттік алдытардан трады. Орта трттікті арасында аллювиалды–пролювиалды алдытар басым келеді. Олар лессадан, лесса тріндегі саз балшытан, мдардан жне мшытардан трады. Кештрттіктер жне азіргі алдытар негізінен зен аарлары бойында, абаттар жасап ралады. Олар негізінен мдардан, са тастардан, иыршы тастардан трады.
Рельеф.Батыс Тянь-Шань жйесіне атысты паркті территориясы солтстік-шыыс жадайында жайласып, таулы алаптармен жне оларды тау тбіндегі Батыс Тянь-Шань жйесіне кіретін Талас Алатауыны отстік-батысында жайласан - гем, аржантау, азырт, Боралдайтау.
аржантау жотасы Келестен аып келетін те тар тау аарларыны арасымен аып тетін гем зенін жазытытан бліп трады. гем зені з аымыны тменгі жаында те тар жне тере здардан тіп Шыршы зеніне келіп яды. Шаталды отстік-шыыс тарапы ыса жне те тік жар болып келеді, ал солтстік-батыс жаы жайпатау болып бірнеше зендермен блшектеніп жатады. аржантау тауыны солтстік-батысында азырт тауы орналасан жне ол Бадам мен Келес зеніні арасын бліп трады, біра зі бден тозып кйреген тау алдытарына айналан.
аржантау жотасыны Отстік-Шыыс жаында гем зеніні ары жаында гем жотасы жайласан. Оны солтстік-шыыс тарапы жоары тау жерімен сипатталып кптеген су бліп тратынсыз боларымен ерекшеліп трады. Отстік-шыыс жаы тік жар здарымен Піскем зеніні жазытыына келіп тіреледі жне биік сондай а орта дегейдегі тау шоылары кптеген тере гірлермен блшектеніп кеткен. Ал, батыс жне солтстік аймаы тауалды жазытыпен орналасан жне азіргі уаытта жедел трде пайдаланылып жатыр.
Батыс Тянь-Шань дегенімізде оны тау тйінен батыс тарапа созылып Талас Алатауыны жне Шатал шоыларымен тйіскен блігін жне солтстік-батысында Фергана (Атойнок) шоыларымен тйіскен жерін айтамыз, жне ол 720 зындыта жайласан.
Батыс Тянь-Шанны орографиясы келесі трде берілген. Оны негізгі орографиялы оы болып, те уатты жне траты трде армен жабылып жататын Талас Алатауы болып табылады. Осы шоыны отстік з жарларынан отстік-батыс баытта созылан сайын кішірейіп ртрлі зындытаы з жолында отстік-шыыстан солтстік батыс баытта болан аралы кіреді. Шатал жотасы оан паралель баыттаы рман жотасы: Сандалаш жотасы; ыса Майдантал жотасы; Пскем жотасы; гем жотасы жне одан блініп шыатын аржантау. Осы шоыларды отстік, отстік-батыс жне батыс баытта аяталатын жерінен Сырдария жазыына дейін жеіл жоталы тауыалды Шулы деп аталатын жазыты пен жаласады.
Талас Алатауыны батыс блігінен жне солтстік здарынан орталы биіктікте болан аржантау шоысы блініп шыады жне солтстік-батыс баытта 380 км ашытыта Тран ойымен тйіседі. лкен аржантауды солтстік-шыыс баытында оан паралель болып зіні тменгі кеістікте болан ыса жне тмен шоы болан Кіші аржантау созылып жатыр.
Талас Алатау жотасы батыстан онша биік емес тау шоыларынан басталып шыыс баытта біртіндеп биіктей тсіп 266 км-де Алабель ткізіп жіберетін (асу) пункітіне дейін созылады. Ал, Алабель пункті Батыс Тянь-Шань рамына кіріп Сусамыртау шоысыны жаласы болып табылады. Талас Алатауыны осы ткізіп жіберу (асуынан) пункітінен лкен шоы созылып (гем иылысы) шыып солтстік-шыыс баытта Талас Алатауымен осылады, яни ырыз жотасыны тік жарларымен тйіседі. Талас Алатауыны е биік нктесі екі басты Манас массивіні батыс блігінде болып 4482м-ге дейін ктеріледі. Манас массивіні гранитті жарлары армен апталып жне тменде жайласан мздытардан бастау алып кп жоары блігінде майда жазытытармен блшектеніп кетеді. Мздытарды тменгі абаттары 3600-3700м биіктікте жайласан. Талас Алатауыны солтстік абатында мздар жаалы мздарды дамуы нтижесінде пайда болан жне оларды зындыы 10-13 км-ді раан, мндай пікір айтуа Кркіреу зеніні жоары блігінде жатан жаалы мздар негіз бола алады. Мндай мздарды тменгі абаты 2500-2200м-ге дейін тмендеген. Бл дегейден жоары абаттаы мздар оларды траты мз боланынан хабар береді.
Клемі жаынан онша лкен емес згеріп тратын мздар Жабылысу, Асу жне Кксай зендеріні бастау алар жерінде пайда болан.
гем жотасы Майдантал аумаындаы ткізіп жіберу пункітінен (перевал) бастау алып Талас Алатауынан блініп шыып (3520) Арыс жне Пскем зендеріні арасында суды бліп тратын тау Шоысы болып солтстік-шыыс блігінде Пскем жне отстік-батыс блігінде гем зендерін бліп трады. гем тауыны е биік шоысы Сайрам деп аталып оны биіктігі 428,6 м райды.
аржантау жотасы Сайрам тауындаы Бадам зеніні солтстік-шыысында жайласып гем жне Келес зендерін ажыратып трады. Шоыны биіктігі теіз дегейінен 2000-2500м райды, ал Мыбла жазытыында 2824 м райды. аржантау тауыны батыс жаындаы жар жаалау доасы шыыстаысынан 2-3 есе зындау болып жмса формада болады.
Отстік – Шыыс бетінде тауды тік жар доасы гем зеніні жазытыына арай тмендей бастайды жне майда бліктерге блініп иып тетін гірлерге (ущелья) айналады жне бл жерде орта абаттаы ктер (известняк) жасы дамиды. Тауды созылмалы баытына клдене ткен гірлер (ущелья) тік жне асылан формада болып, тік анатты екінші реттегі шотытармен блініп трады.
аратау жотасы Талас Алатауыны солтстік тарапынан Шапа асуымен блініп батыс, солтстік-батыс баытта блініп шыып 420 км-ге созылан ашыты иеленіп Тран сайына тйіседі. Негізінен аратау жотасы ш блікке блінеді.
Отстік-шыыс аратау шапаынан Боралдай зеніні жазытыына дейін.
Орталы аратау-Боралдай зеніні жазытыынан Майдантал зеніні бастауына дейін.
Солтстік-батыс аратау-Майдантал зеніні солтстік-батысына арай. аратау шаталыны отстік-шыыс блігі Боралдайтау зеніні те тар анатымен, те биік шоыларымен ерекшеленіп трады. Е биік шоысы Бкейтау (1813.9)
Орталы аратауды клдене иылысы тым ассиметриялы болып, біртіндеп тауалды аймаа теді, солтстік-шыыс жарлары те тар жне тік иілген, тауалды айматан блектеніп трады. Жаты отстік-батыс жарлары су шыарып тастау шектелген.
Орталы аратау аумаында солтстік-батыс баытта суды бліп тратын учаскелер те тік болып клдене жазытытармен біртіндеп тмендеп Арыстанды зеніні жазытыына дейін барып, оны биіктігі 510 м ге дейін ктеріледі. Біра арабас зеніні аымыны жоары жаында бас су блуші аратау айтадан жоарылап, аратау тауыны е биік нктелері болан Мыжылы (1940м) жне Бессаз (2176м) дегейіне дейін жетеді. рі арай солтстік-батыс баытта біртіндеп тмендей бастайды.
Орталы аратау жазытыыны жоары тарапы (учаскелері) те тере шырлар (каньоны) арасы зіліп кеткен ал кейде салбырап алатын жарлармен оршалан Шырларды тередігі Асу, Атас,Талдыбла зендерінде 50-150м-ге дейін ал, солтстік-батыста шыр тередігі антаы зенінде 300-400м-ден асып кетеді. Берсеке зеніндегі шырларды (коньона) тередігі 700-850м-ге дейін барады. Аымны тменгі блігінде жарларды биіктігімен тіктігі тмендей бастайды, біра су асты яни су тбі кескін трде кеейе бастайды.
Климат.Отстік азастан облысы 400 20/ – 460 00/ с.е. жне 640 48/ – 710 16/ ш.б. аралыында орналасып, лкен территорияны алып жатыр.
лтты паркті ауа-райы жер рельефі бойынша біркелкі емес (дала, тау бктері жне таулар) жне ендігі бойынша зындыы лкен аумата орналасындыына байланысты ртрлі айырмашылытармен ерекшеленеді. Ауа-райы жылуды кптілігімен, рашылы жне континентальдылыымен айшыталады. Жоары континентальдыы ауа-райы кн мен тнні жаз бен ысты крт жылуды згерістерін крсетеді. Жылы кезе орташа тулік температурасы 00С жоары 8 айа созылады. Жазы ысты, ра жне за. Е ысты маусым айында орташа температурасы 210-290 С, абсалюттік жоары температура – 400С. ысы жмса, жиі жылылы тсіп трады. Е суы ай – атар айыны арташа температурасы - – 11,50С. Абсалюттік тменгі температура - – 300С . Температураны абсалюттік жылды амплетудасы – 870С жетеді.
уаншылы – облыстаы ауа-райыны е бір негізгі ерекшелігі. Жауын-шашынны жылды млшері тау етегінде 400-600 мм жне зен жолдары, таулы аудандарда 800 мм жне одан жоары. Маусымдар бойынша жауын – шашын млшері біркелкі емес. Екі мезгілде жауын-шашын кп болады. Басты те кескінді жауын-шашын кктемде, онша маызы жоы кзде болады. ар жамылысы азантай жне траты емес. Тау бктері мен таулы аудандарда 3 айдан 7 айа жне одан да жоары ар жатады. Таулы аудандарда температуралы режиммен жауын-шашына жерді биіктігінен баса рельеф нысаны жне беткейлерді экспозициясы сер етеді. Сондытан кішкене ауматы зінде те жырымдалан рельефте ауа-райында кшті айырмашылы болады. Солтстік, солтстік-шыыс жне шыыстан соан желдер басым болады. Оларды жылды орта жылдамдыы 1,9-3,9 м/сек аралыында болады.
Облыс аймаы азастан Республикасыны отстік блігінде орналасан. Дниежзілік мхиттардан бірнеше мыдаан шаырым ашытыта жатыр. Биік тауларды отстікте клбеу жатуы, ал солтстігінде тауларды аласалыы суы ауаны еркін кіруіне сер етеді. Климатты рамына географиялы ендікті де сері мол.
Отстік климаты шыл континентті. Бл температураны тез згеруіне келіп соады. Кн мен тнгі, ыс пен жазы ауа-райлары ртрлі болып келеді. Жаз айлары жылы болып келеді жне солтстік аудандарда 8 айа созылады. Барлы жерінде ысты болып, ра рі за трады. Шілде айы температурасы +21 +29°. Абсолютті ысты +47° Шардарада тіркелген. ыс айы ыса, жиі-жиі жылы ауаа ауысып отырады. Е суы айы атар. Солтстікте орташа температура -15°С жне –11.5°С отстігінде. Абсолютті суы Созата -41°С тіркелген.
Сырдария зеніні бойында ауа температурасы зенні биіктігі жоарлаан сайын тмендейді. Бл жадай кктем, жаз айларында орындалады, ал ыс айларында керісінше болады.
Градиентті 100 метрге шаанда ауа температурасыны згеруі орта есеппен 0.5-0.6°С райды.
Жауын-шашын: климатты айрыша згешелігі рашылы болып табылады. Жылды жауын-шашын тегіс жерлерінде 130-150 мм, таулы айматарда 400-600 мм, тау аудандарда 700 мм-ге жетеді. Жауын-шашын жыл бойы біркелкі емес, негізінен кктем жне кз айларында кп жауады. ар алыдыы жа жне бір алыпты емес. арды орташа алыдыы 20-40 см, жне ол 2 айдан 5 айа дейін жатады. азастанны отстігінде, мысалы, Шымкентте 246 мм, жылы айларда 177-212 мм тседі. Циклонды рекет тауда те сирек. Жаз айларында шлді аудандарда 2216 мм-ге дейін жауын тседі. Кейбір жылдары жауын жаумайда кетеді, тіпті 3-4 айа дейін ар жамылысы 10-15 еліден аспайды. Еруі наурыз айында басталады. Сондытан да бл облыстарда ар тотату арынды трде жреді. Кн радиациясы 5-7 айа дейін жасы тседі. Блттылы солтстік аудандармен салыстыранда 1.5 есе аз. Облыста отстік жне солтстік-батыс желі кп трады. Желді орташа жылдамдыы 1.9-3.9 м/сек. Желді атты тратын аймаы Асрам, онда желді жылдамдыы 5.1 м/сек. Шапа желі мен Арыстанды-арабас ататы желдер болып есептеледі. Ылалдылыына арай облыс 3 аймаа блінеді. те раты (0.1-0.3), раты таулы, биіктігі 1000 метр (0.3-0.5) жне таулы, биіктігі 1000 метрден жоары (0.5 жоары). Отстік азастан Орта Азиялы субтропикалы зонамен шекаралас, кн гаризонтта трандытан радиациялау балансы жасы, солтстік республикалармен салыстыранда суы ауа массалары отстікке жылжыан сайын жылына бастайды. Сондытанда бл жерде кшті аяздар сирек болады.
Ысты климат Отстік азастанны жазытарында ра болады. Бл жадай ауа температурасыны ылалдылыын анытау барысында солтстіктен Отстік азастана арай згереді. ыста басаша, Отстік азастан ауасыны абсолюттік ылалдылыы, солтстікке араанда жоары. Бл Отстік азастанны жылы ысымымен аныталады. Бл жерде ылалдылы жаз айларында 1-8 тмендейді. Бл рашылыпен жне атмосфералы ра болуымен байланысты.
Батыс Тянь-Шанны климатты ерекшеліктері оны оыржай жне субтропикалы климатты белдеулерді арасындаы шекарасында орналасандыымен тсіндіріледі. Климатты режим тауа ктерілуімен байланысты зады згерістерімен сипатталады.
Осылай, 1000 м биіктіктегі ауаны жылды орташа температуралары детте 10С жоары, 1000-2500м ара ашытыта- 10 0 дейін, 2500м жоары арай – теріс. Тянь-Шанны орналасуы Атлант мхитынан алыс, ол жерден Еуразия оыржай белдеулерден циклондар келеді, олар салыстырмалы тмен ендіктерде шл жазытытар ра кеістіктері арасында жалпы климатты континентальдыын белгілейді. Алайда, биіктіктерді жоары амплитудалары, бедерді крделілігі мен блініп-жарылуы температуралар мен ылалдыта айтарлытай контрасттарды рады. Кршілес шлдерді ыпалы едуір дрежеде тау алды жне тауларды тменгі абаттары климаттарында білінеді. Ортаазиялы шлдерді стімен анарлым биіктікте келетін батыс ауа аымдары Атлантикадан Тянь-Шань тауларына ылалдыпен аныан жне ауа массаларын келеді. Тау бедері атмосфералы фронттарды шиеленісуін жне жауын-шашынны тсуін (кей жерлерде жылына 1600 мм аса) шаырады, орташатаулы жне биіктіктаулы биік ірлерде, батыса жне солтстік – батыса арай артышылыымен баурайларда. Ал шыыс баурайларда жне Ішкі жне Орталы Тянь-Шаннны баурайларында мен алаптарында ра жадайлар рылады (жылына жауын-шашындар -200-300 мм). Жауын-шашындарды е кбі жазда тседі, алайда тауларды батыс баурайларында ыста да жауын-шашындар кп тседі. Оларда жне батыса арай ашылатын алаптарда ысы ар жамылысыны алыдыы 2-3 м дейін жетеді, ал сол уаытта шыыс жне оларды артындаы баурайларда, сіресе Ішкі жне Орталы Тянь-Шаннны алаптарда ар млдем жаумайды, жне бл алаптар ысы жайлау ретінде пайдаланылады. Орта Азия шлдері стіндегі ауаны жылуы Тянь-Шань тауларындаы конденсация дегейіні ктерілуіне себеп болады. Онымен ар жамылысы аса биіктігі тсіндіріледі: Ішкі жне Орталы Тянь-Шанда жазда биіктігі 4000 м аса асулар ардан бос.
Тянь-Шань климаты тау алдындаы апырыты шлдерді климатынан биік тауларды ар-мзды климатына дейін биіктікті айматыпен сйкес згеріледі. Шілдедегі орташа температурасы алаптарда тменгі абаттаы 20-25С, ал таулы жоталарды шыдарында 0 С дейін жне одан да тмен тседі. ыста барлы жерде, биік таулардан баса, суы уаыттар жылымыпен алмастырылады, алайда атарды орташа температуралары теріс. Температуралы инверсиялар ке тараан.
Табии аймаы
Батыс Тянь - Шань аймаыны табии аумаы крделі рылыма ие. Бл жадай айматы ішкі континентальды орналасуымен, ірі таулы массивтерді болуымен байланысты. Бл жерде мынадай табии айматар бар:
1. Биік таулы нивальды айма3400-3500 м абсолютті биіктікте орналасан. Климатты жадайы ата. Жылды орта температурасы тмен. Жылы кндер тек жаз айларында болады. Жауын-шашынны жылды клемі 500-600 мм. Жауын-шашын негізінен атты кйінде кктемде, кейде жазда жне ыста тседі. Топыра жне сімдік жамылысы бар. ына абаты мен криопетрофитты сімдіктер кездеседі.
Биіктаулы шалынды_ жне шалынды-далалы айма екі белдеумен берілген-альпілік жне субальпілік.
2. Альпілік белдеу 3000-3100-ден 3400-3500 м-ге дейінгі биіктік шегінде орналасан.Оны рельефі биіктаулармен ерекшеленеді. Климатты жадайы онша ата емес. Жылды орта температурасы 0°С-тен аз ана жоары. Жылды орта жауын-шашын млшері 600-700мм асады. Жауын-шашын негізінен ысы-жазы кезедерде, жазда кп тседі.
Субальпілік белдеу2400—2450м-ден 3000-3 100м-ге дейін биіктікті алып жатыр.Альпілік белдеумен салыстыранда рельеф аз жіктелуімен ерекшеленеді.Климатты жадайы альпілік белдеуге араанда сімдікті суіне ыайлы.Жылды орта температура жылына 3-5С райды.Жылы кндерді затыы 6-8 айа дейін.Жауын-шашынны жылды орта млшері 600-700мм.
3. Таулы жне тауалды айма аршалы сирек тоайлы, бталы жне крделі бталы саванналар орналасан интервал абсолютті биіктігі 1200-2400 (2450) м. Рельефі ортатаулы жне аласатаулы.Тек жекелеген жадайда ана тауалды жазытыты жоары блігін амтиды. Климатты жадайы бнда жаымды. Жылды орта температура 6-10°С. Жылы кезені орта затыы 240-280 кн. Аязсыз кезені орта затыы 150-190 кн болса, жылды жауын-шашынны млшері 600- 800мм.райды.
4. Тауалды аймажоары саванналар 600-1200м биіктікте орналасан. Ол тау жазытыыны жоары блігінде орналасан. Бл айматы климаты айтарлытай жоары мнге ие, сіресе жазда. Ауа-райыны жылды орта температурасы 10-12° С. Жылы кезені затыы 280-300 кн. Жауын-шашыны жылды орта клемі 400-600мм. Кктем кндері жылы, ылалды, жазы ысты жне ра, ысы жмса, ылалы аз жне затыы бойынша орташа.
Территорияны Шыыс блігінде тік айматылы рылымыны Батыс Тянь-Шаннан айырмашылыы жо. Тік айматарды спектірі Солтстік Тянь-Шань аймаына сас. Саванналар жойылып, орнына далалы айма басады.
5. Таулы-далалы айматы климаты жоары континенталдылыымен сипатталады. Жазы жылы, ысы айтарлытай суы. Ауа-райыны жылды орта температурасы 7-8° С райды. Е жылы ай тамыз (21-22 0С), суы ай атар (-7-9°С), жылы кезе 115-165 кнді райды. Жауын-шашын клемі 240-480мм шамасында болады. Жауын-шашын клемі кктемге жне жаза сйкес келеді. Тауасты тмен жазытытарда шлді дала орналасан.
Гидрология. арастырып отыран жоталарды су тораптары кп. зендер екі су бассейніне: отстік - батысы Сырдарияа, солтстік-шыысы Шуа жне бліп тран аратау жотасына арайды. Біра аратау мен Батыс Тянь-Шанны жоталарынан аатын кп зендерді ішінен тек Арыс пен Келес ана Сырдарияны арнасына жететінін атап ту керек. Арыс зені алашыда олбастау зенінен бастау алан. Ол Талас Алатауы мен аратауды аралыында орналасан. Жоары аысында суды жерасты суларымен арлардан, ал Жабаылысу зені йыланда мздытар мен ар суымен толады. Су клеміні кбейген кезі – наурыз, суір айларында, ал е аз кезі – араша, апан айларында. Сырдарияны екінші йылмасы – Келес- аржантауды жоталарындаы блатардан бастау алады, тек жерасты сулары мен арлардан толады, суды азаюы наурыз айында жреді. Жаз маусымында Келес зеніні суы суаруа жмсалады.
Суаруа зен суыны кбеюі те маызды. Асу, Жабаылысу, Сайрам жне гем зендері мздытардан бастау алады. Суды е жоары клемі арлар мен мздытар еріген маусым-шілде айларында болады.
аратау жотасыны отстік-батыс беткейінен кптеген са зендер аады, барлыы Сырдария зеніне арай баытталанымен суыны аздыы жне суаруа жмсаландытан олар Сырдарияа дейін жетпейді. лкен Бген мен Бала Бген зендеріні осылуынан пайда болан Бген зені - аратау жотасыны отстік-батыс беткейіні е ірі зені.
арастырып отыран аумата клдер саны аз. Мапал, Сайрамсукл, Сусіген жне Балытыкл атты шаын клдер бар.
Тау жоталарынан аатын сансыз зендер есебінен айма жасы суландырылан ірі зендерді бірі –Шапа шаталындаы блатардан бастау алатын – Арыс зені. Талас Алатауы мен аратауды беткейлерінен аатын кптеген блатар мен тумалар Арыс зеніне яды. Бдан рі Жабалысу, Машат, Асу йылып суы кбейеді. Машат зені Келтемашат жне зынмашат зендеріні осылуынан пайда болан. Бл зендер суір айында суы кбейіп, шілде, тамыз айларында азаяды. Асу зені Арыса ятын е кшті зен. Оны бассейні Талас Алатауыны батыс беткейінде орналасан, алаы 750 шаршы километр. Асу зені негізінен мздатар мен арларды еруінен орек алады. Оны суы маусым айында жоары дегейде болып, атар-апан айларында е тменгі дегейде болады. Блардан баса Сайрамсу, асасу, Бадам, Келес, гем зендері ауматы су ресурстарын рауа з лестерін осатынын атап айтуа болады.
Топыраы
1. Биік таулы нивальды айма -сімдік жамылысы жоа тн.
2. Альпілік белдеу Биіктаулы шалынды_ жне шалынды-далалы айма -альпілік жне субальпілік.
Альпілік белдеу - Топыраты жне сімдікті абат тегіс баурайларда, топыра тзуші субстратпен бірге кездеседі жне бетті 30-дан кп блігін алады. ыса шпті сімдік жамылысы альпілік шалын жне шалынды-далалы жерлерде седі.Топыраты- альпілік таулы-шалынды, биіктаулы, шалынды далалы. Сонымен атар таулы шалынды альпілік гидроморфты топыратар кездеседі.
Субальпілік белдеу - Топыраты-сімдік жамылысы альпілік белдеумен салыстыранда айтарлытай сирек. сімдіктерді рамында сирек шпті субальпілік шалын жне шалынды жерлер бар. Топыратар таулы-шалынды субальпілік,биік таулы-шалынды далалы субальпілік,биіктаулы далалы субальпілік, сонымен атар биіктаулы ара тсті топыра трінде кездеседі.
3. Таулы жне тауалды айма аршалы сирек тоайлы, бталы жне крделі бталы саванналар – Топыра жамылысы таулы оыр топыратан ралан, солтстік экспозицияда ра аршалы сирек ормандармен бірге. Екінші абаты ср-оыр топыра. Аршалы жне жапыраты ормандарды астында солтстік баурайда таулы-орманды ара оыр топыра кездеседі.
4. Тауалды айма -Топыраты жамылы ср оыр, карбонатты топыратан трады. Борлы жне неоген-палеоген дуіріндегі ср-оыр топыратар кездеседі. Рельефті тмендеуімен шалынды ср-оыр топыратар кездеседі.
5. Таулы-далалы айматы - Таулы айматы сімдік жамылысы бталы-трлі шпті, днді шабынды айма Солтстік блігінде орналасан. Отстік аймаында кбіне бталы ксерофитті, ра трлі шпті сімдіктер кездеседі. Таулы айматы топыраы ар жерлі болып келеді.
Абсолютті биіктігі тмендеген сайын тауалды аймаыны трлі шпті сімдіктері ра, ара-оыр топырата седі, одан тмен жерлерде шлді айматы ашы-оыр топыра кездеседі.