Таырып. Радиоактивті ластану жне радиациялы мутагенез мселелері.

Радиацияны табии популяциялар мен ауымдастытара генетикалы сері те зекті мселе. Бл е алдымен табии ауымдастытарды ядролы сына ткізген жерлерде жне атомды нерксіптегі авариялар болан жерлерде сулеленуді болуымен байланысты. Бл сратарды дамуы ядролы отынды ндіру, деу, пайдалану жне сатауды дамуымен байланысты. Иондаушы сулеленуді популяцияа серін оршаан ортада радиоактивті элементтерді экологиялы нормалануы шін ажет. Мысалы, Семей полигоныны территориясындаы біратар айматар генетикалы салдарды туызуа абілетті радиацияа шыраан. Дегенмен де, Семей полигонында тіршілік ететін популяциялара радиацияны созылмалы чері лі толы зерттелмеген жо. Ядролы жарылыстарды салдарын зерттеуді ажеттігі арапайымдардан адамдара дейін трлі организмдерді біріктіретін тест-жйелерді, соны ішінде молекулалы-генетикалы дегейден популяциялы жне биоценологиялы дегейді біріктіретін мониторинг жйесін руды ажет етеді.

Жер бетінде иондаушы сулелерді е ке тараан трлеріне - жне -блшектер, -кванттар, рентген сулелер, нейтрондар и арыш сулелері. Сулеленуді бл трлері атомдар, молекулалар немесе молекулаларды блшектерін электрлі зарядталан блшектерге – иондараайналдырады, яни оларды иондайды. Ионизация нтижесінде электрлі бейтарап атомдара немесе молекулалара электр заряды осылады (+ заряд) немесе алынады (- заряд). Иондаушы сулеленуді радиобиологиялы сері – тірі организмде молекулалы, молекулалы сті, биорылымды, физиологиялы жне генетикалы дегейлерде тетін зара байланысан жне зара туелді згерістерді нтижесі. Сулеленуді серімен байланысты згерістер радиацияны биосубстрата тікелей серімен немесе радиолиз німдерімен реакция арылы жреді. Иондаушы сулеленуді мутагенді серіні маызды факты болып мутация жиілігіні радиация млшеріне туелділігі болып табылады. Е алаш рет бл туралы 1930 ж H.J. Muller. А айтан болатын, ал A.S. Serebrovsky мен N.P. Dubinin /57/, оны здеріні дрозофиламен жргізген тжірибелерінде длелдеп, Меллерді айтан радиациялы мутацияны сулеленуді млшеріне пропорияоналдыын растады. Осы мліметтер бойынша мутацияа бірліктік оиа себеп болады. Оларды саны сулеленуді млшері артан сайын арта береді. Кейінірек лкен тжірибелік материалда мутация пайда болуыны жиілігі сулелену млшерімен сызыты туелділікте екендігі крсетілді. Мысалы, дрозофиламен жргізген тжірибелерде W.P. Spenser жне Stern 167000 хромосом мен жыныспен тіркескен рецессивті леталды факторларды зерттеді. 25-50 Р млшерде дрозофиланы ересек аталытарын рентген сулелерімен сер еткенде 50 Р млшерде мутация жылдамдыы баылаумен салыстыранда екі еселенетіні, яни сулеленуді мутациялы сері тіпті тмен млшерде де байалатыны крсетілді. Сулеленген дрозофила популяцияларыны генетикасына атысты жмыстарды B. Wallace жргізді. Радиациялы генетика бойынша осанаттылара жргізілген тжірибелерді кпшілігі лабораториялы жадайда жасанды популяцияларда жргізілді. Бл моделді тжірибелерді мні те маызды. Алайда табии радиацияны популяцияны алыптасан генетикалы жйесіне серін зерттеу ызыушылы туызады. Алаш рет осындай тжірибелерді W.S. Stone, F.D. Wilson Маршалл аралдарында тіршілік ететін Drosophila табиипопуляциясындаы термоядролы жарылыстарды салдарын зерттегенде жргізді. АШ-таы е алашы термоядролы жарылыс 1954 ж, екіншісі – 1956 ж болды. Бикини аралында популяциялар тікелей сулеленуге, кейінннен радиоактивті жауын-шашынны серіне дшар болды. Баса аралдарда (Ронгелан, Ронгерик, Маджуро) генетикалы серге тек радиоактивті жауын-шашындар себеп болды. Популяцияларды 1955 - 1957 жж Маршалл аралдарыны тртеуінде жргізді, ал 1956-1957жж.. Понапеде (Каромен аралдары) жргізді. Барлы зерттелген популяциялар шін тымуалаушылы рылымдарыны айтарлытай заымдаланы аныталды. Сулеленген популяциялардаы леталдарды концентрациясы 72,7 - 95,7% рады.

Радиацияны хирономидтерді табии популяцияларына серіне алашы болып B.G. Blaylock жмыс істеді. Ол лабораторияларды радиоактивті алдытары тасталатын ататы Уайт-Ок-Крикте жэмыс істеді. Ол Chironomus sp. (Блейлок бл трді ателесіп Cаmptochironomus tentans деп анытаан) популяциясында зенні жоары блігіндегі таза популяциямен салыстыранда 10 жаа инверттелген нуклеотидтерді тізбектелуі тапты. Осы жадайда дернсілді абсорбциялы млшері 230 рад/жыл рады, бл табии дегейден 1000 еседей кп. Баылаулар 5 жыл бойы жргізілді. Авторды жалпы орытындысы – созылмалы сулелену популяциядажаа инверсияларды пайда болу жиілігне сер етеді, алайда оан дейін болан инверсияларды жиілігіне сер етпейді. Н.П. Дубинин "сімдіктер мен жануарларды тарихи алыптасан тымуалау згергіштігі жне бактериялар мен вирустарды гентикалы мезханизмдері ортада радиацияны жоары млшері сияты мыты факторларды пайда болуына жауап ретінде популяция мен трлерді эволюциялы трыдан трлендіре алады. Радиацияны сері крделі, себебі ол трлерді тіршілік етіп ортасында срыптау факторы ретінде бола отырып, гендер мен хромосомаларды мутациялануыны жиілігін жоарылататын фактор ретінде жаымсыз сер етеді. ".