Таырып. оршаан ортаны ауыр металдармен ластануы жне оларды мутациялы жне канцерогендік сері.

Ауыр металдар те ке тараан жне оларды млшері кейбір жерлерде немі артуда, тіпті организмдерге ауіпті млшері бар жерлер де кездеседі. Ауыр металдарды иондары клеткалара еніп, хромосомаларды рылымды йымдастырылуына сер етеді жне геномны деградациясына сер етеді. лсіз мутаген бола отырып, баса агенттерді мутагенділігін арттырады. Ауыр металдарды мутагендік серіні механизмдері лі толы белгілі емес. Кптеген зерттеушілер оларды ДНК-а сері тікелей емес жанама болады деп санайды. Кптеген ауыр металдар мутагенді жне канцерогенді сері бар. Мысалы, кадмий РН синтезіні дегейін тмендетеді, in vitro жадайында ДН-ны синтезделуін бзады. Хлорлы Cd адам мен тышан эмбриондарыны ДН-сыны деградациясын интерферон синтезін тмендету арылы иницияциялайды. Сонымен атар Cd нуклеин ышылдарымен серлесе отырып немесе оларды синтезіне сер ете отырып оларды метаболизмін згертеді. Cd организмні ферменттік жйесіне ерекше трде сер етеді, жне сол арылы организмнігендік аппаратына заым келтіреді деп саналады. Бл металды мутагендік сері ДН негіздерін тікелей згертуінде. Бл негіздер клетканы блінуі кезінде жп ранда ателіктер болады. оршаан ортада ауыр металдармен болатын тікелей байланысты тмендету ммкін емес боландытан, оларды мутагендік серінен орайтын жне гендік аппаратты олара деген тзімділігін арттыратын ралдарды табу мселесі туындауда. В связи с невозможностью полного устранения контакта с ТМ в окружающей среде встала проблема. Осындай осылыстар негізінен алыпты метаболизмга атысатын жне адам айналасында немі болатын осылыстардан ізделді. Соы кезде табии антимутагендерге жне оларды метаболиттеріне аса кп кіл блініп жр. Осындай осылыстара витаминдер, пигменттер, аминышыл­дары, фенолдар мен полифенолдар жатады. Бларды барлыы трлі концентрацияларда сімдік шикізатында, ккністе, жемістерде, шптерде кездеседі.

оршаан ортаны ауыр металдар осыластармен ластануы.оршаан ортаа ауыр металдарды кздерін шартты трде екіге: табии жне техногенді деп бледі. Табии – тау жыныстарыны жне минералдарды гілілуі, эрозия, вулканды жарылыстар. Техногендік – пайдалы кен байлытарды ндіружне деу, отынды, е алдымен тас кмірді жау. Ауыр металдарды тоыпраа тсуі негізіненминералды тыай­­ыштарды пайдалану, нерксіптік жне трмысты шайынды суларыны тнбасы болып табылады. Техногенді ауыр металдар оршаан ортаа трлі осылыстар ретінде тседі. Оларды 95% жуыы техногенді ша ретінде тседі. Олар атмосферада жоары дисперсияланан лшері 1 мкм болатын аэрозольдермен байланысан. Ауыр металдарды техногенді кздерден тсуі адамны шаруашылы рекетіні масштабыны су­іне байланысты жоарылауда. Трлі экожйелерге деген техногенді жк те артуда. Техногенді шыары­лымдарды біразы айтарлытай ашытыа тасымалданып, биосфераны аламды ластануына келеді. Ауыр металдарды бір блігі гидрохимиялы шайынды ретінде аынсыз суоймалара тседі де, тнба ретінде жинатала береді. Ауыр металдарды негізгі массасын ауыр нерксіп маындаы топыра жинатайды. Олар жоары гумусты абатта жинаталады. Оны млшері алыпты дегейден жздеген-мыдаан есе жоары болуы ммкін. оршаан ортаны ауыр металдармен ластануыны кздері болып ауыр жне тсті металдард ндіруден баса, таскмірді жау, минералды тыайтыштарды, бояыштарды, пластмассаны, аккумулятор­ларды ндіру жне осы ндірістерді шайынды сулары, тау-металл комбинаттары, мнай ндіруші жне деуші нерксіп болып келеді.

оршаан ортаа тсетін ауыр металдарды кздерін екі топа блуге болады:

· Ауыр металдарды ндіретін немесе пайдаланатын нерксіп кешендерінен шыатын жергілікті шыарылымдар;

· Жер бетінде диффузды трде тараланауыр металдарды кздері, жылу энергетикалы рылылар мен мотордан бастап, минералды тыайтыштар мен темекі буына дейін.

Ауыр металдарды оршаан ортаа кптен тсуіні нтижесінде оларды тірі организмдерге тигізетін жаымсыз сері мселесі туындап отыр. Улылыы жне оректік тізбектерде жинаталуы жаынан оларды оннан астамы биосфераны проритетті ластаушыларыны атарына жатады.оларды ішінде – сынап, кадмий жне орасын аса ауіпті.

Ауыр металдарды тірі организмдерге улы сері.Ауыр металдарды улылыы жаынан жоары, орташа, шамалы улы деп бледі. Кадмий те жоары улы осылыс болып есептеледі. Ол ашы жне созылмалы сер тудыра алады. Кадмийді микромлшерде тірі организмдерге керек екендігі жне биологиялы процестерді стимуляторы ретінде болатындыы белгілі.

Ауыр металдарды адам мен жануарлара улылыыны крсеткіштері болып физиологиялы параметрлерді, бзылуы, дамуды артта алуы, денсаулыты нашарлауы, ойлау, кбею абілеттеріні тмендігі, лімні артуы, ісік ауруларыны пайда болуы, трлі дегейде – организмдік, клеткалы, субклеткалы дегейлерде созылмалы ауруларды болуы табылады. Отанды алымдарды айтуы бойынша аталан ш металды сер ету механизмдері – олар тікелей митохондрияны мембранасына сер ете отырып, оны ішкі жаында орналасан цитохромоксидазаны босатады, немесе лизосомаларды бзылуы салдарынан мито­хондрияларды мембранасын бзылуы.

Ауыр металдарды мутагенді жне канцепргендік сері, кадмийді мысалында. Ауыр металдара деген ызыушылы оларды улылыы мен канцерогендік серімен оса мутагендік серіні болуында. Бл ауыр металдарды оршаан ортада болуына аса кіл блуді тсіндіреді. сімдік организмдерінде ауыр металдарды – кадмий, орасын, никель, алюминий, мыс жне мырышты фитотоксинділігімен оса айын білінетін цитогенетикалы сер де байалды. Шетел авторлары кадмийді оны серін дшар болан 40 жмысшыа (негізгі топ), жне баылауды 40 адамына серін хромосомалы аберрация мен сестринские хроматидтік алмасуларды тіркеу арылы жне кадмийді ан мен зрдегі млшерін анытау арылы зерттеді. Негізгі топтаыхромосомалы аберрациялар темекі шегуге, оны ан мен зрдегі млшеріне байланыссыз кездесті. Хромосомалы аберрациялар кадмийді мутагендік серіні ерте крсеткіші екені крсетілді. Кейбір металлургиялы зауыттарда ауыр металдармен кп серлесетін жмысшыларды лимфоциттерінде хромосомалы аберрациялар дегейі жоары екендігі крсетілді. Кадмий тздарымен за уаыт бойы байланыста болу ісік ауруларына, соны ішінде кпе ісігіне келетіні белгілі. Мысалы, темекі шеккен кезде кпе ісігіні пайда болуы белгілі млшерде кадмий тздарыны болуымен байланысты кадмийді классикалы мутагендерді серін жоарылататындыы белгілі, яни комутагендік сері бар. Комутагендер мутацияла процесті трлі кезед­ерінде сер етеді. Металл иондарыны комутагендік сері тікелей мутаген туызан ДН-ны бзылуыны репарациясын тежеуімен байланысты. Комутагендік факторларды кпшілігі клетканы репарациялы жйе­сіне сер ете отырып зіні серін жргізеді.