Таырып. оршаан ортаны пестицидтермен ластануы, оларды мутагендік жне канцепргендік сері

Кптеген деби мліметтер ауылшаруашылыында олданылып жрген пестицидтер мутаген ретінде сер ететіндігін крсетті. Олар цитотоксинді жне генетикалы жаымсыз сер етеді. Токсикологтарды айтуынша пестицидтерді кпшілігі азы-тлік рамында бар, жне лемдікденсаулы сатау йымыны мліметі бойынша олармен жылына 1% уланады. Пестицидтер топырата за уаыт бойы саталуы ммкін. Миграциялай отырып, олар жерсті жне жерасты суларын ластайды. Пестицидтерді серіні нтижесінде агро- жне биоценоздараы популяцияны рамы бзылады, табии жыртыштарды жне зиянкестерді паразиттері жойылады, жаымды фаунаа жаымсыз сер, зиянкес жануарларды пестицидке тзімді трлеріні пайда болуы, нім сапасыны згеруі, тірі организмдерді генетикалы аппаратына жаымсыз сер байалады.

оршаан ортаны химиялы осылыстармен ластануы популяцияны, соны ішінде адамны мутациялы фоны крт суі ммкіндігін крсетеді. Алайда лі кнге дейін популяцияны мутациялануыны дегейін д­рыс баа беру ойылмаан.

Бірге сер ететін химиялы осылыстарды иондаушы слелерге араанда генетикалы зардабы лдеайда жоары екендігі белгілі. Сондытан осылысты олдануа жіберер алдында оны ауіптілігін жжан-жаты зерттеу ажет. 2001 жылы Женевадаткен ауылшаруашылыындаы ауіпсіздік пен ебек гигиенасыны 89-шы конференциясындаауылшаруашылыында олданылатын химиялы заттарды импорттау, классификациялау жне штампілеугі атысты сйкесінше лтты жйені ру ажеттігі;оларды шектеу жне олара тыйым салу;адам ауіпсіздігі жне денаулыы мен оршаан ортаа деген зардабын шектеу туралы кім абылданды.

Пестицидтерді ысаша классификациясы жне сипаттамасы. Пестицидтер (латынны pest – жпа жне zido – лтіремін) – ауылшаруашылы даылдарыны зиянкестерімен, ауруларымен жне арамшппен кресуге арналан трлі осылыстарды біріктіретін жинатаушы термин. Пестицидтер химиялы рамы, олданылатын объектілері, организмге ену жолдары бойынша классификацияланады.

лемдегі жне азастандаы пестицидпен байланысты мселелер. Пестицидтер – ауылшаруашылыы німін арттыруа кмектесетін бірден-бір химиялы осылыс. Биологиялы тсілдер химиялы осылыстара араанда зіні тиімділігі жаынан нашарлау. Сондытан пестицидтерді олдануы алдаы уаытта лі жаласа береді. Алайда улы химикаттармен жмыс істегенде оларды дрыс пайдалану ережелері саталмайды. Бл оларды табии компоненттерде жинаталуына, улануа келеді. Бл оларды нарыа тсетін таам німдерінде жинаталуына келеді

Пестицидтер ьаса антропогенді факторлара араанда биосфераа дейі енгізіледі жне оны олдану масштабы немі суде. Пестицидтер биосфераны ластаушыларды бірінші ондыына кіреді. Жыл сайын пестицидтерді ассортименті жне млшері жоарылауда. ЕРА халыаралы агенттігі тірі организмдерді аурудан, зиянкестерден жне арамшптерден сатайтын 23400-ден астам пестицид тіркеді. азастан мен ТМД елдерінде соы 30-50 жылда пестицидті 700 трі практикалы олданыста болды. Олар трлі химиялы кластара жатады. азастан пестицидті 230-дан астам трін шетелден келеді. оймаларды сыйымдыы онда саталатын пестицидтерге сай емес. Республикамызда пестицидтер саталатын 1884 ойма бар, оларды типтіктері - 563, авариялы жадайда - 411. оймаларды саныжыл сайын кемуде, ал авариялы жадайдаы оймалар саны артуда (Семей, Павлодар, Жамбыл облыстарында – 45%-а дейін). 2001 жылы республикамызда пестицидтерді айта инвентаризациялау кезінде 1 миллионнан тоннадан астам ауіпті пестицидтер алдыы табылды.

Пестицидтерді генотоксиндігі. Пестицидтерге жргізілетін генетикалы-гигиеналы зерттеулерді ішінде е дамыаны оларды генетикалы белсенділігін тест-жйелерде жргізу болып табылады. М.А.Пилинскаяны мліметі бойынша 400-ден астам пестицидтер мутаген екен. Бл ауылшаруашылыында олданылатын пестицидтерді 67,8%-ін райды. Пестицидтерді азіргі кезде олданылып жрген жне тый­ым салынан трлеріні генотоксинділіг крсетілді.

Пестицидтерді арынды пайдаланатын ауылшаруашылы айматарында тымуалау бзылуларыны крт суі болатындыы айдай аны. Пестицидтерді олданудан бас тартудан со лемде адамны генофондына деген пестицидтік жкті салдары лкен маыза ие болады. Хромосомалы бзылуларды жоары жиілігі кптеген айматарда тіркелген - Украинадаы цинеб ндірісінде жмыс істейтін жмысшыларда, Ресейдегі гексахлорбутадиен жне дактал ндірісінде (Уфа), збекстанны мата егетін аудандарында, Азербайжан мен Молдавияны ауылшарушылы айматарында тратын балаларда, Симферополь жылыжайында пиримор деген амфицидпен жмыс істеген со жмыс істейтін жмысшыларда (Украина). Бл генетикалы мониторинг мліметтері пестицидтерді мутагендік ауіптілігіні тек шектеулі мамандар шін еместігі, жалпы халыа аупті екендігі крсетуі ажет.