Таырып. Адамда болатын мутагенді факторлар
Адамда болатын мутагендік факторлар туралы жалпы тсінік.Адамда болатын біратар аурулар эволюциялы алыптасан хромосома жинаындаы санды жне рылымды бзылулармен байланыстырылады. Бл бзылулара келетін мутагенді факторларды ш негізгі трі бар: физикалы (иондаушы радиация), химиялы жне биологиялы (вирустар жне зат алмасу згерістері). Бл факторларды адам организміне сері in vivo – шеткі ан клеткаларыны культурасында жне жілік майында жне in vitro – трлі клеткаларды культурасында жргізілді. Мутагенді факторларды сер етуі нтижеінде оларды табиатына байланыссыз адамны хромосомаларында сторектілердегідей жне сімдіктердегідей хромосомалы аберрациялар тзіледі. Адамны хромосомалары иондаушы сулеленуге те сезімтал. Ата-ананы сулеленуге дшар болуы мен олардан аурулары бар рпаты тууы арасындаы байланыс длелденген. Адамны соматикалы клеткаларына иондаушы сулелерді сері хромосомаларды санды жне сапалы згерістеріне келеді. Бл згерістер бір клеткалы рпатан екіншісіне беріле алады. Кптеген дрілерді зі мутагенді фактор бола алады. Мысалы, ДН синтезін тежегіштер, алкилдеуші агенттер кейбір антибиотиктер, цитостатикалы жне химиотерапевттік препараттар рамында бар. Адамны шеткі аныны культурасында вирустарды (ызылша, жпалы гепатит, сары ауру, асептикалы менингит жне т.б.) болуы хромосомаларды айта рылуына жне анеуплоидты зілістер келеді. Кейбір вирустарды серінен тзілетін хромосомалы бзылулар негізінен гетерохроматиндік аймата (центромерлік, теломерлік айматар жне екіншілік зілістер ауданы) жреді. Кейбір вирустарды адам хромомсомасына сері ДН синтезін тежейтін химиялы агенттерді серіне сас.
Адамда болатын метаболзмні эндогенді бзылуы (В12-дефициттік анемия, заболевания, связанные с аутоиммунды процестерді бзылуы, нуклеин ышылдарыны метаболзміні бзылуы) хромосомадаы бзылулара келуі ммкін. Алайда эволюция барысында адамны хромосомалы аппараты метаболизмні эндогенді тербелістеріне тзімді болуы бден ммкін. лі толыымен шешілмеген мселе – мутагендерді соматикалы клеткалара деген цитогенетикалы серін жыныс клеткаларына экстраполяциялау. Мутагендерді сері кп жадайда адамнан алыс организмдерге жргізіледі. Бл жадайда оларды мутагенге деген таксономиялы орына байланысты сезімталдыы есепке алынбайды. Адамны тек лимфоциттері мен жілік майы тканьдері ана зерттеледі. Алайда р тканні зіндік жауабы болатынын мытпай ажет. Біз хромосомаларды зілістер кейін андай процестер болатынын белмейміз. Бл жадайлар клетка мен организм дегейінде болатын факторлармен баыланатын сияты.
Геномды бзылуларды трлері. Хромосома згерісін тудыратын факторлар ртрлі. Хромосомалы бзылуды себебін білмеген жадайда оларды спонтанды немесе табии деп атаймыз. Кп жадайда олар клеткалы метаболизмні бзылуы нтижесінде тзіледі.
Хромосомалы бзылуларды брі мутация деп аталады. Хромосомалы мутациялар – бл крінетін рылымды згерістер, ол хромосоманы белгілі бір айматарын осу, оларды жоалуы немесе баса жерге алмасуымен жреді. Ал бір генні ішінде болатын рылымды згерістер гендік мутациялар деп аталады. Алайда бл екі категорияны арасында наты блініс жо. Хромосомдых мутациялар митотикалы циклдегі клеткаларда жары микроскопы арылы крінсе, молекулалы дегейде тетін гендік мутацияларды биохимиялы жолмен білуге болады. Гендік мутациялар ке тараан.
Хромосомаларды саныны згеруіні полиплоидия (диплоидты жинаты екі немесе одан да кп еселенуі), ануплоидия (хромосома жинаыны бір немесе ьірнеше хромосомаа артуы немесе кемуі) деген трлері бар. Полиплоидты клеткаларды тзілуі хромосомаларды анафаза кезінде екі жа полюске тартатын бліну аппаратыны бзылуымен байланысты. Хромосоманы рылымды згерістеріні негізгі екі трін ажыратады – хромосомалы аберрация жне хроматидтік аберрация. Бндаы негізгі критерийі айта рылымдарды центромерді тарлуына атынасы. Хромосомаларды айта рылуларыны жиілігін жне трін бірінші митозды бліну кезінде арастыру ажет. Себебі келесі митозда центромері жо немесе екі центромері бар ДН айматары жоалады. рылымды айта рылуларды негізінде жаымсыз эндогенді жне экзогенді факторларды серінен зілуі жатыр. зілген хромосомалар фрагменттері трлі комбинацияда зара осылады. Алайда митозда тек бір центромерлік аймаы бар хромосомалар ана митозда полюске ажырай алады. Хромасомалы бзылуларды трлері. Бл бзылулар клетка циклыны пресинтетикалы фазасында (G1) теді. Бл кезде хромосома бір жіп ретінде болады. Митозды метафазасында олар гомологты хромосомаларда олар айта рылулар ретінде екі хроматидада аберрацияны синтез фазасында (S) екі еселенген кезде білінеді. болады. айта рылуларды осы трі хромосомадаы жай зілістер нтижесінде тзіледі. Оларды екі еселенген кейін синтез фазасында жп соы делециялар тзіледі. Екі немесе бірнеше хромосомада немесе бір хромосомада бірнеше зілістер болса, онда алмасу айта рылулар: хромосомаішілік –центрлік жне аентрлік саиналар; интерстициалды делециялар мен инверсиялар; хромосома аралы – дицентрлік жне полицентрлік хромосомалар (дицентриктер жне полицентриктер), симметриялы алмасулар.
Хроматидті типті айта рылулар.Бл жадайда екі хроматидада (S-фаза соы, G1 жне митоз профазасы) аберрация жреді. Бл тр де делециялар мен алмасу арылы жреді.
Хромосомды-хроматидті айта рылулар. ДН репликациясыны асинхронды жруіне байланысты S-фазада ДН-ны бір жіпшелі жне екі жіпшелі айматары болады. Олар мутагенді серге дшар бола алады. Осыны нтижесінде жіпшені біреуі хромосомды, ал екіншісі хроматидтік айта рылуда атысады.
Хромосоманы кптік заымдалуы. Химиялы мутагендерді жоары концентрациясын немесе радиацияны жоары млшерін пайдаланан кезде хромосомада кптеген заымдалан айматар тзіледі. Хромосомада екі немесе ш аберрация болса, оларды байау иын емес. Алайа, кптік заымдалуларды баылау ммкін болмайды. Хромосомаларды кптеп фрагментациялануы, соны ішінде е айын трі пульверизация, оны рылымыны толыымен бзылды деген сз.