Жаа сабаты мегерту кезеі.

Кнделікті саба жоспары

6-сынып Пні:Физикалы география Кні---------------

Саба таырыбы: §45. Жер беті суларын орау

Сабаты масаты:

Білімділігі: Оушыларды білімін жан-жаты дамыту. Білімін жетілдіру, Суды бкіл жер бетінде тіп жататын барлы былыстарда атаратын ызметі ерекше жне адамзат тіршілігінднгі мні те зор екендігін. «Сулы жер-нулы жер» дейді- халы маалы. Су туралы мндай анатты сздер, маал-мтелдер барлы халытар тілінде бар екендігін тсіндіру.

Дамытушылыы: Оушыларды жан-жаты ойлау абілетін жне іскерлігін, белгілі бір іс-рекетке дадысын, тртібін жасарту.

Трбиелілігі:Адамгершілік трбиесіне трбиелеу,оушыларды тртіпке шаыру.

Сабаты трі: Тсіндіру,гімелесу.

Крнекі ралдар:Карт, Интерактивтік тата арылы материалдар крсетіледі.

Жаа сабаты мегерту кезеі.

Оушылара бірнеше сратар беріп жаа сабаа зейіндерін аудару.

1.Адам баласы мхиттар мен теіздерді ертеден шаруашылыа алай пайдаланан?

2.ай мхит ертеден игерілген ?

3.андай теіз зерттеушілерді,саяхатшыларды білесіндер т.б.?

Оушыларды жауаптарын тыдай отырып толтыру суа байланысты маал-мателдермен,тапа-лендермен жаа сабаты бастауа болады.Мысалы:Су бар жерде тіршілік бар,зен жаалаанны зегі талмайды т.б.

Суды бкіл жер бетінде тіп жататын барлы былыстарда атаратын ызметі ерекше жне адамзат тіршілігінднгі мні те зор. «Сулы жер-нулы жер» дейді - халы маалы. Су туралы мндай анатты сздер, маал-мтелдер барлы халытар тілінде бар. Олар р тілде р трлі айтыланымен, бріні маынасы «сусыз тіршілік жо» деген ыма саяды.

Таза тщы суды немдеп пайдалану керек. здері кніне неше литр су жмсайтындарды есептеп крідер. Оны аншалыты млшері боса жмсалады? йлерідегі кранны дрыс жабылмауы салдарынан аншасы текке аып кетеді.

Сонымен, балалар з мтаждарына суды тиімді пайдалану шін ерте кезден-а каналдар салан.

К а н а лдегеніміз- жасанды зен.

Адамны олымен жасалан арнаа зеннемесе кл суы жіберіледі. Канал арылы бір зен мен екінші зен жйесі жаласып, олайлы су жолдары пайда болады, сумен жабдытау жасарады. Осы айтылана Ертіс- араанды каналы мысал бола алады. Оны зындыы 500 км, ені 40 м, ал тередігі 5-7 м.

Кптеген зендер бір маусымда арнасынан шыып тасыса, келесі маусымда тайыздап алады. зен суын реттеп, трлі максаттара пайдалану шін адамдар олдан бген жасайды.

Бген дегеніміз- жасанды су оймалары. Мысалы, Ертістегі,Бтырма, Сырдариядаы Шардара, Іледегі апшаай бгені (84-сурет). Бгендер халыты, нерксіп орындарын, ауыл шаруашылыын сумен амтамасыз етеді. Бгенге жиналан су СЭС- терді турбиналарын айналдырады. Су жол атынасы шін де бгенні маызы лкен.

Жер бетіндегі суды ысыраппен пайдалану ауыр зардаптара кеп сотырады. Мысалы, мудария мен Сырдария зендеріні суын шаруашылы масаттара ыпсыздыпен пайдалану салдары Арал теізіні таралуына сотырды.

ыпсыз пайдалану барысында таза су рамында зиянды, тіпті улы заттар кездесетін лас суа айналады. Осы су зендерге, клдерге, теіздерге, мхиттара осылып, оларды ластайды. Соны салдарынан Жер бетінде таза клдер мен зендерді саны баран сайын азая тседі.

Адамдарды ксіптік рекетіні жне трмыса пайдалануыны серінен су рамыны жне асиеттеріні згеріске шырауын, яни су кзіні пайдалануа жарамсыз болып алуын суды ластану деп атайды.

зендер мен клдерді ластанудан сатау шін не істеу керек? Ластанан суды зендер мен клдерге аызбастан брын жасылап тазарту ажет.

й –жайдан жне ндірістен шыан сарынды суларды толы тазалануын амтамасыз ету керек. Ол шін арнаулы орындарда суды сзеді, тндырады жне баса да дістермен тазалайды.

Суды тыайтыш, пестицидтермен ластанудан орау шін тыайтышты рбір сімдікті (даылды) ажетіне арай осу млшерін сатаан дрыс. Пестицидтерді тек зиянкестермен кшті залалданан жадайда ана олдану ажет. Оларды жаппай шашу тсілдеріні орнына ошаты, шектеулі шашу тсілдерін олданан тиімді.

Сондай-а су кздерін сарылу мен ластанудан сатауда ааш отырызу жмыстарыны алатын орны ерекше.

Республикалы «Су заында» рбір зен немесе кл жаалауында су орау белдемдеріні болуы керек екендігі айтылан. Бл аймата шаруашылы ызметі ата тежеледі. Яни мал шаруашылы кешендерін салуа, ара малды жазы жайылымына пайдалануа, нерксіп алдытарын сатауа, оыстарды тастауа тыйым салынан. Сонымен атар тыайтыштар мен улы химикаттарды сатайтын оймалар, клік тратын орындар салуа, жанармай юа, автокліктерді жууа жне жндеуге, т.б. жмыстара рсат етілмейді.

Ауыл шаруашылыы –е ірі су жмсайтын жйе, олар жмсаан суды трттен ш блігі су кздеріне айтып оралмай, млде жоалады. Екінші орында нерксіп пен энергетика, шінші орында алаларды трмысты шаруашылытары тр.

азастан Республикасы лтты ылым академиясыны География инситуты Нра, Ертіс зендерінде суды рамын зерттеген. Содан олардаы сынап, орасын, мырыш секілді атерлі ауыр металдар млшері аалыптан ондаан есе асып тсетіні белгілі болды.

Сондытан бл ірлерде неше трлі аурулар кбейіп кетті.

Жерорта теізі- дние жзіндегі е лас теіз. Адриат теізіні экологиялы жадайы баран сайын иындай тсуде. Себебі; Италияны ндіріс алдытарыны 65% -ы жне бырлардан шыан алды суды те жартысы Адриат теізіне йылады. Осыны салдарынан Венецияда сталан балытарды кбінде алыпты млшерден арты сынап бар екендігі аныталан. Сондытан денсаулы сатау орындары оларды адамдарды пайдалануына тыйым салан.

Бекіту сратары:

1.Мхит жне теіз атнас жолдарыны маызы

2.Мхит орларына не жатады?

3.Мхитты зерттеу жмыстары?

4.Мхит суыны ластануына арай андай жмыс-тар жргізілуді?т.б.

й тапсырмасы.§45. Жер беті суларын орау