І.І. «Алаш» партиясыны рылуы
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАЫ ХАЛЫАРАЛЫ АЗА-ТРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ШЫМКЕНТ ИНСТИТУТЫ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ
Диплом жмысы
Алаш» либералды-демократиялы озалысы идеологиясыны маыздылыы
41-13 ТОБЫ Назанова Н.
ЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: т..к.Байабылов
ШЫМКЕНТ – 2007
Алаш» либералды-демократиялы озалысы идеологиясыны маыздылыы
Кіріспе........................................................................................................................2
І. тарау «Алаш» либералды-демократиялы озалысыны дниеге келуі
1.1. «Алаш» партиясыны рылуы...................................................................5
1.2. «Алаш» партиясыны бадарламасындаы саяси
ыты жне леуметтік идеялар...............................................................10
ІІ. тарау. «Алаш» либералды-демократиялы озалысыны идеологтары
2.1 «Алаш» озалысына лихан Бкейхановты осан лесі.....................16
2.2. Мхаметжан Тынышбаевты Уаытша кіметтегі орны.........................30
2.3. «Алаш» либералды-демократиялы озалысыны бгінгі
заманы тарихнамасы....................................................................................39
ІІІ. орытынды...........................................................................................................42
ІV. Пайдаланылан дебиеттер................................................................................47
Кіріспе
Бітіру жмысыны зектілігі:
1991 жылды желтосан айында аза халы зіні асырлар бойы армандаан туелсіз мемлекет мртебесіне жетіскеннен кейін тл тарихымызды асаана брмаланып, мн-маынасы шындыа жанаспайтын трыда баяндалып келген мселелерін айта жазып, жртшылыа жеткізу ммкіндігі туды.
ХХ асырды алашы ширегінде азастанны оамды-саяси, экономикалы жне леуметтік мірінде елеулі рл атаран. Алаш озалысы, «Алаш» партиясы жне Алашорда кіметі тарихын зерттеуді жан-жаты, рі тере ылыми трыда жаластыру міндеті туелсіз азастан тарихшылары еншісіне тиді. Белгілі тарихшы . Нрпейісов, Алаштану саласыны тмендегідей маызды деп табылан мселелер тізбегін сынды. азіргі кезеде бл баытты жзеге асыру шін тарих таылымынан саба алып, лтты мемлекетті айта алпына келтіру жолындаы Алаш айраткерлеріні ызметін тере зерделеп, жетекші ойларын басшылыа алуа тиіспіз.Бл баытта біратар елеулі істер тындырыланы да белгілі. Мселен, алаштану мселесі ылыми трыда негізделіп, мектебі алыптасты жне Алаш зиялыларыны ылыми-шыармашылы мралары насихатталуда.
Таырыпты зерттелу дегейі:
Таырыбымыза байланысты зерттеулерді ішінде ХХ асырды бас кезінде жаы крген ебектерді ерекшелігі, ол мселені негізгі мн-маынасын ашып крсетуде жан-жатылы пен деректілік сипат танытуында деп білеміз. Алаша атысты тарихи шынды трысындаы тжырымды ойлар А. Байтрсыновты ататы «Революция жне азатар» деген мааласында айтылды. Бдан кейін С.Сейфуллин «аза интеллегенциясы» деген мааласында Алаш озалысыны 1905 жылдан бергі тарихына шолу жасайды. Алаш айраткерлерін контрреволюцияшыл, реакцияшыл деп айыптай келе, оларды аза оамын жандандыруа ізденістерін де жоа шыармаан. Скенні алаш жнеАлашорда озалысы туралы кзарасы 1927 жылы ызылорда аласында жеке кітап болып шыан «Тар жол, тайа кешу» деп аталатын тарихи ебегінде наыз большевиктік рухта сипат аланы млім. Осы кзарасты солк езедегі басылымда .йтиев те олдаан. Сонымен атар, атаниязов деген есімді де кездестіруге болады. Ал Кенжин А. болса Алашорда озалысын сол кездегі аза оамында туындалан оамды-саяси жадайлардан рбіген, озалыс ретінде, оны ызметін наты тарихи жадайлармен байланыстыра арауды сынды.
азастанны 1991 жылы туелсіздікке ие болуы, егемен ел тарихына деген ызыушылыты арттыра тскені сзсіз. Академик М. озыбаев алаштану салаларын зерттеуді Алаш ымыны тарихи негіздерін бастауды крсетті. Ал алым Т. Омарбеков алашшыл зиялыларды кеестік кезедегі атаран оамды-саяси ызметіне жне тадырына байланысты нды зерттеулер легін бастады.
Масаты мен міндеті:
Алаш айраткерлеріні натылы оамды-саяси ызметтеріне тоталу, ткеріс пен азамат соысы жылдарындаы саяси кштерді тоысуы жне айматы ерекшеліктері негізінде талдау жасау арылы крсету зерттеуді басты масаты болып табылады.
Алашты оамды-саяси, экономикалы, леуметтік жне рухани саласындаы іс-рекет аясын ке клемде зерттеу міндеттері тмендегідей:
- Алашты рылу тарихы, оны ыпалын анытау;
- Жетекші саясаткерлерді тікелей ызметтеріне талдау жасау;
- Алашты кеес кіметі мен араатынасы жне нтижесін крсету;
- Алашты мемлекеттік рылымы, оны ішінде скери, шаруашылы жне мдени салалардаы ызметтеріне талдау жасау;
- Алаш ызметкерлеріні мірі мен ызметтерінен жан-жаты толы малмат беру.
Зерттеуді ылыми жаалыы:
азастан Республикасында бгінде алыптасу процесін ткеріп отыран демократиялы жаырулар барысында ел тарихыны «атадатарына» айналып келген кптеген крделі де тартысты тарихи мселелерге жаа сындарлы зерттеулер жргізу, оны лтты масат пен мддені жне жалпы адамзатты идеясына йлестіре отырып іске асыру аталан таырыпты зерттеуді ерекшелігі болып табылады. Зерттеуді ылыми жалыына ты архивтік деректерді ылыми айналыма енгізілуін жатызамыз.
Зерттеуді объектісі:
Алашты леуметтік, саяси жне экономикалы бастау кздері, оны ХХ асырды алашы 20 жылындаы азастанны оамды-саяси міріндегі алатын орны мен атаран рлі; 1917 жылы екі революция аралыындаы Алашты баса партиялармен зара атынасы мен байланысы; Алаш пен Алашорда жне кеес кіметі; Алаш озалысыны ішкі айшылытары жне оны кріністері; Алаш озалысыны крнекті айраткерлеріні кзарас эволюциясы;
Зерттеуді рылымы: Бітіру жмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.
І.І. «Алаш» партиясыны рылуы
«Алаш» туыны астында
ку болсын арымыз!
Кркейтуге «Алашты»
рбанды бізді жанымыз!
Жасасын, Алаш, жасасын!
С.Торайыров.
1917 жылды жазына арай азаты либералды-демократиялы озалысы жетекшілеріні Уаытша кіметке деген сенімі лсіреді. йткені Уаытша кімет азастанда тбірлі леуметтік-саяси мселелер бойынша іс жзінде латылан патша кіметіні саясатын жргізумен болды. зіні мні жнінен импералистік билеу мен басару органы болан Уаытша кімет наыз демократиялы трыдан лт жне аграрлы мселерді шешу трма, оан талпыныс та жасамады. Баса езілген халытар сияты, аза халыны зін-зі билеу, азастанны з алдына лтты-территориялы автономия болуы жніндегі мселені мемлекеттік дреже дегейіне ктереді деген мітті Уаытша кімет ая асты етті.
Баса сзбен айтанда, лихан Бкейханов кадет партиясынан ат йрыын зуін аза ауымы шін мірлік маызды ш мселе жнінен – аграрлы, лтты-мемлекеттік рылыс жне дін мселесі бойынша келіспегендіктен деп тсіндіреді. Осы басты мселелер мен олармен тыыз байланысты баса да крделі проблемаларды талылау шін бкілазаты съезд шаыруды дрыс деп тапанын ашы млімдейді. Бл оны кзарас эволюциясыны либералды-демократиялытан лтты-демократиялыа арай згеріске шыраанын крсетті.
Бірінші бкілазаты съезд 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор аласында тті. Оан Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстарыны кілдері атынасты. Съездге атысушылар саны аса кп болмаанына арамастан, оны кн тртібіне сол кездегі азастанны леуметтік-экономикалы жне оамды-саяси міріне тікелей атынасы бар аса маызды он трт мселе енгізілді:
1. Мемлекет билеу трі
2. аза облыстарында автономия
3. Жер мселесі
4. Халы милициясы
5. Земство
6. Оу мселесі
7. Сот мселесі
8. Дін мселесі
9. йел мселесі
10. Депутат дайындау
11. Мсылмандар кеесі
12. аза саяси партиясы
13. Жетісу облысыны оиасы
14. Съездге азатан кіл жіберу.
Халел Досмхабетовты траалыымен, Ахмет Байтрсыновты, Міржаып Дулатовты жне т.б. хатшылыымен ткен бірінші жалпы азаты съезд делегаттары осы он трт мселені ішінде здеріні басты назарын лтты автономия, жер, рылтай съездіне дайынды жне азаты
саяси партиясын ру проблемаларына аударды.
Съезд арсаында «аза» газетінде болаша автономия туралы ртрлі пікірлер мен сыныстар айтылан маалалар тізбегі жарияланды.
Съезде А.Байтрсынов пен М.Дулатов «автономиялы туелсіз аза мемлекетін ру» идеясын сынды. Ал .Бкейханов «демократиялы, федеративтік жне парламенттік Россия республикасыны рамындаы» азаты лтты-территориялы автономиясы болуын олдады.
Съезд делегаттары кн тртібіндегі жер туралы мселені аса ыптылыпен рі жан-жаты талыланды.
Бірінші жалпы азаты съезд рылтай жиналысына сайлау туралы мселені талылап, оны депутаттыына кандидаттыа р облыстан сынылан 81 адамны тізімін бекітті. Олар азастанны барлы облыстары мен Орта Азиядаы аза ауымдастытарыны кілдері болды. Депутаттыа кандидаттар ішінде бірінші атарда азаты либералды-демократиялы озалысыны кпшілік таныан ксемдері .Бкейханов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, М.Шоаев, Ж.Абаев жне т.б ерекше атау керек.
Кн тртібіндегі баса мселелер бойынша съезд абылдаан шешімдерде де аза зиялыларыны ыпалы сезіліп тр. Бл сіресе дін, оу-аарту жне йел мселері жнінде абылданан съезд араларынан айын крінеді.
Бірінші жалпы азаты съезд зіні кн тртібіндегі аса маызды мселелрді бірі – аза саяси партиясын ру мселесін талылау барысында іс жзінде осы партияны йымдастыруа арналан рылтай жиналысына айналды.Осы мселе жнінде съезд абылдаан арарда былай делінеді: «аза халыны з алдына саяси партиясы болуын тиіс крді».
Жаадан рылан партия «Алаш» деген ата ие болды. .Бкейханов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, М.Шоаев, Ж.Абаев сияты азаты либералды-демократиялы интеллегенциясыны ксемдері басаран алаш партиясыны рамына уел бастан-а азаты ылыми жне шыармашылы зиялылырыны белгілі кілдері . Ермеков, .арашев, М.Жмабаев т.б. кірді.
Оларды басым кпшілігі 1917 жылды жазында алыптасан жадайда социолистік идеологияны тапты принциптерге негізделген крес бадарламасын абылдаан жо. йткені Алаш партиясы айраткрлеріні пікірінше сол кездегі аза оамы ттас аланда оан дайын емес еді. Сондытан да олар з кресін жалпы лтты мддеге негізделеген «аза халын отарлы езгіден тару шін» деген ранны астында топтастыруа баытталды. Бл баытты жзеге асыруды басты ралы-бірінші жалпы азаты съезде дниеге келген Алаш партиясы болу керек деп тсінді.
Съезді кн тртібіндегі он трт мселе бойынша абылданан арарлар тізбегі кейінірек, 1917 жылы «аза» газетнде жариланан Алаш партиясы бадарламасы жобасында з бейнесін тапты.
Капитализм орнап ныая бастаан жадайда оамды таптап мен леуметтік топтар кімет шін кресті здеріні саяси партиялары арылы жргізді.
аза лкесіні леуметтік-экономикалы жне саяси хал-ахуалы тапты, аграрлы жне лтты мселелерді шиеленісуімен ерекшеленеді. Осы шиеленістен туындайтын азастанда орын алан аграрлы жне лт-азатты озалыс отаршылды пен феодалды езгіге баытталды.
ХХ асырды басынан рістей бастаан аза ауымына тн оамды озалыс з алдына буржуазиялы-демократиялы мндегі масат міндеттерді: лтты те праволылы, халыты мдениетін ктеру, оу-аарту ісін жетілдіру, йел тедігін амтамсыз етуді ойды. Бл істі басы-
асында ат тбеліндей азана тыш аза зиялылары жрді. 1917 жылы апан революциясынан кейін рылан Алаш партиясыны идеялы бастау кздерін бірінші орыс революциясы кезеінен іздеген жн.
леуметтік-экономикалы жне саяси оиаларды ыпалымен тапты жне оан байланысты идеялы саяси жіктеліс ттастай аланда оамда ана емес, саяси озалыстар мен партияларды з ішінде жрді. аза интеллегенциясыны арасындаы осындай жіктелісті тездеткен факторларды бірі тылды ара жмысына «братана» халыты жастарын шаыруа байланысты патшаны 1916 жылы маусым жарлыына кзарас мселесі болса, екіншісі 1917 жылы апан буржуазиялы демократиялы революциясыны жеісі нтижесінде бкіл елде орын алан жаа саяси хал-ахуалы еді.
1917 жылы шілдені 21-26 сында Орынбор аласында ткен бірінші бкіл азаты съезде Алаш партиясы рылды. Осы партия рылан 1917 жылдан бастап ол саяси йым ретінде мір сахнасынан кеткен 20-жыла дейін Алаш немесе Алашорда озалысы азастан тарихынан орын алды.
Сз жо, Алаш партиясыны рылуы аза халы міріндегі елеулі оиа болды, йткені ол тыш лтты саяси йым еді. Алаш 1917 жылды жазында алыптасан жадайда халыты келешек тадырын анытауа тікелей атынасы бар жалпылтты мселелерді саяси кресті кн тртібіне ойып, оларды шешу жолында айтарлытай ызмет атарды. 1917 жылы шілде айынан бастап, Алаш партиясы сол кездегі ммкіндіктер аясында саяси креске белсене араласа бастады. Бл кресті тпкі масаты аза халын отарлы езгіден тару мен буржуазиялы лгідегі оны мемлекеттігіне ол жеткізу болды. Баса сзбен айтанда, Алаш оамды саяси озалысыны ксемдері сан асырлар бойы Россия империясыны отары болып келген азастанды тар шебердегі тапты трыдан емес, керісінше жалпылтты масат мдделер негізінде дербес ел етуге мтылды.
Алашты леуметтік тегі туралы мселеге байланысты орта тжырым алыптасан жо. Зерттеулерді бірі Алаш са буржуазияшыл партия десе екіншісі либералды байшылды деп баалады, ал шіншісі Алашты партия деуден грі оамды-саяси озалыс деп анытауды жатайтынын білдірді. Алашты басты идеологиясы отарлыа арсы баытталан жалпы лтты идеядан туындады. Сондытан да Алашты азастанды капиталистік атынастара ыайлауа тырысан негізінен лтты интеллегенция кілдерінен тратын идеологиясы отаршылдыа арсы баытталан лтты-демократиялы саяси йым деп анытауа болады.
Демек Алашты саяси йым ретінде оамды озалыс дрежесінен деттегі партияа ауысу кезеін бастан кешірген тпелі саяси йым деп арастыран жн. Алашты деттегі саяси партияа айналу процесі 1917 жылы шілдеден со жылды соына арай арынды жргізілді. Совет кіметіні орнауына байланысты 1918 жылды кктеміні соы-жазыны басында азамат соысыны басталуына орай Алашты партия болып алыптасуы аясыз алды.