Алаш» партиясыны бадарламасындаы саяси ыты жне леуметтік идеялар

Алаш озалысы айраткерлеріні 1917 жылы апан ткерісіне дейінгі сынан демократиялы идеялары партия бадарламасыны жобасында крініс тапты. Жобада атап крсетілгендей, партияны басты масаты Ресей федерациялы демократиялы республикасыны рамында аза автономиясын ру болды.

Бадарламаны бірінші блімі «мемлекет алпы» деп аталады. Блімні мазмнына арай оны мемлекетті басару нысаны туралы екендігін байау иын емес. Партия бадарламасында Ресей демократиялы , федееративті республика болуы тиіс деп атап крсетіледі жне демократия мен федерация ымдарына тсінік беріледі. «Демократия маынасы мемлекетті жрт билеуі», яни халы билігі, ал «Федерация маынасы рдас мемлекеттерге бірлесу, р мемлекетті іргесі блек, ынтымаы бір болады. райсысы з тізгігін зі алып жреді».Мндаы негізгі айтылма идея зін зі басаратын те ылы мемлекеттер одаы.

«Алаш» партиясы сынан бл идеяны Кеес кіметі де Ресейді федерациялы рылысында пайдаланды. Алаш айраткерлеріні лтты автономия тріндегі мемлекеттілікке ол жеткізуге мтылуыны зіндік себептері де бар еді. Оны е бастысы сол кездегі саяси жадай дербес туелсіз азастан мемлекетін руа ммкіндік берген жо. Сондытан да партия бадарламасына іргесі блек, ынтымаы бір дербес басарылатын автономиялардан тратын федеративтік, демократиялы Ресей туралы аида енгізілді.

Мемлекеттік рылыс мселесінде кімет басында-рылтай жиналысы, оны аралыында рылтай жиналысы мен мемлекеттік дума белгілі бір мерзімге сайлаан Президент трды. рылтай жиналысы траты орган емес, ол мезгіл-мезгіл сессия трінде ана жмыс істейді. Оны сессиялары арасында билік траты орган Президентті олында болады. Ол халыты рылтай жиналысы мен мемлекеттік дума алдында жауапты министрлер кеесі арылы басарды.

Жоары кілді органны екі палаталы рылымы – парламенттік республиканы сынылуы сол кездегі жадай шін бірден-бір дрыс аида болатын. Екі палатаны бірлескен отырысында сайланан Президент жоары кілді орган алдында жауапты болмады. Егер Парламент алдында Президент те жауапты болса, онда бл органны билігі абсалютті болар еді. Сондытан да партия бадарламасында мемлекеттік рылыс шін билікті блісу идеясы енгізілді. Партия бадарламасы бойынша за шыару мемлекеттік дума зырында болды жне атарушы орган ызметіне баылау жасау ммкіндігі берілетін сауал салу ыы да берілді.

Партия бадарламасыны бірінші блімінде демократияны е жарын крінісі – сайлау туралы да айтылады. «Депуттарттар тегіс, те, тте м пия сайлаумен болады». Яни, азаматтарды саяси ыы, шыан тегі, діні, сенімі, ызметі, млкі жне жыныс айырмашылыына арамай, барлыын сайлау ыын жзеге аыру арылы бекітіледі.

асырлар бойы хаыа ауыртпалы болып келген салыты халыты здері сайлаан кілді орган – мемлекеттік думаны келісімінсіз салынбауы да Алаш айраткерлеріні засызды пен озбырлыа жол бермеуге мтылысынан туан. йткені, мемлекеттік азына мен халыты ирмыс дегейі де кп жадайда салы саясатына тікелей байланысты еді. «Салы байлы дегейі мен жалпы дние-млік жадайына сйкес алынуы шарт,бай-кбірек,кедей-аздау тлесін ».Салы салуды мндай тртібі ділеттілік талаптарына жне азіргі замана да толы сай келеді.

Бадарлама жобасыны «Жергілікті бостанды» деп аталатын блімінде азатар мекендейтін облыстарда тратын барлы лттар шін автономия

ру туралы мселе е бірінші кезекке ойылады. Онда былай деп аталады: «аза жрген облыстарды брі бір байланып, з тізгіні зінде болып, Ресей республикасыны федерациясыны бір азасы болуы. Реті келсе, аза автономиясы достас халытар мен зірге бірлесе болуы, реті келмесе бірден-а з алдына жеке болуы.айткенде де осы кнгі земствалыты абыл алуы».

Бадарлама жобасында «Алаш» партиясыны азаты би, болыс, ауылнайлары сияты орындарда ызмет ететін адамдарыны халыа пайдалы да, адал ызмет ететін механизмін жасау жнінде сыныс жасайтыны жне оны мірге енгізу шін кресетіндігі туралы да сз болады. Ал земство басармалары мен милицияларында адал адамдарды ызмет етуі шін оларды халы алауына сыну туралы идея жергілікті басаруды таза демократиялы трін білдіреді. «Алаш» партиясы ділдікке жа, нашарлара жолдас, жебірлерге жау болады. Кш-уатын игілік жолына жмсап, жртын тарыпау жаына бастайды.

Засызды пен озбырлыа жол бермеуді басты масатты бірі ретінде крсеткен бадарлама жобасынан ділдік пен адамгершілік желіні алай есетінін де байау иын емес. Азаматтарды ытары мен бостандытарын бзатындара аяусыз крес жргізуді масат ттан «Алаш» партиясы леуметтік-ділеттілік саястын жргізуге мтылды.

Бадарлама жобасыны шінші блімі наыз таза демократиялы жне адамгершілік принциптеріне рылып жасалан. «Дінге, ана арамай, еркек-йел демей барлы адам те ылы болады. Жиылыс жасауа, ауым жасауа, жария сйлеуге, газет шыаруа, кітап бастыруа - еркіншілік».

Адамны аса маызды ытары болып табылатын бл принциптер тіпті алашы кеестік задарда да кездеспейді. «Алаш» партиясы айраткерлері крсеткен, тарихи трыдан аланда з уаытынан идеялы жаынан озып кеткен бл принциптер 78 жылдан кейін ана 1995 жылы азастан Республикасыны Конституциясында з орнын тапты. Трын йге ол сылмаушылы принципі де бадарлама жобасынан алыс алмаан.

Бадарламаны «Билік м сот» деп аталатын блімінде сот билігі жне оны ішінде билер соты туралы айтылады. Билік пен сотты р халыты трмысы мен дет-рып ерекшеліктеріне арай жргізілуіне басты назар аударан бадарлама авторлары халыа таныс емес ыты нормаларды енгізуге арсылы білдіреді. Оларды айтуынша ыты нормалар мен билік халыты трмыс-тіршілігі мен даму дегейіне сйкес болуы керек, яни соттар істі рбір халыты трмыс жадайларына арай арауа тиіс. ала мен ауыл арасындаы айырмашылыты ескерген Алаш айраткерлері «ырдаы ауыл, болыс ішінде билігінен сот жрт йаран ереже жолымен атарыланы жн» деп табады. Мндаы «жрт йаран ережелер» деп аза билеріні трлі жиындарды сот істерін шешу кезінде басшылыа алан ережелері айтылып отыр.

Аталан блімде билік ету жне сот жйесіні баса да аидалары крініс тапан. Олар: би мен судьяны жергілікті халыты тілін білуі, аралыс халы тратын жерлерде сотты тергеу-тексеруі мен шешімі сол жердегі кпшілік болып табылатын халы тілінде жргізілуі, билер мен судьяны тергеусіз орнынан тспеуі, за мен сот алдында барлы адамдарды те болуы, дайдан кейінгі е кшті би мен судья болып танылып, барлы адамны соларды кіміне мойынснуы, сот шешіміні тез орындалуы, аза кп жерде сот тіліні аза тілінде болуы жне т.б.

«Алаш» партиясыны бадарламасын жасаушылар мемлектті зайырлы негізін бекітуді ажеттігін де атап крсетті. «Дін ісіні мемлекет ісінен блінуі» бадарлама жобасында прогресшіл маызды крсеткіштерді бірінен саналады. Мндаы е басты нрсе дінні мемлекет ісіне, мемлекетті дін ісіне араласпауы. «Дін біткенге те ы. Дін жаюа ерік.Кіру-шыу жаына бостанды». Яни, ркім діни сенімі бойынша те жне еркін. Діни сенімі бойынша артышылы немесе кемсітушілікке жол берілмейді.

Ислам дініні азастана сырттан енгенін жне оны таратуда Орта Азия мен татар діни орталытарыны белсенді рл атаранын ескерген аза зиялылары азатарды з алдына мфтиі немесе діни орталыы болуы ажет деп есептеді. Неке ию мен ажырасу, балаа ат ою мселелеріні молдалара берілуі, мсылманды неке ыыны прогресшіл жатарын ескергендіктен енгізілген болса керек.

Кйеуге шыу ыы йелдерді здеріне байланысты болды. алы мал жойылды, молдалар он алты жаса толмаан ыздар мен он сегіз жаса толмаан ер балаларды некесін июына тыйым салынды жне неке ию кезінде молдалар екі жаты: алыды жаыны да, кйеу жаыны да келісімін алуа тиісті болды. Жесір дауыны сотта аралуы да йелдер ыын амтамасыз ету шараларыны бірі еді.

Бадарлама жобасында ел орау мселесіне де басты кіл блінген. скер жасына жеткендерді жергілікті жерлерде скер ісіне йрету жне ызмет еткізу сынылды. Алаш ксемдеріні бірі М.Дулатов мемлекет ауіпсіздігі мен ел оаны туралы былай деп жазады: «Кімні білегі жуан болса, сол жрт болады. Кім кшті болса, сол дегеніне жетеді».Ол з алдына дербес мемлекет болу шін алдымен скер жасатау ажеттігін, кшті скерді болуы баса елдерді санасуа мжбр ететінін айтады. «Бл заманда скері жо жрт-жрт емес, л. Біз азір екі жолды тарауында трмыз. айсысына тссек те, ерік зімізде. Бір жол - лды жолы. Екінші жол – жртты жолы. Осы бастан автономия алуды амына кіріссек, милициямызды жасап алып, арамызды крсетсек, Алашорданы кіметіміз деп тіресіп ораса, бізді ешкім басынбайды. кіметі бар, скері бар жрт деп бізбен ркім есептеседі».

Бадарлама жобасындаы жер мселесінде брыны жылдары азатардан жерді жаппай тартып алынаны ескеріліп, жерді е алдымен трылыты халыа айтарып беруде діл шешу міндеті ойылан жне жерді сатуа зілді-кесілді тыйым салынан жерді бкіл байлыы; кені, азынасы, зендер мен клдері жне ааштары мемлекет меншігінде болуы тиіс екендігі айрыша атап крсетілген.

азастан Республикасыны Президенті Н.Назарбаев ХХ асырды басында азаты лтты идеясы мен лтты бірлікті ныайту идеясын ала тартан саяси айраткерлерді жанкешті ызметін жоары баалап, былай деп жазды: «Алаш» партиясыны бадарламасын жзеге асыру барысында дстр мен жаашылдыты штастыру арылы брыны аза оамындаы белгілі айшылытардан арылуа ммкіндік туды. Онда тжырымдалан тпелі кезе аидалары жаырту арекетін біршама жйелі атаруа жадай жасады. Оларды лтты бадарламасы сол тста лкеде тран барша лтты бас біріктіруіне жадай туызды. Бір сзбен айтанда, олар елді ркендетуді демократиялы баламасын сынды, біра ол авторитарлы рдістер салдарынан жзеге аспай алды. Келешек рпа з кезегінде, жаа басталан тарихымызды е бір крделі кезеінде туелсіз мемлекетімізіді алыптасуына аза зиялыларыны кзге тсе бермейтін, біра мейлінше игі лес осанын дрыс баалауы тиіс».