Алаш» либералды-демократиялы озалысыны бгінгі заманы тарихнамасы
азастан тарихы тарихнамасында Алаш таырыбы те маызды, зекті мселелерді бірі. аза тарихында ХХ асырды басында дниеге келген Алаш озалысы ерекше жне тедесі жо оиа еді. аза халыны екі асыра жуы уаытта рістеткен лт азаттыы шін кресте алаш озалысы ерекше орын алады. Алаша дейін Ресейді отаршылдыа арсы жргізілген лт-азатты озалыстар жеіліске шыраумен келді. Мны негізгі себептеріні бірі озалыстарыны саналылыыны жеткіліксіздігінде деп есептеу ажет. Алаш озалысына келсек, оны азаты алдыы атарлы зиялылары басарды. Олар здеріні алдында тран масатын, крес тсілдерін дрыс тжырымдады. Алаш озалысы саяси сипатта болды. Екінші жаынан, Алаш озалысыны тарихы Кеес дуірінде ерекше брмаланды.
Міне, жоарыда айтылан себептерді нтижесінде Алаш озалысыны тарихын зерттеуге ызыушылы азастьан тарихыны барлы уаытында толастамады. Сондытан алаш озалысын зерттеушілер жеткілікті.
Біз алаш озалысыны тарихнамасын ш кезеге бліп арастырып отырмыз.
Бірінші кезене 1919-1920 жылдары оианы суымаан ізімен жаылан зерттеулерді жатызып отырмыз. Бл кезеде Алаш озалысыны дниеге келген себебін тжырымдаан зерттеулер Алаш озалысы айраткерлеріні олынан шыты. Мндай зерттеулерді атарына Алашты Басшы айраткерлері .Бкейханов, А.Байтрсыновтарды ебегін жатызуа болады. Сонымен бірге 1919 жылы Кеес кіметі Алашорда кіметін латып, Алаш партиясын тартан со, бл озалысты тарихын брмалау басталды. Сондытан да бірінші кезеде сол кездегі ресми басылымдарда Алаш озалысыны тарихына бъективтік трыдан баа бермекші болан рекеттермен атар, оны брмалаан рекеттер де байалады.
Екінші кезеге 1921-1980 жылдары жары крген дебиеттерді жатызып отырмыз. Бл кезде жргізілген зерттеулер мен жары крген дебиеттерді ерекшелігі, олар тгелдей дерлік билік басындаы партияны тапсырмасымен жазылан, сондытан да Алаш озалысыны тарихын брмалаандыында. Осы кезеде коммунистік идеологтар Алаш озалысын жаттарын оырмана ранап басып шыарды. Оларды ала ойан масаты Алаш озалысына байланысты жаттар халы бараны кз алдында Алаш озалысы мен оны айраткерлеріні буржуазияшыл-лтщыл, контрреволюциялы сипатын шкерелеуге тиіс болды. Іс жзінде бл рекет кері нтиже берді. Алаш жаттары Алаш айраткерлеріні халы мддесіне ызмет еткенін длелдеп берді. Осы кезеде сондай-а билік басындаы партияны тапсырысымен алаш озалысыны тарихына байланысты бірлі-жарым дебиеттерде жары крді. Дегенмен, бл дебиеттер тапсырыс бергендерді ала ойан масатын жзеге асыра алмады. Сондытан Кеес Одаында 30-жылдардан бастап, Алаш озалысына байланысты зерттеу жмысы тотатылды. ХХ асырды 30-80 жылдарыны аралыында Кеестік билікпен келісе алмай шетелге кеткен аза зиялылары, шетел алымдарыны аламынан біраз тарихи дебиеттер жары крді.
Алаш озалысыны тарихнамасында 1920 жылдан соы уаыт ерекше орын алады. Аталан таырыпты бгінгі тада Отан тарихы тарихнамасында ерекше орын алатын себебі, Алаш озалысын тарихнамасына байланысты. Кеес дуірінде орын алан брмалаушылытар тзетіліп, осы салада пайда болан атадатарды жойылуына байланысты. Аталмыш таырып саласында бірсыпыра іргелі монографиялы ебектер, ылыми маалалар жары крді, ылыми симпозиумдар йымдастырылды. Осы ылыми шаралар нтижесінде Алаш озалысына ылыми шынды, объективтік принцип трысынан баа берілді, жалан айыптан жапа шекккен алаш айраткерлері аталды.
Жекелеген зерттеушілер Алаш озалысына баа беру шін оны кшбастаушыларыны кімдер боланын, оларды кзарасын, оны эволюциясын зерттеу ажет деп есептейді. Соы кезге дейін Алаш айраткерлеріне беріліп келген «буржуазияшыл-лтшылдар», «буржуазиялы либералдар», «аза лтшылдары» деген анытамаларды айсысы болмасын алаш партиясыны оамдаы алатын орнына сйкес емес деп есептейді алымдар. М..озыбаев Алаша либералды лтты интеллегенциясыны партиясы деген анытама бере отырып, оны иделогиясы отаршылдыа арсы баытталан лтшылды болды деген орытынды жасайды.
К.Нрпейісов з ебегінде Алаш озалысы тарихыны деректемелік негізіне тоталан. Ол осы негіздерді 4 топа бліп арастырады:
1. 20-30 жылдары жеке жинатарда жарияланан деректер;
2. 1913-18 жылдардаы аза лтты баспасзінде жары крген деректемелік малматтар;
3. азастан, Ресей, Тркия, Америка, Финляндия жне т.б. архивтері мен кітапханаларында саталан деректер;
4. Алаш озалысыны жетекші айраткерлеріні жеке архивтері мен жарияланбаан ебектерінде кездесетін деректемелер.
Сонымен атар, алаш партиясыны жарияланбааны мен белгілі дрежеде дайындалып ойан шартнамасы боланын да байаймыз. Сонымен атар партия мшесіні жарнасы да белгіленген.
Айтыландарды орыта келе, соны ішінде Алаш партиясыны бадарламасында ойылан масат, мдделерді жалпы лтты, жалпы демократиялы сипатын негізге ала отырып, Алаш партиясын «буржуазияшыл-лтшылдар» немесе «буржуазиялы либералдар» партиясы емес, лтты демократиялы баыттаы партия ретінде атауа толы негіз бар деп санаймыз. Партияны рушыларды лтты демократиялы интеллегенция деп атаймыз.
Орытынды
Алаш озалысы XIX асырдын соы мен XX асырды басында азастанда орын алан леуметтік-экономикалы, оамды-саяси жне рухани-мдени згерістерді нтижесінде мірге келді. Бл озалысты зегі, орталы элементі зімі бастау кздерін 1905-1907 жылдардаы бірінші орыс революциясы келген згерістерден алан, ал саяси йым ретінде 1917 жылы жазда рылан тыш жалпы лтты Алаш партиясын ру шін лтты-демократиялы аза интеллигенциясыны жрт таныан жетекшілері лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Мстафа Шоайлы, Мхаметжан Тынышбав, Міржаып Дулатов, Халел Досмхамедов, Жаанша Досмхамедов, лихан Ермаков, Жаып Абаев, Халел аббасов, т.б. ондаан айраткерлер 1905-1917 жылдар аралыында ажырлы ебек етті. Алаш партиясы негізінен леуметтік табиаты жнінен ртекті лтты демократиялы аза интеллигенциясыны саяси йымы болды. "Алаш партиясы" деген атпен танылан лттык-демократиялы аза зиялыларыны тпелі кезедегі саяси йымы халы санасыны озаушы кші міндетін жалпы аланда, заман талабына сай адал атарды.
1905 жылдан бастап осы партияны йымдастыру ісіні басы-асында болан кайраткерлер (е алдымен лихан Бкейханов) 1905-1907 жылдардаы лтты-либералды кзарастан, "кадетшілдіктен" 1917 жылы лтты-демократиялы кадеттерге дес, Россиядаы баса да саяси партиялара сыни кзбен арайтын эволюция жолынан тті.
.Бкейханов басаран аза зиялылары 1905 жылы кадеттер лгісіндегі азаты лтты саяси партиясын руа рекет жасаанда оны XX асырды басындаы азастанды патшалы империяны отары болан, капиталистік атынастарды жаадан ене бастаан.
Осы айтылан пікірге байланысты «Алаш» партиясы мен Алашорда кіметін большевиктер партиясыны басшылыымен болан социалистік революция мен Кеес кіметіне арсы ою шін аза «лтшылдары» ойлап тапан рылымдар есебінде карамай, аза еліні з лтты туелсіздігі мен мемлекеттік дербестігіне мтылысыны табии крінісі, асыр басынан бері осы баытта масатты ызмет жасаан аза демократиялы интеллегенциясыны ажырлы ебегіні нтижесі есебінде арау негізді болма.
аза демократиялы интеллигенциясыны тар тапты немесе лтты мдделерден грі жалпы адамзатты асиеттарге ден ойандыы 16 жылы ктеріліс нтижесінде босына шыраан ырыз халына крсеткен кмегінен, Алашорда кіметі рамындаы 25 орынына оны аза жеріндегі баска лт кілдеріне калдырандытарынан, Тркістан лкесіндегі баса лт-азатты кштермен бірігіп, Тркістандаы Кеестік билікті империялы лтты стемдік ралына айналдырысы келген жаа билікке карсы оан автономиясын жариялауынан айын кріді.
«Алаш» партиясы мен Алашорда кіметі бадарламасы белгілі дрежеде каза жртына большевиктер сынан кеестік даму жолымен бір мезгілде мірге келген балама (альтернативтік) ркендеу жолы болатын. Біз бл арада алашты интеллигенция сынан жолды мінсіз, бірден-бір тура дара жол еді деп отыранымыз жо. Біра сол тарихи кезеде аза коамына тере дадарыстан ркениетті жола шыу шін, тарихи тжірибе крсетіп бергендей, большевиктер сынан жолдан алашты интеллигенция сынан жол анарлым тиімді жне азабы кем еді. йткені алашты интеллигенция сынан балама жол аза еліні сан асырлы даму тжірибесін, салт-дстрін революциялы діспен крт згертуді емес, айта оларды эволюциялы жолмен, баса ркениетті елдерді мір тжірибесін ескере отырып, одан ары жетілдіре тсуді кздеді. Е негізгісі, бл жол аза еліне зін-зі билеуге, сйтіп зіні ішкі оамды мселелерін зі шешуге, з атамекеніне зі ие болуа ммкіндік беретін жол еді. рине, мселені мндай дегейде шешілуі аза оамы шін сол даму сатысындаы барлы зекті мселерді біржола, тгелдей жойылуы дегенді білдірмейтіні тсінікті. Біра шынайы лтты бостанды пен лтты мемлекетті орнауы ана ол шін ркениетті дамудын, алы шарты болатын.
Кеестік тарихнама алашты интеллигенцияны тарихи рліне байланысты мндай тжырыма барысы келмеді. йткені мндай тжырымдама тоталитарлы жйе идеологтары жасаан «аза оамыны ішінде оны ортаасырлы мешеулік пен дадарыстан прогресс жолына алып шыа алатын леуметтік кш болан емес, бл тарихи миссия орыс пролетариаты мен большевиктер партиясы лесіне тиді» деген тжырыма айшы келетін еді. Соан байланысты кеестік тарихнамаа оамды дамуда мінеу, артта калан, з арасында кш бастаушы леуметтік-саяси кші жо, тек араы, надан кшпелі шаруалар тобырынан тратын аза оамына аза жеріне келіп орын тепкен оныс аударушыларды аартушылы, мдениеттендіру миссиясын тсінушілкпен абылдап, лемдегі е алдыы революциялы теориядан аруланан орыс пролетариатыны авангардты рлін дрыс тсінмі, соынан еруден баса ештеме алмаандыын буржуазиялы атынастара бейімдеуге жетекшілік жасайтын лы либералды типтегі саяси йым круды ойластырды. Ал .Бкейханов пен оны серіктестеріні 1905-1017 жылдардаы кзарас эволюциясы 1917 жылы шілдеде лтты-демократиялы масат-мдделерді кздейтін Алаш саяси йымын (партиясын) руа алып келді.
«Алаш» шын мніндегі дстрлі саяси партия болып алыптасып лгермегеніне, іс жзіндс саяси йым ретінде оамды озалыс дрежесінен деттегі партияа ту "кезеін" бастан кешірген тпелі саяси йым боладыына арамастан, оамды - саяси мірге араласа бастаан кезден тбірлі екі лтты масатты — аза халын отарлы езгіден таруды жне аза оамын ркениетті елдер атарына жеткізуді зіне басты нысана етіп белгіледі. Осы негізгі масаттарды жне олардан туындайтын баса да леуметтік-саяси міндеттерді шешуді Алаш басшылыы эволюциялы реформа жолымен жзеге асыруды кздеді.
1917 жылгы желтосанда болан екінші жалпы аза съезіні Алаш автономиясын, Алашорда кіметін ру туралы жне баса шешімдері аталмыш міндеттерді орындауды жзеге асыруа баытталан бастапы рі маызды адамдары болды.
.Бкейханов жне сол кезеде азаты зиялы ауымыны баса кілдері жетекшілік жасаан Алаш пен Алашорда азастандаы оамды-саяси, леуметтік-экономикалы жне лтты-мемлекеттік рылыс мселелерін шешу жолдарын анытауда лтты-ттасты жне халыты бірлік принциптеріне сйенді. Мндай позиция, лбетте, аталан мселелерді шешуде тапты принциптер мен пролетариат диктатурасын негізге алан большевиктерге арама-арсы еді. Сондытан да Алаш ксемдері мен Алашорда кіметіні басшылыы азан революциясыны рандарын, Совет кіметіні идеялары мен натылы іс-рекеттерін абылдамады, олара арсы шыты.
Осы принципті мселеде Алаш пен Алашорда жетекшілері саяси кресте де, совет кіметіне арсы натылы іс-рекетте де негізінен ауызбірлік танытты. Алайда оларды арасында жекелеген оамды-саяси мселелер жнінде (мысалы, аза автономиясын жариялау мерзімі мен "Тркістанды" азатара кзарас туралы) кезіндс уаытша тсініспеушілік пен арама-айшылытар болды. Осыан сас жйттер лихан Бкейханов басаран Алашорданы орталы кіметі мен Жаанша Досмхамедов басаран оны батыс бліміні арасында да орын алды.
Сонымен атар Алашты крнекті жетекшілеріні
айраткерлік іс-рекеттері оамды мірді р саласында оларды райсысына тн ерекшеліктерімен тарихта
хатталып алды. Мселен, лихан Бкейхановты саясаткерлігі, саясат жргізудегі "батысшылдыы" ерекше
кзге тсті, Ахмет Байтрсынова е уелі
аартушылы-ылымды пен саяси имылда байсалдылы
жне стамдылы тн болды. Халел Досмхамедов пен
Мхаметжан Тынышбаевтарды оамды айраткерлігінен алымды, зерттеушілік асиеттері басым жатты. Ал Міржаып Дулатов пен Жаып Абаев е алдымен коамды айраткерлер ретінде натылы іс-рекетті адамдары еді. Олар халыты оятуды жне оны лтты санасын жебеп, жігерлендіруді аса крнекті шеберлері болды.
Осындай р ырынан танылан, білімді де талантты айраткерлер басаран Алашорда азамат соысы жылдарында совет кіметіне жау кштермен одатас болды. Нтижесінде азамат соысында жеіске жеткен совет кіметі Алаш пен Алашорданы тарих сахынасынан кетірді. Совет кіметі Алаш пен Алашорданы азастанны оамды-саяси мірінен аластауда алдау мен арбау дісін де, ару жмсап кштеу жолын да олданды.
Кезінде (1919, 1920 жылдары) Совет кіметі Алаш озалысына атынасандарды барлыына кешірім жасаанына арамастан, азамат соысынан кейінгі 7-8 жылда азастан ылымыны, оу-аарту ісіні, дебиеті мен неріні, халы шаруашылыыны дамуына оматы лес осан лтты-демократиялы инттелигенция кілдері, е алдымен Алаш пен Алашордаа жетекшілік жасаан айраткерлср, тгелге дерлік жалан жаламен "халы. жауы" аталып, сталиндік кімшіл-міршіл жйені рбандары болды.
Сонымен, Алаш пен Алашорда тарихыны маызды кезеін зерттеген ебегімізді аятай келе, тбегейлі іс тындырды деуіміз кілге онымды болмас, йткені, аумалы-ткпелі заманды басынан кешкен партия мен кіметті айтылмаан саясаты да, сыры да баршылы. Мны тмамдау болашаты ісі.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі:
1.ойгелдиев М. Алаш озалысы.-Алматы, 1995.-228 б.
2. Нрпейісов К. Алаш м Алашорда.-Алматы, 1995.-19 б.
3. Омарбеков Т. ос ткеріс жне Алаш озалысы// Аиат.-1994.-№9-Пб.
4. Субханбердина Ч. аза. Алаш.-Сарыара. Алматы, 1993.- 36 6.б
5. Ахметов . Алаш алаш боланда.-Алматы, 1998.-42 б.
6. Мухаметов М, Сатершинов Б, Сырымбетлы Б. Саяси-ыты ілімдер тарихы.-Алматы, 2002.-53 б.
7. л-Мхаммед М. Алаш айраткерлері: саяси ыты кзарастарыны алыптасуы.- Алматы, 1998.-64 б.
8. Пірманов , опаева А. аза интеллегенциясы.-Алматы, 1997.-119 б.
9. збеклы С. Арыстары Алашты.-азастан-2030, Алматы,-1998.-259 б.
10. Слтанов . Алаш кіметіне -90 жыл//Отстік таы, 2007. 7 б.
11.л-Мхаммед М. Алаш ардагерлері.-Алматы, 1996.-97 б.
12.азастан лтты энциклопедиясы. 1-том.
13.Омарбеков Т. Алашты аиатын кім айтады // азастан
коммунисі.-1991.-№7.-6-7 б.
14. Н.Абилтайн М, Кееспаев . XX асырды басындаы
азастандаы Саяси партиялар сипаты жне алаш
озалысыны тарихнамасы.-Тркістан, 2004.-132 6.
15.Рахым Е. Бгінгі билік Алаш ксемдерін мойындаысы
келмейді// Жас алаш.-2007.-№44.-4 б.
16. ойгелді М. Алаш идеясы // Жас алаш.-2007.-№44.-4 б.
17. Оралтай X. Алаш-Тркістан тркілеріні лт азатты раны//
Азат.-1991.-№18.-3 б.
18. Бекмаханов Е. азастан XIX асырды 20-40 жылдарында.-
Алматы, 1994.-232 б.
19. Бл да сонда.
20. Бкейхан . Тадамалы шыармалар жинаы.-Алматы, 2003,-22 б.
21. озыбаев М. Атадатар аиаты.-Алматы, 1992,-125 б.
22. ойгелдиев М. Алаш ткен жол // Аиат.-1994.-№2.-45 б. 23.Аманжолова Д. Партия Алаш: история и историография.-
Алматы, 1998,-23 б.
24. Бкейхан . Тадамалы аза энциклопедиясы.-Алматы, 1995.- 95 б.
25. Сайлаубай Е. Алашорда кіметіні шыыс блімі.-Алматы,
2001.-14 б.
26. Слейменов Д. Алашорданы батыс бліміні тарихы.- Алматы, 2004.-32 б.
27. Бл да сонда.
28. Асфендияров С. азастан тарихыны очерктері.-Алматы.-1994.- 52 б.
29.Артыбаев Ж. азастан тарихы.- Астана-2001.-63 б.
30. Нрпейісов, Байжанов, Шакеев. Алаш мирас: жаттар жинаы.
Екінші кітап.-Алматы.-1995.-84 б.
31. Есмаамбетов К. Туелсіздікті ташолпаны // Егемен азастан.-
2007.-№5.-6 б.
32. Бл да сонда.
33. Сарсекеев К. Атадатар беттерін туелсіздік ашты // Саясат.-
2005.-№11.-33 б.
34. Жамбылов Д. Саясаттану негіздері.-Алматы-2003.-79 б.
35. Блтай М. зіз аза жрты // Саясат.-2003.-№9.-10 б.
36. ойгелдиев М. зімізді айта таныды // Егемен азастан.-2006.-№220.-3 б.