Ксіпкерлік істі мемлекеттік реттеуді ажеттілігі

азастан Республикасы толы нарыты атынаса, макроэкономикалы реттеуге туде тек ана бірінші адам басты. Новелл сыйлыыны лауреаты В. Леонтьевті айтуы бойынша экономиканы ызмет істеуін желайыа сатады. «Іс жасы жру шін жел керек – ол мдде. Руль – мемлекеттік реттеу». Шведцияны тиімді экономика моделіні авторы Клас Эклундты пікірі бойынша «реттелмейтін экономика болмайды жне ндірісті тиімділігін арттыру масатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік ажеттілік»-дейді. азір экономикалы теорияны классикалы, неоклассикалы мектептеріні укілдері нарыты реттеуге араласу керек емес, нары зі автоматты реттеледі деген пікірде.

Осы проблема жнінде жан-жаты длелді теориялы ортынды берген ататы аылшын экономисі Дж М. Кейнс (1883-1946жж.). Оны теориялы ортындылары 1929-1939 жылдардаы дние жзілік экономикалы дадарыстан шыуда практикалы олдау алды. Ол леуметтік-экономикалы процессті реттеуді мемлекеттік реттеуді керек екендігін ылыми трыдан длелдеді. Дж М. Кейнс теориясы бойынша: ттастай сраныста ынталандыру жне барлы ресурстарды тгел амту, жинаты жне инвестициялы ресурстарды тиімді пайдалану масатында е алдымен фискалды жне аша-кредит саясатын тиімді іске асыру басты масат деген пікірге келген.

Кейнс теориясы практикалы тілге айналдыранда: жмыссызды жойылса халыта табыс кбейеді, табысты кбеюі сранысты арттырады. Сраныс сынысты, яни ндірісті дамуын рістетеді, ндіріс инвестицияны кп талап етеді, сыныс пен сранысты рлеуі салыты массасын сіреді. Ал салы массасы бюджетке тседі, ортындысында мемлекет бойынша ндірілген жалпы лтты нім фискалды саясат арылы оны 40-45% айта блініп елді леуметтік-экономикалы жадайын жасартады.

Жоарыдаы крсетілген ойлардан шыатын ортынды: мемлекет экономиканы реттеуге батыл араласуы керек. Бл аиданы дрыстыы бкіл жетілген Батыс елдеріні Жапония, Отстік Кореяны жетістіктері лгі бола алады. Бл елдерді тжірибесінен алынатын саба: 1) экономикалы ресурстарды тгел жне тиімді пайдалану арылы елді ндірістік ндіргіш кштерді дамытып ндірістік потенциалын арттыру, яни елді байлыын арттыру.

Сонымен нарыты экономика барлы леуметтік экономикалы процесстерді бкіл оам шін жне оны рбір азаматы шін автоматты реттей алмайды. Нарыты экономика елді табысын діл блмейді, ебек ету ыына кепілдік бермейді, оршаан ортаны сатауа кіл блмейді жне трындарды орансыз бара топтарын олдай алмайды. Жеке бизнес жоары дрежелі пайда бермейтін халы шаруашылы салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет шін, оам шін те ажет болса да. Нарыты экономика кптеген леуметтік экономикалы мні бар актуалды проблемаларды шешпейді. Ол мселелер тек ана мемлекеттік іс болады. орытып айтанда, кез келген елді экономикасы біралыпты даму шін мемлекет олынан келетін жадайларды брін жасауы керек. азіргі созылып кеткен экономикалы дадарыс ндірісті рескел тмендегенін инфляция, оамдаы леуметтік наразылы т.б. олайсыз жадайлар мемлекетті экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, зіне жктелген функцияларды атара алмайтындыын крсетеді.

Мемлекетке мынандай негізгі функциялар жктеледі.

1. ыты негізді жасатау. Мемлекет меншік ын анытайтын, ксіпкерлік істі реттейтін, німні сапасын амтамасыз ететін т.б. задар жасатап абылдайды. Мемлекет ыты негіздер кмегімен ксіпкерлік іс субъектілеріні арым-атынастарын реттейді.

2. Елде ажетті ыты тртіпті жне мемлекеттік ауіпсіздікті амтамасыз ету шін мемлекет рбір азаматты, барлы оамны нарыты экономикасы субъектілеріні ыы мен ауіпсіздігін амтамасыз етуі керек. Егер мемлекет бл функцияны орындай алмаса, ол жадайда елде ылмысты іс-рекеттер ріс алады: ылмысты істер, мафия, коррупция, параорлы т.б. жаымсыз былыстар ксіпкерлік іске, жалпы елді экономикасына апатты сер етеді.

3. Экономиканы тратандыру, яни экономиканы траты дамыту, ол шін макроэкономикалы оптималды крсеткіштерге жету: жалпы лтты нім, ішкі лтты нім, таза лтты нім, лтты табыс, инфляция дегейі жне жмыссызды, бюджетті жетіспеушілігі т.б. Ол шін мемлекет олда бар барлы рычагтар мен дістемелерді фискалды, финанс – кредит, ылыми-техникалы жне инвестициялы саясат арылы іске асыруы керек.

Егер мемлекет экономиканы тратандыруа кіл аудармаса, ол ксіпкерлік іске жадай трызбайды, леуметтік жадай нашарлайды. Мысалы, егер мемлекет инфляциямен крес жргізбесе, инфляция елді экономикасын берекетсіздендіреді.

- лтты тауарлар импорт тауарларымен бсекелес бола алмайды, ол тлем балансыны жетіспеушілігіне келеді, отанды ндіріс тмендейді, жмыссызды седі;

- валютаны алып-сатушылы басталады;

- елден валютаны шыуы, ол импорт тауарларыны ымбаттауына жне жалпы бааны суіне келеді;

- трындарды жинатарыны нсыздануына;

- инвестицияны ысаруына т.б. олайсыз жадайлара келеді.

4. леуметтік орауды жне леуметтік кепілдіктьі амтамасыз ету.

Мемлекет леуметтік саясатты белсенді трде жргізуге міндетті. Оны мні мынада: барлы жмыс істейтіндерге минималды ебек аымен, крілік жне мгедектік зейнетаылармен, жмыссыздара жрдемаымен амтамасыз етуге кепілдік; трмыс жадайы те нашар жандара кмек крсету; инфляциямен байланысты белгіленген табыс алатындарды табысын индексациялау т.б.

Мемлекет бл саясатты жргізу нтижесінде барлы азаматтара минималды кнкріс дегейін амтамасыз етеді, ол халы наразылыын бседетеді.

5. Бсекелестік орау. Нарыты экономика жадайында бсекелестік – негізгі реттеу инструменті. Бсекелестік – барлы экономика сферасында прогресті негізі, ол тауар ндірушілерді ылым жетістіктерін ндіріске енгізіп, нім сапасын арттыруа, німні зіндік нын тмендетуге ынталандырады. Сондытан мемлекет бсекелестікті орауы тиіс. Бсекелес жадайда ттынушы – ожа, нары – агент, ал ксіпорын – оны лы. Ал монополия жадайында ттынушы ожалытан, лдыа ауысады.

Біра бсекелестік аырында монополиялы жадайа келеді. Бл жадайды диалектиканы бірінші заы - лемні бірлігі жне арама-арсылы кресі деуге болады.