Дрістерді кнтізбелік-таырыпты жоспары 2 страница

озуды орталыа ткізетін нервтерді орталыа тепкіш немесе афференттік нервтер деп аталады, ал осуды орталытан жмысшы мшеге таситын нервтерді, орталытан тепкіш немесе эфференттік нервтер дейді.

Орталы жйке жйесі ми жне жлыннан трады. Жлын омырта зегінде орналасан. Ересек адамдарда 0,5 метрге жуы, салмаы 38-37 г. Жлынны жоары жаы сопаша мимен жаласады. Тменгі шы шашатарыны i-ші жне ii-ші бел омырта тсында бітеді. Жлын 31-32 сегменттен трады: 8 мойын, 12-кеуде, 5 бел, 5 сегізкз жне 1-3 йымша блімдері.

Жлын нервтері жлын зегінен шыып, денені терісін , ая-олдарын, дене тласыны беттеріні нервпен амтамасыз етеді. рбір блім денені зіне тн жерлерін нервтендіреді.

Сопаша ми– жлынны стігі жаында орналасан. Оны зындыы 2,5-3 см., салмаы 7 г. Ол екі трлі ызмет атарады: рефлекторлы жне ткізгіштік. Сопаша мида тыныс, ан айналыс, сору, шайнау, жтыну, жтел, тшкіру, сілекей шыару, арын жне арынасты бездеріні слдерін шыаратын нерв орталытары орналасан жне IX-XII ми нервтеріні ядролары орналасан.

Вароли кпірі -сопаша миды стіде орналасан. Оны зындыы 2,5 см. Сопаша ми мен вароли кпірін арты ми деп атайды. Рефлекторлы жне ткізгіштік ызмет атарады. Кпірден V VI ми нервтері шыады жне кпір сопаша миды арасынан VII VIII ми нервтері шыады.

Мишы – сопаша миды арт жаында орналасан. Мишы ш блімнен трады: мишы рты деп аталатын ортаы блім жне мишыты екі жарты шарлары. Мишыты жарты шарларыны стігі сырты абаты ср затты мишыты ыртысынан трады. Оны алыдыы 1-2,5 мм. Мишыты ыртысы 3 абат болып орналасан нейрондардан ралан:

I – сырты, молекулярлы:

Ii – ортаы, ганглиялы;

Iii – ішкі, тйіршіктік абаттары.

Оны негізгі ызметі – тонусты рефлекстерді жоары дрежелі реттеушісі, тыныс алуды, жректі соуын имылды тріне байланысты лайытап отырушы.

Ортаы ми– вароли кпіріні стігі жаында орналасан. Мндаы ср заттар:

1) ызыл ядролар.Оны ызметі – блшыеттерді тонусын реттейді.

2) ара субстанция. Оны ызметі – саусатарды нзік имылдарын реттейді.

3) Алашы есту, кру орталытары.

Аралы ми–ортаы ми мен ми сыарларыны арасында орналасан. Ол 2 тмпешіктен жне тмпешік асты аймаынан трады. Тмпешіктерді таламус, ал тмпешік асты аймаын гипоталамус деп атайды.

Таламусты ызметі: таламус арылы миды барлы сезгіш жолдары теді.

Гипоталамусты ызметі: зат алмасуды, денені температурасын, ашты жне шлдік сезімдерін, жаымды-жаымсыз эмоцияларды, йы мен сергектікті реттейді жне гипоталамуста нейросекрет тзіледі. Осы нейросекрет арылы гипоталамус ішкі секреция бездерін реттейді.

лкен ми сыарлары (ми жарты шарлары) – миды е лкен, е маызды блімі. Ми жарты шарларыны ыртысы 7 абат нейроннан трады:

1) Молекулярлы абат

2) Сырты тйіршікті абат

3) Пирамидалы абат

4) Ішкі тйіршікті абат

5) Тере орналасан пирамидалы абат

6) Кппішінді клеткалар абаты

7) Жіп трізді клеткалар абаты

Ми сыарлары ср жне а зата блінеді. Ср зат нейронны денесі, ал а зат нейронны талшытары жоарыда айтып кеткен 7 абат ми сыарларыны ср заты.

 

 

Лекция № 3Жоары жйке рекеті туралы тсінікті пайда болуы

 

Жоары жйке рекетіне ми сыарлары мен оны ыртысыны ызметі

жатады. Жоары дрежедегі ызметтер: ес, сана, ойлау, кіл-кйі, йы, тс кру, гипноз т.с.с ми сыарлары мен оларды ыртысыны негізгі ызметі болып есептеледі. Шартсыз рефлекстер алашы кезде организмні тірлігін сатау шін ажет.Туа пайда болып, здеріні орындалуы шін ешандай осымша жадайларды ажет етпейді, тым уалайды. Бл рефлекстерді рефлекторлы доасы жйке жйесіні тменгі дрежедегі жлын, сопаша ми секілді блімдері арылы алылтасады. Шартты рефлекстер тым уаламайды, тек мір тжірибесіні негізінде,сырты ортамен байланысты арасында пайда болып отырады,. Оларды рефлекторлы доасы ми сыарларыны ыртысында алыптасады,трасыз, уаытша. Шартты рефлекс пайда болуы шін бір траты белгілі жадайлары болуы ажет. Шартты рефлекс пайда болуыны негізі,- ми ыртысыныда нарв орталытарыны арасында уаытша нервтік байланыс пайда болады. Шартты рефлекстерді пайда болуына ажетті жадайлар:

1) сер етуші шартты жне шартсыз тітіркендіргіштерді болуы,шартты тітіркендіргіштерді сері шартсыз тітіркендіргішті серінен сл брыныра басталып (15-20 сек),олар біраз уаыт бірге сер етуі тиіс;

2) Тітіркендіргіштерді траты ретпен сер етуі;

3) Аталан жадайларды за уаыт кп аайталануы;

4) Шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргіштен лсіздеу болуы;

5) Жйке жйесіні маызды блімі-ми ыртысыны ызмет абілетіні дрыс алыпта болуы. Шартты рефлекстерді пайда болуыны негізі-ми ыртысындаы нерв орталытарыны арасында уаытша нервтік байланысты пайда болуы.

Шартты рефлекстерді тежелуі.Тежелу 2 трлі болады:сырты немесе шартсыз жне ішкі немесе шартты тежелу.Сыртытежелу туа пайда болады. Ми ыртысында осымша кшті озу ошаы пайда болан жадайда, озу ошаын тежейді де ол жауап тотап алады,бл индукциялытежелу. Шектен тыс тежелу тітіргендіргіш кшті, немесе за уаыт сер еткен жадайда пайда болады. Шартты немесе ішкітежелу: шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргішпен бекітпегенде біртіндеп шартты жауап жойыла бастайды да,біраздан со млде тотайды- бл сгіш тежелу. те састітіркендіргіштерді бір-бірінен ажыратады,бл ажырату/дифференциалды/ шартты тежелуі. Ми ыртысыны талдау жне талылау ызметтері. Талдау арылы организм зіне ажетті,тиімді серлерді бліп алып,ажыратады.Тадалан серлерге дрыс жауап айтару шін ми ыртысында олар айта жинаталып орытылады,талыланады. Мны ми ыртысындаы талылау дейді. Динамикалы стереотип адам мен жануарларды ми ыртысында за мерзім траты ретпен сер еткен топты тітіркендіргіштерді бірттас шартты рефлекторлы рекетті тудыратын абілетін,яни белгілі бір жйеге келтіруды айтады.

 

Лекция 4

Таырып:Жас эндокринологиясы

Жоспар:Ішкі секреция бездері. Гормондар.

Гипофиз жне оны гормондарыны бала организіміне сері.

аланша, бйрек сті, эпифиз, алан серік бездері жне оны жас ерекшеліктері

Кілт сздер:бездер, гормондар, гипофиз, окситоцин, вазопрессин

Ішкі секрециялы бездер жне оларды маызы туралы тсінікте.Организмде бездер кп, барлы бездерді ішкі жне сырты секрециялы бездер деп екі топа бледі.

Сырты секрециялы (лат.секреция-сл шыару) бездерді зектері арылы оларды німдері, яни секреттері (лат. секрет-без німдері) уыс мшелерге йылады.Сондытан оларды секрециялы немесе экзогендік (грек. экзо –сырты, сырта+ген –тек, болмыс) бездер деп атайды.

Ішкі секрециялы немесе эндокриндік (грек. эндон-ішкі+крино-бліп шыару) бездерді німі тікелей ана йылатын ерекше мшелер жйесіне жатады. Оларды з німдерін сырта шыаратын зектері болмайды. Оларды німдері тікелей ан тамырлары арылы ана сіеді де, анмен бкіл денеге тарап, мшелерді ызметіне сер етеді.Ішкі секрециялы бездер зат алмасу процесіне атысады, сйтіп адам организміні кллі тірлігіне з ыпалын тигізеді.

Ішкі секрециялы бездерді німдерін г о р м о н (грек. гормо-ішке осамын, озаймын) деп атайды, ол те белсенді,химиялы зат. Гормондар жйке жйесімен бірге организмні суін, дамуын, организні физиологиялы ызметтерін йлестіруге,зат жне энергияны алмасуына,мшелерді ызметін реттеуге атысады. Оан оса ,организмні ызметтерін реттейді. Гормондарды ндірілуі нашарлаанда г и п о с е к р е ц и я (грек. Гипо-аз, тмен) жне кшейгенде г и п е р с е к р е ц и я (грек. гипер-арты,жоары, шегінен тыс ) байалады. Гормондарды асиеттері ,

а) олар те белсенді,тым азантай млшерде сер ете алады;

) сері арнайы баытталан, бір гормон жетіспегенде екінші безді гормон немесе баса бір белсенді химиялы зат оны ызметін атара алмайды;

б) лпалара, мшелерге зіні пайда болатын жерінен дистантты,яни ашы трып,алыстан сер етеді.

Гипофиз немесе тменгі ми осалысы бас сйегіні “трік ері ” деп аталатын сйегінде орналасан. Ол ортаы мимен крші орналасады жне онымен екі жаты кптеген байланысы бар.Жаа туан нрестені гипофизіні салмаы 10-15 мг, біра 10 жаса дейін 30 мг-а дейін седі де, жас спірімдерде ересек адамны млшеріндей болады. Ол ересек адамда 50-65 мг, пішіні сопашалау болады. Гипофизді клемі баланы жасына лайы лаяды,рі “трік ері” сйегіні суіне байланысты згереді.Жаа туан сбиді бл сйегі мм, 1 жаса жеткенде мм, ал 16-18 жаса дейін 9+11 мм болады.18 жастан кейін р адамны организіміні ерекшеліктеріне сай згереді.

рылысы.рылысы жаынан гипофиз 3 бліктен трады:алдыы, ортаы жне арты бліктер.Алдыы жне ортаы бліктерін а д е н о г и п о ф и з деп , арты блігін н е й р о г и п о ф и з деп атайды. Гипофизді бар салмаыны 75% алдыы, 1-2% ортаы, 18-23%арты блікке жатады.

Аденегипофизде 22 гормон тзіліп ана йылады.Блар химиялы рылысы бойынша тропты гормондар, аса маыздылары: сомотропин немесе су гормоны (СТГ), тиреотропин(ТТГ), адренокортикотропин(АКТГ) жне ш трлі гонадотропиндер жне ортаы блімде тзілетін меланотропин(МТГ).

СТГ, яни су гормоны, белокты алмасуын жне лпаларды суін реттейді, май мен кмірсутегіні алмасуына сер етеді.

су гормоныны млшері жаа туан сбиде те кп (60 ммкг/мл), 3 айда біраз тмендеп (16 ммкг/мл), ересек балаларда 10,8 ммкг/мл болады да, ержеткенде не бары 0,55 ммкг/мг ана болады. СТГ-ны гиперсекрециясы адамны бойын тез сіріп жібереді, алыпты пайда болады.Организмде байалатын СТГ-ны гипосекрециясында баланы бойы спей ергежейлі болып алады.су гормоны кбейген жадайда кбіне а к р о м е г а л и я (грек. акрон-соы, аыры, мегас-лкен) байалады, яни адамны бет,ая-ол, жа сйектеріні сіп,зарады.

Нейрогипофизде вазопрессин мен окситоцин деп аталатын нейросекреттер белсенді алыпа келтіріледі. Химиялы рамы жаынан блар нанопептидтер, яни аминышылдарыны 9 алдыынан ралан.Вазопрессинді антидиурездік гормон деп те атайды. Ол бйрек каналшаларында суды ана айта сіуіне сер етеді. Окситоцин жатырды жиырылуын амтамсыз етіп, йел босанып жатанда баланы сырта шыуына кмектеседі. Окситоцин ст бездеріні альвеолаларыны эпителий клеткаларын жиырып ,стті ст жолына, одан баланы емізгенде стті шыуын реттейді.

Эпифиз безі. Эпифиз немесе домала безді пішіні домала, біра жалпайан. Ол ортаы миды жоары бліктеріні арасында орналасан. Жас ерекшелігі. Жаа туан нрестеде оны зындыы 3мм, ені 2,5 мм, алыдыы 2мм. 4 жаста зындыы 9мм, ені 6 мм, алыдыы 3 мм болады.

Эпифизде 3 гормон –меланин, гломерулокортикотропин жне контргипоталамус-гипофизарлы гормондар ндіріледі.

аланша безі.Адамны аланша безі сыар мше. Бл без кмейді алдында орналасан екі бліктен жне оларды осып тран без сабынан трады.Без пішіні мен клемі жаынан ртрлі тйы кпіршіктерден, яни фолликулдан трады.Фолликулдар дгелек,сопаша немесе кп ырлы болуы ммкін .Олар бір-бірінен днекер лпаларымен блінген, олар ан тамырлары мен нервтерге бай келеді.Безді ызметі баланы ры кезінде басталады.

Жас ерекшелігі:Жаа туан нрестені аланша безіні салмаы 1 г, 6 айда 2 г, 1 жаста 3 г, 3-4 жсата 7 г, 5-6 жаста 10 г, 16-20 жаста 25 г болады. Ал ересек адамдарда безді салмаы 35-37 г.

аланша безінде 3 гормон тзіледі: тироксин, трийодтиронин жне кальцитонин. аланша безіні гормондарыны рамында йод бар. Организмге йод жетіспегенде безді гипосекрециясы байалады. Ал пайда болан ауруды эндемиялы зоб деп атайды(грек. эндемос-жергілікті) .

аланша безіні г и п е р с е к р е ц и я с ы н д а Базед немесе тиреотосикоз ауруы байалады.Ал г и п о с е к р е ц и я с ы н д а микседема, яни шырышты ісік пайда болады. Егер бала ауруа кішкентай кезінде шыраса кретинизмге айналады.

Гипосекреция жадайында байалатын аланша безіні кемшілліктері –гипотиреоз екі трлі болады: а) туа болан, яни аланша безі болмай , не нашар дамыан балалар;) жре болан, яни гипофиз безіні тиреотопин гормоныны тзілуі тотаандытан се келе пайда болан.

алан серік бездері.алан серік бездері аланша безіні арты абырасында орналасан кішкентай тйме трізді 4 (2 жоары жне 2 тменгі),кей адамдарда 6 без болады. Жалпы салмаы 0,1-0,3 г, зындыы 6-7 мм, ені 3-4 мм, алыдыы 1,5-2 мм . Жас спірім балаларды алан серік безі сл ызылттау болады, кейіннен сарыш тартады да, артая келе оыр тсті болады. Оларды сыртын оршаан жасы капсуласы бар жне аланша безінен сол апшыы арылы блектенеді. Безді пішіні, саны мен аланша безіні стінде орналасуы трасыз,ртрлі болады. Оларды пішіні дгелекше, сопаша, зынша, брша іспеттес болады. алан серік безінде паратгормон немесе паратироекрин деп аталатын гормон неді .Паратиреокрин кальцийді алмасуына сер етіп, оны андаы млшерін реттейді. Кальцийді негізгі оры сйек боландытан бл гормон организмдегі фосфорды алмасуына да серін тигізеді. Паратгормон сйек лпасыны ыдырап, кальцийді ана шыуына ммкіндік жасайды. Бл гормонны жеткіліксіз болуы андаы кальцийді млшері кемігендіктен, сіірді тартылуын тудырады. Паратиреоидтік гормонны гиперсекрециясында сйекті рамындаы фосфаттар несеп арылы сырта шыып, босаан кальций анда кп жиналады да, гиперкальйиемиясы кбінесе аланша безіне операция жасаанда,оан оса алан серік байамай алып тастаанда, кей кезде инфекцияа байланысты пайда болады.

Бйрек сті бездері. Бйрек сті бездері –ос мше. Олар о жне сол жа бйректерді жоары жаында орналасан, салматары 6-12 г., райсысы ыртысты жне милы абаттан тратын ос бездер. ыртысты абатыны салмаы 4,5-10 г, милы абаты 1,2-2,4 г шамасында болады.

Бйрек сті бездеріні ыртысты абаты 10-нан астам кортикостероидтар тобына жататын гормондарды тзеді. Химиялы трыдан оларды брі холестеринні туындысына жатады

Физиологиялы ызметіне арай 3 топа блінеді:

а)глюкокортикоидтар;

)минералкортикоидтар;

б) адренокортикоидтар.

Бйрек сті бездеріні милы абатыны гормондары негізінен екеу: адреналин жне норадреналин. Адреналин бйрек сті безінде ана, ал норадреналин баса мшелерде де пайда болады.

Жас ерекшеліктері:Жаа туан нрестені ыртысты абаты милыабатынан кбірек болады.

1 жастаы баланы безіні ыртысты абаты милы абатынан 2 есе алы. Тек 10 жас а жаындаанда милы абаты без лпасы тез се бастайды да, ыртысты абаттан асып тседі.

Бйрек сті бездеріні ыртысты абатыны суі 11-12 жаса дейін аяталады, ал милы абатыны суі 6-20 жаса дейін созылады.Жалпы аланда бала туаннан кейін оны безіні ыртысты абатыны рыты кезде пайда болан лпаларыны орнына жаа клеткалар ніп, ескілері солып, жойылады. Безді салмаы 2-3 аптаны ішінде 2 есе азаяды.6 айа толанда рыты ыртысты заттар 3 есе кеміп, жаа клеткалары кбейеді де, 7 жаса дейін жетіледі. Милы абатты хромаффиндік клеткалары 3 - 4 жсата дифференциацияланады да тез се бастайды. Осы мерзімні ішінде милы абатты жалпы салмаыны 28 - 29 % алыптасады. Содан со 8жаса дейін спейді де алан млшері 8-10 жас аралыында тез сіп, одан рі аырындап, жалпы суі 16-20 жаса дейін созылады.

Бір жастаы балаларды хормаффин лпалары адренелинді жасы ндіреді. 6-7 жаста норадреналин мен дофаминні ана шыуы кшейеді. Ал ыз балаларда 9 жаста, ер балаларда 10-11 жаста адреналинні млшері екінші рет стем болады.

ыртысты абатты без клеткалары 9-11 жаста айтадан кшті се бастайды да , 11-12 жаста толы сіп жетіледі.

 

Лекция 5

Таырып:Тірек – имыл жйесі, оны ерекшеліктері

Жоспар:Омырта жотасы

Ккірек уысыны, иы жне жамбас белдеулеріні, жамбас белдеуіні, бас сйектері

Тірек – имыл жйесіні бзылуыны алдын алу гигиенасы жне оны маызы

Баланы имыл-озалысы.

Баланы дамуына имыл-озалыстарды сер етуі.

Кілт сздер:омырта, сйек, жамбас, иы, абыра, гигиена

Омырта жотасы - бкіл денені тірегі. Ол бір – бірімен буын арылы жаласан 33 – 34 омыртадан трады. Омырта жотасын бксе бледі: 7 мойын, 12 ккірек немесе кеуду, 5 бел, 5 сегізкз, 4 – 5 йымша омырталары. Мны ішінде йымша жне сегізкз омырталары бір – бірімен бірігіп кеткен, аландары жеке – жеке болады.

рбір омыртаны денесі, доалары жне сінділері болады. Омыртаны тыыз жері – денесі. Омырталарды доалары жлын орналасатын омырта жотасыны каналын рады. Омыртаны 7 сінділері бар: омыртаны ортаы тсынан басталып арта арай скен 1 ара сіндісі, доаны шетінен басталып жоары жне тмен баытта орналасан жп 2 буын сінділері, екі жанында орналасан жп бйір сінділері болады. Омыраларды жалпы рылысы сас боланымен, зіндік ерекшеліктері де болады.

Ккірек уысыны сйектері.Тла сйектеріне омырта жотасынан баса ккірек

уысын ратын абыра жне тс сйектері жатады.

абыра. Адам денесінде 12 ос абыралар бар. рбір абыра жалпатау зын сйектен жне шеміршектен трады. Олар бір – бірімен жаласып кеткен. абыраны басы, мойыны, денесі болады. Оны омыртамен жаласан жерін абыра басы деп атайды да баса алаг жері мен басыны арасындаы жіішкелеу жерін мойын дейді. абыра денесіні алдыы жа шы тс сйегімен жаласады. Жоары ос абыраны мойыны мен денесіні осылатын жеріндегі абыра бдыры омыртаны клдене сіндісімен жаласады.

р абыраны пішіні мен рылысында зіне тн ерекшеліктері бар. Жоары ІІ ос абыралар шеміршек арылы тікелей тс сйегіне жаласса, ІІ – ІХ – Х – абыралар зын шеміршек абыралар арылы алдыылармен жаласады, ал ХІ – ХІІ – жп абыраларды алдыы шы бос алады. Алашы І – ІІ жп абыраларды ш ы н , олардан кейінгі ІІ – Х – жп абыраларды ж а л а н , ал соы ХІ – ХІІ – жп абыраларды б о с абыралар деп атайды.

Тс сйегі – жалпа сыар сйек. Денені ккірек уысыны алдыы сызыыны бойында орналасады. Т с сйегіні денесі, ттасы, семсершесі болады. Тс ттасыны жоары жаында мойындыры, екі жаында бана, жне жеті – жетіден абыра ойындылары бар.

Омырта сйектері мен ХІІ ос абыралар жне тс сйегі ккірек уысын райды. Адамны ккірек уысы екі бйірінен ысылан конус трізді, 12 -13 жаста ана ересек адамны ккірек уысындай болады. Ккірек уысы жрек, ола жне лкен кпе артериялары, кпе, бауырды орайды. Сонымен атар, тыныс мшелеріні еттеріні жне ол еттеріні бекіген жері.

Иы жне жамбас белдеулеріні сйектері.Ая – олдарыны сйектері адам денесіні екі белдеуін райды: иы жне жамбас белдеулері. Омырта жотасыны жоары жаында екі жауырын сйектері орналасан. Олар бана жне тс сйектерімен жаласады. Жауырынны сырты брыштары иы басы сйегі арылы ол сйектерімен жаласады.