ЗЕРТТЕУ ЖРГІЗІЛГЕН АЙМАТЫ АУА-РАЙЫ,ТОПЫРА ЖАДАЙЛАРЫ, ЗЕРТТЕУ ДІСТЕМЕСІ

Азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі

Аза мемлекеттік ыздар педагогикалы университеті

Жаратылыстану факультеті

Биология кафедрасы

 

М.Ж. Ешенкулова

«Мата даылы егісіндегі німні тмендеуіне сер етуші факторлармен кресу шаралары»

ДИПЛОМ ЖМЫСЫ

5В011300 - мамандыы «Биология»

Алматы 2015

Азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі

Аза мемлекеттік ыздар педагогикалы университеті

Биология кафедрасы

«орауа жіберілді»

Ж

Биология кафедрасыны мегерушісі

б..к., профессор ________ Р.К. Жексембиев

 

 

ДИПЛОМ ЖМЫСЫ

Таырыбы: «Мата даылы егісіндегі німні тмендеуіне сер етуші факторлармен кресу шаралары»

5В011300-мамандыы - «Биология»

Орындаан: М. Ж.Ешенкулова

Ылыми жетекшісі: . И. Оразбаев

А/ш..к., аа оытушы

Алматы 2015

МАЗМНЫ

 

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………….
1-Блім.............................................................................
1.1 дебиетке шолу............................................................................................. 2-блім 2.1 ылыми жмыстары жргізілген айматы ауа-райы,топыра жадайлары,зерттеу дістемесі 2.2 Мата егістігінде жргізілген технологиялы іс-шаралар 2.3 Арамшптерді таралу орындары жне топыратаы тым орлары 2.4 Мата агрофитоцинозындаы арамшптер мониторингі 3-блім 3.1 Мата даылыны егістігіндегі негізгі арамшптер, зиянкестер,аурулар жне олармен кресу тсілдері 3.2 Гербицидтерді мата егістерінде олдануды млшері мен мерзімдеріне байланысты биологиялы тиімділігі 3.3Матаны негізгі зиянкестері,аурулары жне олармен кресу дістері 3.4 Матаны орауды биологиялы жолдары
ОРЫТЫНДЫ.................................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ............................................

 

Кіріспе

азастан сімдік орау жне карантин ылыми-зерттеу институты алымдарыны кп жылды мліметтері бойынша, арамшптерді кемінде 120 трі республиканы ауыл шаруашылыына зиянды серін тигізеді.

Біратар алымдарды мліметтері бойынша, мата егістіктерін арам шптерді басып кетуінен жекелеген шаруашылытар е тменгі есеппен жыл сайын німіні 20-25% жоалтады. Бан оса, арамшптерді отауа жмсалатын ебек шыыны 1 гектара кніне 25 жне одан да кп адамды райды. Арамшптерді дер кезінде жне сапалы трде жойып отырмау, гектарына 2-3 центнерге дейін жететін мата шйкізатыны німін кем алуды себебі болып табылады. Мата шаруашылыындаы арамшптермен кресуге жмсалатын материалды-ашалай аражаттарды шыыны, жыл сайын жмсалатын бкіл ндірістік шыындарды 40% -ын райды [2,3,4,5].

Арамшптерді таралуына жетімсіз агротехника мен дара даыл егісі ана емес, сонымен бірге оларды орасан зор тымды жне вегетативті сімталдыы, рашылыа тзімділігі, тымдарыны нгіштігіні за уаыт бойы саталуы, алуан трлі топыра-климатты жадайлара бейімделгіштігі секілді биологиялы ерекшеліктері де олайлы жадай жасайды.

ылыми-зерттеу мекемелеріні деректері мен ндіріс тжірибелері крсеткендей, мата егістіктерін арамшптерді басуын бірден тмендетуге тек агротехникалы шаралар арылы ана ол жеткізу ммкін емес. Сондытан, арамшптерге арсы химиялы жолмен кресуді дістерін жетілдіру ауыл шарушылыы ылымыны сімдік орау саласындаы зекті мселе болып саналады.

азастанны отстігіндегі ашы ср топыра жадайында, ауыл шаруашылы масаттаы жерлерді негізінен са шаруа жне фермерлік шаруашылытара беру егіс жадайыны крт нашарлап кетуіне алып келді, жерлер деградацияа шырап, ауыл шаруашылыы айналымынан бірте-бірте шыып алуда. Ауыл шаруашылыыны материалды-техникалы базасыны жадайы тмен кйінде алуда.

 

Зерттеулерді масаты -азастанны отстігіндегі ашы - ср топыра жадайында мата даылына сер ететін арамшптерді зияндылыын тмендету жне мата даылы німділігін арттыру трысында арамшптерге арсы гербицидтер олдану.

Зерттеулерді міндеті:

- ашы ср топыра жадайында мата агрофитоценозында жне егістен тыс жерлерде арамшптерді тр рамын анытау;

- мата даылыны зиянкестері жне ауруларымен кресу жолдарын анытау;

Зерттеуді теориялы негіздері:Табии сімдіктер оршаан ортаны абиотикалы жне биотикалы факторларына тзімді болуына байланысты олармен кресу жолдары иындай тседі. Себебі ауа-райыны ра жне ысты болуы зиянкестерді белсенділігін жоарылатып мдени даылдарды даму дерісіне кері серін тигізеді.

Зерттеу нысаны -Отстік азастан облысындаы Матаарал ірінде сірілетін матаны биологиялы ерекшелігіне байланысты аргротехникалы жмыстар, зиянкестері мен ауруларына арсы шаралар.

Жмысты масаты:азастанны отстігіндегі ашы - ср топыра жадайында мата даылына сер ететін арамшптерді зияндылыын тмендету шін жне оны німділігін арттыру трысында арамшптерге арсы жаа гербицидтер олдану.

Кзделген масата жету шін тмендегідей тапсырмалар ойылды:

- ашы ср топыра жадайында мата агрофитоценозында арамшптерді тр рамын анытау;

- мата егістерінде трлі мерзімдерде (вегетациялы кезеде) олданылатын гербицидтерді биологиялы тиімділігін анытау;

Жмысты ылыми жаалыы азастанны отстігіндегі ашы ср топыра жадайында бір жылды жне кп жылды арамшптерге арсы жаа гербицидтер олдануды тиімді дістері зерттелді. Мата егістеріндегі жне егістен тыс жерлердегі арамшптерді тр рамы мен оан арсы олдану млшеріне, мерзімі мен тсіліне арай гербицидтерді тиімділігі аныталды.

Дебиетке шолу

Суармалы жерде ке тараан арамшптер екпе даылдара табии бсекелестік тудыра отырып, ауыл шаруашылыы ндірісіне аса лкен зиян келтіреді.

В.А. Захаренко [12], атап крсеткендей арамшптерден мата шикізаты німіні жыл сайыны шыыны АШ-та 357, Еуропада 13, Азияда 249 жне Африкада 119 мы тоннаны райды.

Арамшптер мата шаруашылыына алуан трлі зиян тигізіп тауар ндірушілерді орасан зор шыындара батырады. Олар німні сапасын тмендетіп ана оймай, сонымен бірге тсімін де тмендетіп жібереді: механикаландырылан жмыстарды иындатады; тыайтыштарды, суаруды тиімділігін тмендетеді; сіресе шабы жргізу, тымдарды тазалау секілді осымша шыындарды талап етеді; егістіктерде мата озасыны зиянкестері мен ауруларыны таралуына себепші болады. Нтижесінде пайдаланылатын жерлерді ндылыы айтарлытай тмендейді. Арамшптер ебек шыыны мен осымша жабдытара жмсалатын шыындарды кбейтіп жібереді. Ауыл шаруашылыы німіні зіндік нын, суару танаптарындаы, жол жиектеріндегі, кгалдардаы жне ауыл шаруашылы рылыстарыны айналасындаы жерлерді олардан тазартуа кететін шыындарды арттырады.

И.М. Халиловты [13] пікірі бойынша, арамшп пен мдени сімдіктерді арасындаы су, жары жне оректік заттар секілді е маызды факторлара атысты на сол бсеке, німні кбірек шыына шырауыны себебі болып табылады. Осы факторларды жетіспеушілігі жадайында, згелерін сімдік толы млшерде, олар мол болан жадайда да пайдалана алмайды. Мселен, егер де арамшптер тарапынан болан бсекені салдарынан даыл ылалды жартысын ана пайдаланып, оректік заттармен толы амтамасыз етілсе де, олайлы жылу факторларыны болуы жадайында да нім брібір едуір тмендеп кетеді. Жне керісінше, ылалмен толы амтамасыз етілген жадайда, німні тмендеп кетуіні себебі, арамшптерді оректік заттарды молынан пайдалануы мен оларды даылды аулап суі арылы клекелеуі ммкін. Суармалы жерлерде оректік заттара атысты бсеке, ылалмен амтамасыз етілуге араанда кшті байалады.

Мдени даылдар мен арамшптер арасындаы бсекелестік атынастарды зерттеу агрофитоценоздарда жріп жатан дерістерді танып білуге ммкіндік береді. Жоары агротехника жадайында даылдарды бсекеге абілеті арта тседі. Егер де мдени сімдіктер олайлы алапты алып жатып зор арынмен ссе, онда арамшптер деттегідей ыыстырылады. Сондай-а керісінше, егер де егін сирек болса немесе оны сімі баяу болса, арамшптер аулап сіп, даылды німін тмендетеді.

Ш.У.Жарасов жне О.Бигараевтi [14] зерттеулері крсеткендей, р шаршы метрде 5 бір жылды жне 2 кп жылды арамшптер болып, оларды салмаы 1,4 кг-ды раанда, мата озасыны нiмдiлігі тмендеген. Сонымен атар арамшптердi озаны лсіреуіне мерзiмдік зерттеулер, арамшптерді мата озасымен 30 кн бойына бiрлесіп суі озаны нiмдiлігiнi 74,5% тмендеуіне алып келедi.

Арамшптер егістікте озаны кктеуінен брын немесе даылмен бір мезгілде пайда болады. суді басында мата озасы баяу дамиды, ал арамшптер едуір жылдам седі, осы арылы олар оректік заттар (азот, фосфор, калий) мен суды кп млшерін сііріп ояды. аулап се отырып, арамшптер мата егістігін клекелейді, оны тншытыра бастайды, алыпты суіне, німні дамуы мен алыптасуына кедергі келтіреді.

озаны 1 кг ра заттегінде 1,2-1,5% азот, 0,6-1,2% фосфор жне 1,5- 2,4% калий болатындыы, ал арамшптерде тиісінше 2,5-4,5; 0,5-2,0 жне 5,0% болатындыы аныталан. Олар суды озаа араанда 2 есе кп пайдаланады [15, 16, 17].

Д. Дадабаевты жне т.б. [18] алымдарды мліметтеріне сйенсек, орташа тздалан мата егістіктерінде бір вегетациялы кезе ішінде, арамшптерді 1000 – 1500 м² суды буландырып жіберетіндігі аныталан. Бл крсеткіштер жылды суару млшеріні трттен бір жне бестен бір блігін райды.

В.А. Алабушев, Г.Я. Лапченков [19] атап крсеткендей, ылалды жалпы оры оны арамшптерді ттынуыны есебінен 4,0- 12,0%-а тмендейді.

Арамшптерді жекелеген трлеріне тотала келіп, Э.И. Зауров жне т.б. алымдар [20] аса жоары ластанан жадайда тйе жантаты бір ай клемінде бір гектардан 653 м³, ал дала шырмауыыны 500 м³ылалды ттынатындыын атап айтады.

Ылалды орасан кп млшерін ттына отырып, арамшптер топыратаы мата озасына ажетті оректік заттарды лкен млшерін сііріп алады. С.А. Гильдиев [21] анытаандай, мата егістіктеріндегі біратар арамшптерді ра заттегінде 2,5-4,5% азот, 0,5-2,5% фосфор ышылы жне шамамен 5,0% калий, ал мата озасыны ра заттегінде – 1,2-2,2% азот, 0,6-1,2% фосфор ышылы жне 1,5-2,1% калий болады.

В.П. Петельконы [22] мліметтері бойынша, арамшптерді фосфорды, мселен, жгеріге араанда 5 есе кп сііруге абілеті бар. Арамшпті тамырларыны блінісі (дала шырмауыы) мдени сімдіктерді тымдарыны сіп шыуын тежейді, ал баба тымдарыны радиоактивті элементтерді (стронциді, кобальтті) жинатап (сііріп) алуа абілеті бар. ара слы тат ауруы мен бидай аракйесіні таралуына жадай жасайды. Арамшптерді топыратан азотты, фосфор мен калийді алып шыуы гектарына 69 дан 149 кг дейінгі млшерді райды [23].

А.В. Бешановты [24] мліметтері бойынша арамшптер, енгізілетін тыайтыштарды 1/3 блігін пайдаланады, ал Б. Алеев, А. Ариповты жне Э. Цойды [25] берген мліметтері бойынша, азотты гектарына 60-140 кг, фосфорды 20-30 кг жне калийді 100-140 кг пайдаланады.

Э.Л. Алхасьянц жне т.б. алымдар [26] слемшпті зіні кктеуінен бастап, физиологиялы пісіп жетілуіне дейін гектарына 95,6 кг азотты, 116,6 кг фосфорды жне 96,4 кг калийді пайдаланатындыы туралы мліметтерді келтіреді. р ттікке 5 сімдіктен тура келетін бастапы тыызды жадайында дамуыны 2 аптасынан кейін арамшп ауматы 21,8%, 4 аптадан кейін 28,8%, 6 аптадан кейін – 53,4% алып жатты.

Б.Г. Алеевты мліметтері бойынша, [27] уатты даму жадайында, арамшптерді жер бетіндегі массасы мата озасыны массасынан 25 есе жне биіктігі бойынша 2-5 есе асып тсуі ммкін. Бл озаны клекеде алып оюына, оны сабатарыны созылып, жатып алуына, нтижеде оны ауашатары мен талшытарыны шіріп кетуіне алып келеді. Жатып алан сімдіктер німді жинап алуды иындатып жібереді, терім машинасын олдануды ммкіндігін млдем жоа шыарады.

О.А. Карогодинны жне таы басаларды [28] Таш АШИ- тжірибелі станциясыны аумаындаы ср топыраты жерлерде жргізген тжірибелері, арамшптермен ластану дрежесі ауашатарды алыптасуына кері сер ететіндігін анытады. Мселен, арамшптерді шаршы метрге 2 дана боландыыны зі ауашатарды тамыз айында 3,0%-а, ал ыркйекте -1,5% кемуіне алып келді. Баылаумен салыстыранда тамыз айында мата егістігінде майды кбейіп кетуі, озаны жеміс шыаруын ыркйек айына араанда кбірек ысып тастаан.

Керн округіндегі (АШ) ш жылды зерттеулерді нтижелері бойынша мыналар аныталды: мата егістігін глтжіні, ара аланы, крмек тарыны, майды, салалы арашаырды (соражыры), домала слем шпті жне дала шырмауыыны жне т.б арамшптерді басып кетуі, осы ластануды дрежесіне арай німні 5,0%-дан бастап 45,0%-а дейінгі блігіні жоалуына алып келетіндігі аныталан. Орташа есеппен аланда, 3 жылды ішінде німні шыыны 40%-ы рады. Арамшптермен кресу шараларына-матаны ктіп баптауа жмсалатын аражатты шамамен 10% жмсалады. Гербицидтер мен оларды олдануа гектарына 53 доллар, арамшптерді олмен шабуа 68 доллар, егістіктерді опсытуа 60 доллар. Барлыы 181 доллар жмсалады [29].

Арамшптермен кресу, матаны (озаны) ктіп-баптауды технологиялы дерісіндегі ебекті е кп талап ететін шара болып табылады. Кейбір арамшптерді скіндері мата скіндерімен бірдей бір мезгілде пайда болады жне кейінгі жазды арамшптер бір ай ішінде де сіп шыа береді, бл оларды опсыту арылы жойып жіберуді иындатады. Сондытан, матаны ктіп баптауды алыптасан технологиясы жадайында арамшптерді жою-кбінесе олмен жргізіледі. Бл ебекті жоары німділігі мен мата шикізатын ндіруге жмсалатын шыындарды азайтуды амтамасыз ететін, арамшптермен кресуді кешенді, тиімді тсілдерін іздестіруді ажеттілігін туындатады.

С.Н. Алимухамедов пен А.Ш. Шамуратов [30] атап крсеткендей, мата егістігінде арамшптерді ш рет шабу (отау) арылы олмен жою 1 гектарына саатына 90 адама те ебек шыынын талап етеді. Т. Мусаевты [31] пікірі бойынша, мата егістіктеріндегі арамшптермен креске жалпылама шыындарды 29-27% жмсалады.

Арамшптерді мдени даылдара тигізетін орасан лкен зияны туралы з ебектерінде В.А. Захаренко [32] А. Журакулов [33] т.б. авторлар келтірген. Осыан байланысты арамшптерге арсы іс-шараларды минералды тыайтыштарды тиімділігін ктеруге баытталан маызды шарт ретінде арастыру ажет [34].

Арамшптер кптеген зиянкестер мен ауруларды да ошаы екендігі аныталды. Матаны рмекші кенесіні, кздік кбелекті, карадринні, біте мен шашаанат кбелекті кктемде алдымен арамшптерде, содан со озаа ауысатындыы белгілі. Жоыша бізтмсыыны, сондай-а мата жне баша бітелеріні кбею ошаы ара ала арамшбі болып табылады. Мата кбелегі бастапы кезеде алуан трлі арамшптермен оректене отырып тыайан, тастама жерлерде мекендейді. Мата зиянкестері негізінен дала шырмауыы, глтжі, жмырша, мия секілді арамшптерге ялайды [35].

Арамшптерді тымдарыны жаппай таралуыны негізгі кзі егін суаратын су болып табылады, сумен тымдар мен вегатативті мшелер лкен ашытытара таралады. Мата егістіктеріні маында, суландыру торабыны бойында жне жол жиегінде сетін арамшптер бкіл жаз бойы бірнеше рет рытанып, оларды тымдары желмен, малмен жне стармен жан-жаа таралады. С.Х. Юлдашев жне т.б. [36] авторлар атап крсеткендей, р трлі арамшптерді тымдарыны (рытарыны), тамырлары мен тамыр сабатарыны оры негізінен жыртылатын (0-30 см) абатта болады. Арамшптерді негізгі массасы топыраты жоары (0-10 см) абатынан сіп шыады. Егістікті 1 га клемдегі 0-40 см жыртылатын абатта арамшптерді алуан трлі ботаникалы тымдасыны 100 млн-нан астам тымы кездеседі.

А. Журакуловты [37] мата егістіктеріне арамшптер тымдарыны таралу тсілдері туралы мліметтері іс жзінде ызыушылы туызады. Мселен, авторды есебінше орташа есеппен аланда 1 гектара шаандаы мата егістігіне суармалы су арылы 20847, жел арылы 4270000 дана, стар арылы 119000 дана тым жинаталан. Міне, осылайша, мата егістігіне арамшптерді сырттан келетін тымдарыны жалпылама саны 1 гектара 4409847 дана болан.

Бл орлар оншалыты траты емес: бір жаынан топыра, тымдарды бір блігіні сіп шыуынан, р трлі жертесерлерді жеп оюынан жне табии луді есебінен здігінен тазарып отырады, екінші жаынан оларды оры сімдіктерді сіп-ну кезеіні ішінде тым себуіні, арамшптерді тымдарыны сырттан, соны ішінде топыраты деу ралдарымен келінуі есебінен немі толыып отырады.

В.В. Исаев [38], Б. Сабиров [39] трді сатап алуа деген тым уалаушылы бейімділігіні салдарынан арамшптер жоары сімталды, пісіп жетілуіні біркелкі болмауы жне тымдарыны тсіп шашылуыны жоары болуы секілді біратар биологиялы асиеттерге ие болады деп есептейді. Авторларды мліметтері бойынша, алыдыы 30 см болатын жыртылатын топыра абатында орташа есеппен аланда 1 гектарда арамшптерді 100 млн.-нан 2 млрд.-а дейін тымы болуы ммкін. Бдан баса, топыратар арамшптерді тамыр сабатарымен де ластанан.

Міне осылайша, арамшптерді таралуыны себептері мен жадайлары мынадай екі фактордан трады: біріншісі – табии-жаратылысты; екіншісі – тірі азаларды биологиялы ызметі. Бірінші фактора су мен ауа (жел) жатады, мны арасында барлы айматардаы егістіктер жйелі трде ластанып отырады. Мата озасы вегетациялы кезеінде бірнеше рет суарылады. Арамшптер толы пісіп жетілген сатысында тран кезде, оларды тымдары алыс ашытытара сіресе, суару лі де болса, жргізіліп жататын жазды екінші жартысында, су мен ауаны кмегімен таралады. Егістіктерді бліп тратын шекаралар да мата алабына арамшптерді тымдарыны таралуыны басты ошатарыны бірі болып саналады. Биологиялы фактора арамшптерді тымдарын тасымалдаушы болып табылатын жануарлар мен адамдарды іс-рекеттері де жатады. Жануарлар орек ретінде пайдаланатын арамшптерді тымдары, ішек уысынан те отырып, нгіштігін жоалтпайды да, топыраа нжіспен бірге айта оралады. Сондытан, топырата арамшптерді тымды оры траты трде жинаталып толыып отырады. Кптеген арамшптерді мірше тымдары, мдени даылдарды пісуінен кейін олайлы жадай болып транны зінде де бірден ніп кете оймайды. Тымдарды мндай ерекшелігі тынышты кезеі немесе нуіні кешеуілдеуі деп аталады. Пісіп жетіліп, топыраа тскен тымдардан олайлы жадайларда оларды бір блігі ана ніп шыады, ал аландары тынышты кйде алып, келесі жылы ніп шыуы ммкін. Бан тынышты жадайы ана емес, сонымен бірге топыраа кміліп алан тымдарды ніп шыуына ажетті оттегіні немесе жылуды жетіспеуі де себепші бола алады. Алайда, топыраты жоары абатында таы да пайда болысымен, мндай тымдар ніп шыа береді. Міне осылайша, арамшптерді тымдарыны алашы жылы ніп шыа алмауы, табии алпымен де, жасанды тынышты алпымен де байланысты бола береді.

В.А. Каспаров пен В.К. Промоненковты [40] жргізген талдауынан арамшптерді 60 тымдасыны 200 трі дние жзіні ауыл шаруашылыына орасан лкен залал келтіретіндігі, оларды 57% бір жылды сімдіктер раса, ал 43% кпжылды сімдіктер райтындыы белгілі болып отыр. Оларды ішінде, 80 трі ерекше ауіпті арамшптер болып табылады рі кпшілігі асты жне крделі глді тымдастарына кіреді. Оларды ішінде – домала слемшп, салалы арашаыр жне цилиндрлі императа секілді вегетативті жолмен кбейетін аса зиянды трлері бар.

Х.Х. Кимсанбаев жне т.б. алымдар [41] тыыздыы мен жиі кездесуі бойынша егістіктердегі арамшптерді басым трі бір жылды арамшптер болып табылады, оларды саны жалпылама арамшптерді саныны 61% райды деп есептейді.

И.М. Халилов [13, 11 б.] кейбір арамшптер белгілі бір даылдарды ктіп бапталу жадайларына арнайы бейімделген болып келеді деп есептейді. Мселен, отамалы даылдарды егістіктерінде олармен немі а алабта, глтжі, брітара, крмек тары, ала, дала шырмауыы, салалы арашаыр ілесе ссе, ал днді даылдарды егістерінде – ара слы, ткті слы, глкекіре, укекіре, арпабас, алуен, иіссіз тймеда; жоыша алабында – ызыл таспа таран, жмырша, шашыраты, жргем, баба; кріш егістігінде – кріштектес тарыкеш, кдімгі амыс, иякле, су брышы, ырыбуын ілесе седі.

А.И. Мальцев [42] мата сіруші аудандарда кнігі арамшптерді бір жылды болсын, кп жылды болсын 35 трі кездеседі деп атап крсетеді. Бларды екі трі де мата шикізатын тсіп жататын жапыратарымен рап кеуіп алан сабатарымен ластайтынын айтпаанны зінде мата озасыны суі мен дамуын едуір тежейді. Арамшптер кптеген жылдардан бері мдени сімдіктермен бсекелесе отырып, здерінде рашылыа, топыратаы ылал жне оректік заттарды, жылу мен жарыты тапшылыына, топыраты батпатыы мен тздылыына жне матаны суіне жаымсыз ыпалы бар зге де факторлара тзе беруге ммкіндік беретін биологиялы ерекшеліктерді алыптастырады. Сондытан, мата алабында бір мезгілде дара жарнатылар немесе осжарнатылар тобына жататын арамшптерді ртрлі тымдастарыны кілдерін кездестіруге болады. алымдарды млімдеуінше азастанны отстігіндегі мата егістігінде 30-а жуы арамшптерді трі кездеседі. Е кп кездеседін арамшптер кдімгі глтжі, крмек, баша араоты, дала шырмауыы, жанта, ажыры, а алабота жне таы басалар [43, 44, 45, 46, 47].

Е.А. Захаренконы [48] мліметтері бойынша, дниежзілік егіншілік шаруашылыында егістік алаптарын арамшптерді 200 трі басады, оларды 120 трі аса ауіпті болып есептелінеді. Мата алаптарына а алабта, дала шырмауыы, дала алуені, май, жатаан бидайы, салалы арашаыр, домала слемшп, кдімгі амыс секілді арамшптер тн.

Б.Г. Алеев [25, 12 б.] кп жылды зерттеулеріні нтижелері бойынша мата егістіктерінде кездесетін арамшптерді мынадай топтара бледі: біріншісі 150-дей трден тратын бір жылды арамшптер. Е кп тараландары - итона, крмек тары, а алабта, кдімгі глтжі, канада майдашелегі, ара ала, бір жылды жусан болып табылады. екінші тобы, екі жылды сімдіктер - ибериялы глкекіре, жабайы сбіз, кдімгі шыыртікен. шінші кп жылды арамшптер, олар а) кдімгі шашыраты, лкен жолжелкен кбірек тараан барлыы 20 трі бар сояу тамырлы шптесін сімдіктерден; ) арасында дала шырмауыы, жатаан укекіре, дала алуені, жала мия бар барлыы 20 трден тратын атпа тамырлы сімдіктерден; б) арасында май, соражыры, жатаан бидайы, домала слемшп, кдімгі амыс, дала ырыбуыны, бтаты ырыбуын бар 20 трден тратын тамыр сабатылардан трады.

М.А. Лозоватская [49] кейінгі зерттеулерімен збекстанны мата егістіктерінде арамшптерді 100-ден астам трі кездесетіндігін, оларды 60% бір жылды, 40% кп жылды арамшптер райтындыын анытады. Бір жылды арамшптерден кбірек кездесетіндері: а алабта (Chenopodium album L.), кдімгі глтжі (Amaranhtpus retroflexus L.), баша араоты (Portulaca olerallae L.), ара ала (Solanum nigrum L.) ш атарлы брітара – (Hibiscus trionum L.), дрілік таран (Fumaria vaillantii L.), бйдакендір (Abutilon avicennae L.), ккшіл мысыйры (Setaria viridis L.) Pers), крмек тары (Echinochloa crus galli L.), кп жылды арамшптерден май (Sorghus halepense (L.).Pers) салалы арашаыр (Cunodon dactylon (L.) Pers), домала слемшп (Cyperus rotundus L.), дала шырмауыы (Convolvulus arvensis L.), шыыс текесаалы (Dodartia orientalis L.) жне т.б. жиі кездеседі.

Кптеген жылдар бойы, ауыл шаруашылыы даылдарыны егістіктеріндегі арамшптерді суін тежеу мен оларды жоюды алуан трлі амалдары мен тсілдері жасалынып келді. Арамшптер кешенді агротехникалы, биологиялы жне химиялы дістер арылы жойылуда.

Айматы агротехникалы іс-шаралар сдігерді, екі сатылы тере жыртудан, топыраты егуден брын деуден (малалау, опсыту), егістікті атараралы деуден жне шабытаудан ралады.

Биологиялы іс-шаралара - даылды алмастыру, сімдіктерді су тыыздыыны толытыы, жиілетілген егістіктер жатады. Мата озасыны вегетациялы кезеіндегі механикалы шаралара- егістіктерді жйек аралы деу, яни опсыту кіреді. опсытумен бірге шабытау да жргізіледі.

Мата егістіктеріндегі арамшптерге арсы агротехникалы тсілдер ауыспалы егістіктерде тиімдірек болып келеді, олар арамшптерді таралуы мен оларды трлеріні р алуандыын шектейді. рбір наты даыла соны зіне тн арамшп ілесіп жреді. Сондытан, бір даылды ауыстырмастан жыл сайын еге беру, сол арамшптерді кптеп жинатала беруіне алып келеді. Мата-жоыша ауыспалы егістігінде, жоыша мал шаруашылыы шін азы алуды кзі ретінде ызмет етіп ана оймай, сонымен бірге ол топыраты нарлыын кшейтіп, техникалы даылдар, сіресе мата шін жасы алы даыл болып табылады, топырата тйнек бактерияларды кмегімен биологиялы азотты жинаталуына жадай жасайды. Бл тбінде даылдарды німділігіне олайлы сер етеді.

М.В. Мухамеджанов [50] атап крсеткендей, уатты тамыр жйесін алыптастыран жоыша шіріген кезінде топырата ыдырай отырып, шіріндіні лкен млшерін алыптастырады. Мндай топыратарда оны нитрофикациялы абілеттерін арттыратын белседі микробиологиялы рдістер жріп жатады, мны мдени даылдарды орегінде шешуші маызы бар, ол топыраты су-физикалы асиеті жасартады.

М.А. Сорокин [51], З.С. Турсунходжаев [52], Э.С. Могданкулов [53] з тжірибелерінде ауыспалы егісті игеру мен ендіру топыраты су-физикалы асиетіні жасаруына жне оны органикалы заттармен баюына ммкіндік беретіндігін атап ксетеді.

З.С. Турсунходжаев, А.С. Болкунов [54] атап крсеткендей, БМШЗИ зерттеулері мата шаруашылыында ылыми негізделген ауыспалы егісті олдану арамшптермен кресуді тиімділігі жоары тсілі болып табылатындыын длелдеді. Ауыспалы егіс алаптарында, даылдар тымын себу млшерін сатау, оларды ктіп баптауды алдыы атарлы агротехникасын олдану, мал азыы даылдарыны бітіктігін сатауа, німні артуына жне арамшптерді едуір трде жоюа септігін тигізеді. Бл жадайда, ауыспалы егіс мата егістігіні арамшптермен ластануын тмендетуді биологиялы факторы ретінде ызмет етеді. Мны нтижесінде, арамшптерді олмен отауа кететін ебек шыындары мен ралдары азаяды, ал бл з кезегінде ебек німділігіні артуына жне алынатын німні зіндік ныны тмендеуіне алып келеді.

Басым зерттеулерде е жоары тиімділік маталы-жоышалы ауыспалы егістігінде алынды. Мнда арамшптерді млшері 3 жылды жоышалы абат бойынша матаны дара даылдарымен салыстыранда 2 есе аз болан (12,8 д/м²) [55].

Брыны Бкілодаты мата шаруашылыы ылыми-зерттеу институтыны Пахтаарал тжірибе станциясыны мліметері бойынша сорлануы орташа, жер асты сулары 2-3 м тередікте жатан, орташа сазды, ашыл ср топыраында жоышамен бірге олданылатын маталы ауыспалы егістіктерді, бір жылды арамшптерді де, кпжылды арамшптерді де едуір дрежеде тншытыра алатындыы аныталан [56].

Маталы-жоышалы ауыспалы егістерімен атар, арамшптермен кресуді тиімділігі жоары тсілі ретінде мал азыы даылдарыны бір жыл бойы делуіні сараланан кестесі де болып табылады. Алайда, мал азыы даылдарын ктіп-баптауды айматы агротехникалы шараларымен мен ауыспалы егісті сатамау арамшптерді жойылуына емес, керісінше оларды аулап суіне олайлы жадай жасауы ммкін. Бл жерде егуді таза тымды материалмен (сіресе жоышаны) жргізу ажет. Мал азыы даылдарыны тымдарын тазартудан ткізбей егу арамшптерді, оны ішінде карантинді трлеріні таралуына жадай жасайды.

Э.С. Магданкулов [53, 17 б.] ауыспалы егісті барлы даылдары бір даылды здіксіз ктіп баптай беруге араанда жасы дамиды деп есептейді.

Б.Г. Алеев пен К.Б. Бахрамов [57] мынаны анытаан: маталы-жоышалы ауыспалы егісіндегі мата егістігіні арамшптермен ластануыны тмендеуіне (60-98% дейін) кбірек сері гербицидтерді олдануды аясында жріп жатады.

А.К. Кошкаров, Д.Б. Бахромов [58] P. Shepard [59] ауыспалы егістегі жоышаны ктіп-баптау мата егістігіндегі бір жылды жне кп жылды арамшптерді (сіресе кпжылды) едуір трде тншытырылуына септігін тигізетіндігін анытады.

Г.И. Баздырев жне т.б. алымдар [60] жне А.В. Захаренко [61] атап крсеткендей, ауыл шаруашылыы даылдары егістіктерінде арамшптермен кресу жйесіндегі агротехникалы тсілдерді негізі - ауыспалы егіс болып табылады. Ауыспалы егіс даылдарын дрыс алмастырып отыру – арамшппен жргізілетін крестегі е маызды іс-шара. Бір алапта бір даылды бірнеше жыл бойы сіре беру, сол егістікте суге дадыланан арнайы арамшптерді саныны артуына олайлы жадай жасап береді.

А.В. Фисюновты [62] пікірі бойынша, ртрлі биологиялы ерекшеліктері бар, демек оларды деуді тсілдеріне атысты ртрлі талаптары бар егін даылдарыны болуы, топыраты жылды ртрлі кезеінде дей беруге ммкіндік береді.

А.М. Гулидов [63] мата алаптарындаы арамшптермен кресте егістіктерді арамшптермен ластану дрежесін, оларды биологиялы тобын, топыра-климат жадайларын ескере отырып, алдын ала дайындалан іс-шараларды кешенін олдану ажет деп есептейді.

Ауыл шаруашылы масаттаы жерлерді негізінен шаруа жне фермерлік ожалытара беру егістік жадайыны крт нашарлап кетуіне алып келді, кейбір жерлер бірте-бірте тозып, ауылшаруашылы айналымынан шыып алуда. Сондытан тауар ндірушілер олмен отауды (шабыты) жргізуге мжбр, ол кп жылды, сіресе тамыр сабаты арамшптерге арсы о нтиже бермей келеді [64].

Арамшптермен кресуді агротехникалы тсілдеріні жйесінде маызды орынды жер жырту алады, оны міндетіне топыраты опсыту, арамшптерді скінді алдытары мен тымдарын тере етіп кміп тастау кіреді. Топырата арамшптерді биологиялы ерекшеліктерін ескере отырып, агротехниканы зге де тсілдерімен йлестіре отырып дрыс жне дер кезінде негізгі деу – бл егістікті олардан тазартуды сенімді тсілі болып табылады. Бан ПЯ-3-35 соасымен 35-40 см тередікте екі сатылы етіп жырту жауап береді. Бл жерде, арамшптерді тереге кмілген тымдары мен тамыр сабатарыны бліктері спей алады. Екі сатылы жырту кдімгі жыртумен салыстыранда (25-30 см) арамшптермен ластануды едуір тмендететіндігі жне мата шикізаты німіні лаюына жадай жасайтындыы длелденді. Арамшптерді дер кезінде жойып отыру жне оларды топыратаы тымды орын азайту, матаны німін лайтуды маызды шарты болып табылады [65].

З.С. Турсунходжаев, А.С. Болкунов [54, 17 б.] з ойларын былайша орытады. ашадария облысыны таырлы топыратары жадайында байыры мата егістігінде жер жыртуды 30 см-ден 40 см-ге тередету-мата егістігіні арамшптермен ластануын тмендетуді тиімді тсілі. Маталы-жоышалы ауыспалы егісті енгізу матаны заа созылан дара даылымен салыстыранда арамшптерді млшерін 2 есеге тмендетеді. Ауыспалы егістікте жер жыртуды ауыспалы тередігін жоышаны жыртуды 40 см аясында олдану арамшптерді кбірек жоюа септігін тигізеді.

В.П. Кондратюкты, Л.П. Мякшиевті [66] мліметтері бойынша, екі сатылы жырту арамшптермен кресті отамалы даылдарда стті трде шешеді. Бан оса, матаны ктіп-баптау кезінде, деулерді санын екі-ш есе кемітіп, арамшптерді санын 30-80% азайтады. Екі сатылы жыртуда арамшптерді тере кмілген тымдары мен са тамыр сабатары орек пен ауаны жетіспеуінен сіп шыа алмайды да, ліп алады. алымдар, топыраты мата егістігі шін негізгі деуді е озы тсілі ретінде - абатты аударып жырту болып табылады деп есептейді. Екі сатылы жырту абатты толы аударылуын амтамасыз етеді, топыраты рылымын жасартады, арамшптерді тымдары мен тамыр сабатарын тере етіп кміп тастайды, мата озасыны суі мен дамуын белсенділендіре тседі жне мата шикізатыны німін гектарына 2-3 центнерге лайтады.

А. Жоралов [33, 13 б.] 40 см екі сатылы жырту арамшптерді млшеріні азаюын 30 см екі сатылы жыртуа араанда кбірек дрежеде амтамасыз етеді деп тжырымдайды. Мны аясында егістікті арамшптермен ластануы алашы жылы ш опсытуды алдында олдананнан кейінгі серінен 41,8; 58,0 жне 30,8%-а тмендеп кеткен.

Матаны 30 см тередікте сдігер жыртуды аясында, арамшптермен кресуді зге шараларын олданбастан алмастырмай деген жадайда, алашы жылы бірінші опсытудан алдын олдананнан кейінгі серден бір жылды арамшптер шаршы метріне 31,7 дана, кп жылды арамшптер шаршы метріне 6,3 дана болан. 40 см тередікпен жыртанда шаршы метріне 24,4; 4,2 дана болан. Бірінші опсытудан шінші опсытуа дейін бір жылды жне кп жылды арамшптерді жалпылама млшері зады трде тмендеп отыран.

Брыы Бкілодаты МЗИ-ны Сурхандария тжірибе станциясында жргізілген зерттеулерді нтижелері бойынша М.Таджиев пен Ч. Бекмуратов та [67] осындай мліметтерді келтіреді.

Т.З. Файзиевты [68] деректері бойынша, сдігер жырту олданылан егістікте арамшптермен ластану гектарына 90 мыды раса, топыраты негізгі деусіз бл крсеткіш гектарына 174 мы болды, яни сдігер жырту егістікті арамшптермен ластануын екі есеге азайтып жіберген.

К.Тргнбаев [69] мынадай мліметтерді келтіреді: арамшптерді е кп саны, кдімгідей 30 см тередікте жыртуда 1 шаршы метрде 26,8 ден 62,0 данаа дейін байалан. 40 см тередіктегі екі сатылы жер жырту олданылан жерде баылаумен салыстырандаы арамшптермен ластану азайып, оларды саны шаршы метріне 10,9 дан 26,0 дана болан.

Э.В. Цой [70], 30 см етіп екі сатылы жер жыртуда шырмауыты сіп шыандыын, 40 см етіп жер жырту мен 3 рет шабытау жадайында дала шырмауыыны крт жойылуы 67,3% боландыын анытады.

А. Эсенов [71] дербес агротехникалы тсіл ретіндегі тере екі сатылы жыртуды арамшптерді жоюа осыан сас 30 см жыртуды алдында артышылытарыны бар екендігін, бан оса, барлы арамшптерді саныны азаюы 24,6% раандыын, соны ішінде кп жылды дара жарнатылар 43,8% -а кемігендігін атап крсетеді.

Я.В. Губанов [72] крсеткендей, тередетіп сдігер жырту матаны зиянкестері, аурулары жне арамшптерімен кресуді е озы дістеріні бірі болып табылады, сондай-а, тередетіп жырту егістіктеріні арамшптермен ластануын крт кемітеді де, сол арылы мата озасыны німділігін арттырады.

Арамшптерді тамыр сабатары жойылу шін егістікті сыртына шыарылып тасталынады. Осы аталан шараларды жргізіп боланнан со егістікті екі сатылы соамен жырту керек, мнымен бірге тамыр сабатарыны топырата алан са иындылары тереге кміліп кетеді [73].

ЗЕРТТЕУ ЖРГІЗІЛГЕН АЙМАТЫ АУА-РАЙЫ,ТОПЫРА ЖАДАЙЛАРЫ, ЗЕРТТЕУ ДІСТЕМЕСІ

азастанны отстігіндегі мата егілетін айматарды ауа-райы жадайлары.Жалпы азастанны отстік айматарыны топыраты-климатты жадайы жне ауа-райыны алыптасу ерекшелігі ауыл шаруашылыыны барлы саласын дамытуа олайлы.

Айма солтстік ендік бойынша 41⁰-дан 46⁰-а жне шыыс бойлы бойынша 65⁰ -дан 71⁰ -а жайылып жатыр. Бл лкені зындыы солтстіктен отстікке арай 550 км-ден жоары, ал батыстан шыыса арай 470 км, жалпы клемі - 121,5 мы км² жерді алып жатыр.

азіргі кезде азастанны отстігіндегі ауыл шаруашылыы алаптарыны жалпы жер оры 10269,3 мы гектар. Ауыл шаруашылыы ндірісі масатында пайдаланылатын жер клемі 9887,9 мы гектарды рады. ндеуге жарамды жер 786,3 мы га, оны 376,3 мы гектары суармалы жерлер. Кп жылдык егістер (ба жне жзімдіктер) алып жатан жерлер 39 мы гектардан асады.

Отстік азастан облысы Тянь-Шяньны батыс аласа бойлы тау тарамы мен айтарлытай биік таулы жоталар блігін, осы жоталарды тау жиегі жазытыын, Тркістанны байта кеістігін немесе Тран ойпат жерлері мен Бетпа даланы биік жазытыын амтып жатыр.

Жазы ра, ысты кндерді заа созылуына араанда, ысы жылы болып келеді. Облыс климаты континенталды, сіресе мды, сазды жне шлді жазы жерлерде былмалы згеріп трады.

Облысты климат жадайы р трлілігімен ерекшеленіп, инсоляцияны жне жылу ресурстарыны кптігімен згешелінеді. Жазы ысты, за жне ра, ысы жылы, ыса, жиі-жиі жылып кетеді, ар аз жауады. Орташа температурасы 0⁰С-дан жоары болатын аязсыз кндеріні затыы солтстікте 8 ай болса, отстікте 10 ай. Жылды орташы температурасы 8-14⁰С аралыында болады. Жылды е суы айы - атар. Блайдаы орташа температура отстікте минус 0⁰С-дан солтстікте минус 10⁰С-а дейін. Температураны е тменгі крсеткіші кей жылдары 30-35⁰С суыты крсетеді. Е ысты ай - шілде. Бл айдаы орташа температура солтстікте 24⁰С, отстікте 35⁰С шамасында. Температураны е жоары крсеткіші 40-45⁰С-ды крсетеді. Шл аймата жауын-шашынны жылды млшері 120-150 мм, жартылай шл - 250-300 мм,ал таулы жне тауа жаын аудандарда 400-800 мм.Жауын-шашын р мезгілде ртрлі тседі. Е кп млшері наурыз, суір айларында, е азы жазда тседі (5-7%). ысы жне кктемгі жауын-шашын жылды млшерді 70-80%райды.

Облыс клеміні жері Сібірден, Ираннан, Каспий теізі жатан соатын ауаны бойында жатыр. Ираннан соатын ауа мен Сібірден соатын суы ауа кездесетіндектен бл жерді ауа райы траты болмайды. ыста егіс жмысын жргізуге болатындай жылы кндер де аз емес. Облысымызды жеріне Арктикадан соан ауа атты жел трызып, ар жаудырады. Содан со температура кенет тмендейді де, ашы кнді атты аяздар болады. Кз бен кктемде Арктикадан келген ауа боз ырау тсіреді.

Жазда облысты жерінде ауаны мынадай ш трі болады: Орта Азия мен Иранда пайда болатын жылы жне ылалды тропикалы полярлы ауа, суы жне ра Арктикалы ауа мен континенталь ауа. Блаудандарды ай-айсысыны болса да ерекшеліктеріні алыптасуына, жергілікті ысты ауаны айналуы да басты рл атарады.

Ендігі жерде Республика бойынша мата даылы егісіні басым блігін алып жатан Матаарал ауданыны ауа райы жадайына жеке тотала кетейік.

Жалпы мата егілетін алаптарды басым блігі Матаарал ауданында орналасан. Ауданны жер клемі 1,8 мы шаршы километр. Ол облыс жеріні 6,1 пайызын райды.

Аудан орталыы – Жетісай аласы. 1951 жылы рылан. Ол облыс орталыынан 232 км ашытыта орналасан. Аудан рамында 3 кенттік, 24 ауылды кімшілікке кіретін 176 елді мекен бар.

Климатты жадайы жаынан аудан ра далалы аймаа жатады. Жазы те ысты, ра, жауын-шашын те аз жауады. Жаздыгнгі ашы кн мен ра та ысты жел, ауаны тменгі абаты мен топыраты бетін атты ыздырады. Аязсыз мезгілі орта есеппен 220-230 кн.