Арамшптерді таралу орындары жне топыратаы тым орлары.

Арамшпті ніп суіне олайлы жадай, негізінен суару жйелеріні жаасы мен егістік аралытарындаы шегара бліктерде туындайды. Кбінесе агрофирмаларды егістеріні арасы 1,5-2,0 м шегаралармен блшектелген. Бір айта кететін жйт бл блшектер аз деледі, немесе тіптен делмейді жне кбінесе ылал жеткілікті жадайда болады. Бл жерлер арамшптерді тымдарын кбейтетін орлардан баса ештее де емес. Матаны ніп су кезеінде, арамшптерді тымдары желмен, сумен жне баса да жолдармен егіс алаптарына тарайды, айта неді. Бізді жинаан мліметтер бойынша, 1 м² ауматаы арамшптерді тымдарыны е кп млшері суару жйелері мен егістік алаптардаы шегараларда жинаталады (1-кесте).

 

1-кесте-Суару жйелері мен егістік аралы бос жерлердегі арамшп тымдарыны салмаы, г/м².

 

№	Арамшп трлері	Жылдар
Егістік аралы бос жерлер	Суару жйелеріні жаасы
		орта.			орта.
	ызылша глтжі	9,08	7,51	8,29	8,36	8,52	8,44
	Тауы тарысы	8,11	7,68	7,89	9,45	8,84	9,14
	А алабота	3,21	4,05	3,63	5,77	4,86	5,31
	Жатаан бидайы	3,47	2,35	2,91	6,21	6,43	6,32
	лкен жолжелкен	0,52	0,61	0,56	2,46	1,62	2,04
	Кк итона	1,38	1,67	1,52	0,97	1,36	1,65
	Дрілік баба	0,35	0,42	0,38	0,74	1,68	1,21
	Кдімгі жмырша	1,34	0,28	1,62	0,11	0,63	0,37
	Кдімгі амыс	5,85	4,59	5,22	8,92	7,18	8,05
	Алеп майы	4,92	4,39	4,65	3,13	3,46	3,29
	Саусаты ара шойыр	1,72	1,63	1,67	0,98	1,76	1,37
	Егістік шырмауы	0,95	0,78	0,86	1,16	1,33	1,24
	Тйе жанта	1,26	1,09	1,17	6,12	5,79	5,95
	Баса трлер	4,46	3,91	4,18	8,54	6,18	7,36
	Барлыы:	46,6	40,9	43,8	63,2	59,6	61,4

 

Жргізілген тексерулерді нтижесінде егістік аралы бос жерлер мен суару жйелеріні бойында кбінесе: ызылша глтжі, тауы тарысы, кдімгі амыс, алеп майы, а алабота, жатаан бидайы жне саусаты ара шойыр арамшптеріні тымдары кездесті. р жылы е кп тараан арамшптерді тымдарыны саны азды кпті згеріп отыранымен, оларды саны басым кйінде алды.

Жалпы аланда егістік аралы бос жерлердегі арамшп тымдарыны саны: 2007 жылы-46,6 г/м²; 2008 жылы – 40,9 г/м² раса, ал суару жйелеріні жаасындаы арамшптерді тымдарыны саны 2007 жылы 63,2 г/м²; 2008 жылы 59,6 г/м²-ты рады.

Жоарыда крсетілген клемдегі арамшптерді тымдары егістік алаптара тарап оны мейлінше залалдайды. Топыраты беткі абатына тскен арамшпті тымдары, егістікті жыртылатын абаттарыны тымдармен ластануына себепші болады. Олар кбінесе кктей отырып, егістікті негізгі арамшптермен ластануыны кзі болады.

Бізді байыры суармалы жер жадайындаы топырата айтарлытай млшерде арамшптерді тымдары ордаланан. Дегенменде топыратаы арамшптерді тымдарыны саны траты емес: бір жаынан олар тымны бір блігіні нуінен, р трлі жндіктерден жне табии жойылудан топыра здіксіз здігінен арамшптерді тымдарынан тазаланса, ал екінші жаынан матаны жинаана дейінгі жне одан кейінгі арамшптерді тым шашуынан, тымдарды сырттан келуінен, соны ішінде деу ралдары арылы да топыратаы арамшптерді тым орлары толытырылып отырылады. Топыратаы арамшпті тым орларыны млшері ластану кздерінен келген тым мен мата егістігіндегі тым алдытарынан ралады.

Топыратаы тым орлары жайындаы мліметтер кбнесе р трлі болады. Ол арамшптерді тр рамын жне німділігін белгілейтін топыра-климат жадайларына, сонымен атар оларды санын анытау дістерін з уаытында жргізуге байланысты. Дегенменде топыраты арамшп тымдарымен ластануы салыстырмалы трде здіксіз жріп отырады.

Институт алымдары 2007-2008 жылдары маталы алаптардаы арамшп тымдарыны топыратаы орларына зерттеулер жасады. Зерттеулер матаны вегетация кезеінде арамшп тымдарыны жинаталуын, сонымен атар оларды брыны орларын білу масатында кзде жне ерте жазда жргізілді. Ол шін 4 абаттан 120 сына алынды.

Мата егістігіндегі арамшп тымдарыны е кп млшері топыраты беткі абатында шоырланан (242 млн.дана/га), ал тымдарды аз млшері тменгі абаттарда жатты (730 млн.дана/га). Арамшп тымымен ластану, топыра абаттарына байланысты белгілі задылыпен згеріп отырады. Кзгі жне ысы негізгі деулерді салдарынан арамшп тымдарыны орны ауысып отыранымен, бдан тымны міршедігі згермейді. Тек ана лсіз немесе толы жетілмегендерді есебінен тымдарды саны аздап кемеюі ммкін.