Мата агрофитоценозындаы арамшптер мониторингі
Екпе сімдіктерді егістерінде арамшптер болмай оймайды. Олар екпе сімдіктермен жары, су, минералды азы элементтері жне т.б. шін бсекеге тсе отырып, ауыл шаруашылыы даылдарыны бріні дерлік німділігін елеулі трде тмендетеді.
Суармалы егіншілік жадайындаы агрофитоценоздарда мдени сімдіктер мен арамшптер арасындаы бсекелестік арым–атынас ерекшелігінде белгілі бір згерістер бар.
Ктіп бапталатын алуан трлі даылдар, олардан жоары жне траты німні алынуы шін, наты тек солара ана тн агротехникалы іс-шараларды олданылуын талап етеді. Алайда, бл шаралар арамшптерді алуан трлілігіне біркелкі ыпал етпейді. Негізгі жне жйекаралы деу, сондай-а, ауылшаруашылы даылдарын суару жйесі, арамшптерді жалпылама саныны азаюына алып келеді, алайда мндай жадайда кейбір трлері, сіресе ылалды жеткілікті болан жадайында дамып жетіле тседі.
Ауыл шаруашылы даылдары егістерінде арамшптермен кресуді химиялы іс-шараларын жзеге асыру, егістерді арамшптерді ртрлі биологиялы трлеріні басуыны сипатын жан-жаты біліп алан жадайда, ммкін болма. Осы ерекшеліктерді айындап алу, арамшптерді таралу ошатарын да айындап алуа ммкіндік береді.
Наты мліметтер мен трлік жне санды рамды жалпылау, арамшптермен кресте ртрлі агротсілдер мен химиялы іс-шаралар арылы ылыми негізделген жне экономикалы трыдан тиімді амалдарды айындап береді.
сіресе, арамшптерді дамуы шін олайлы жадай суару жадайында алыптасады. Отстік азастан облысыны байыры егістік жерлерінде олар кездейсо жиынтыты емес, осында сетін трлерді арасындаы (соны ішінде мдени сімдіктерді) бсекені нтижесінде алыптасан кдімгі зады трдегі ауымдастыты білдіреді.
Егістерді арамшптермен ластану жадайын зерттей келе, кейбір зерттеушілер мынаны атап крсетеді: алуан трлі агротехникалы тсілдер мен дала жмыстарыны жоары дрежеде механикаландырылуы, мата егістеріндегі арамшптерді тр рамы мен саныны згеруіне, е бастысы кп жылды жне бір жылды трлеріні саныны араатынасына ыпал етеді.
В.В. Туганаев, Б.М.Миркин [183] жне Э.Л.Алхасьянцты [184] мліметтері бойынша, брыны посткеестік кеістігінде арамшптерді 1500 трі, збекстан мен Тжікстанда – 269 трі, мата егістіктерінде -74 трі болады екен. Сондытан, рбір республикадаы мата ндірушілері агротехника мен климатты ерекшеліктеріне арай, гербицидтерді олдану тиіс. Автор, мата егістерінде кбірек таралан бір жылды - крмек тары (куриное просо-Echinochloa crus galli (L.)); а алабота (марь белая- Chenopodium album L.); ара ала-(паслен черный-Solanum nigrum L.); баша араоты (портулак огородный-Portulaceae oleracea L.); ызылша глтжі (ширица запрокинутая-Amaranthus retroflexus L.) жне т.б. секілді, сонымен атар кпжылды – май (гумай-Sorghum haleptnse (L.) Pers); салалы ара шойыр (свинорой пальчатый-Cynodon dactilon (I.) Pers); дала шырмауыы (вьюнок полевой-Convolvulus arvensis L.); домала слемшп (сыть круглая-Cyperus rotundus L.) секілді арамшптер болатындыын анытады.
В.В.Никитинні [185] мліметтері бойынша, Орта Азияны арамшптері келесідей трлерден трады: олар кп жылды – май (гумай- Sorghum haleptnse (L.) Pers); кдімгі амыс (тростник обыкновенный- Phragmites austalis (Cav.)); домала слемшп (сыть круглая-Cyperus rotundus L.); тйе жанта (верблюжья колючка-Alhagi pseudalhagi Desv.); дала шырмауыы (вьюнок полевой-Convolvulus arvensis L.); жне лкен жолжелкен (подорожник большой-Plantago major L.) бір жылды: крмек тары (куриное просо-Echinochloa crus galli (L.)); ккшіл мысыйры (щетинник сизый-Setaria glauca (L.) Beauv); жасыл мысыйры (щетинник зеленый-Setaria viriкdis (L.) Beauv); ызылша глтжі (ширица запрокинутая, Amaranthus retroflexus L.), баша араоты (портулак огородный-Portulaceae oleracea L.); ш атарлы брітара (гибикус тройчатый-Hibiscus trionum L.) жне ара ала (паслен черный-Solanum nigrum L.).
Арамшптермен кресті тиімді тсілдері оларды рбір наты егістіктегі тр рамы мен сол егістікті арамшптермен ластану дрежесі туралы мліметтерді негізінде ммкін болма. азастанны отстігіндегі арамшптерді тр рамы мен мата егістіктеріні олармен ластану дрежесін анытау шін 2011-2012 жылдары гербологиялы мониторинг жргізілді.
Матаны агрофитоценоздарына гербологиялы мониторинг жргізілген кезде арамшптерді атаулары Халыаралы жіктеу (код ВВСН) бойынша азастан Республикасыны Мемлекеттік тілінде,К.Линней бойынша латын тілінде жне орыс тілінде келтірілген.
Тексерулерді нтижесінде мата егістігінде арамшптерді 13 ботаникалы тымдастарына жататын 25 басым трі аныталды.
Оларды 7 трі оырбас тымдастара, 4 трі крделі глділер тымдастарына жатады. алан 11 тымдастары 1-2 трімен белгілі болды. Арамшптерді 25 тріні 68 %-н (17 данасы) біржылдытар жне 32%-н (8 дана) кпжылды арамшптер райды.
Матаны сіп-нуіні бастапы кезеінде егістерді ластандырушы дамуы кешеуілдеп басталатын бір жылды трлер - соны ішінде, ластану дрежесі 2-4 бала жететін-ызылша глтжі (ширица запрокинутая-Amaranthus retroflexus L.), крмек тары (куриное просо-Echinochloa crus galli (L.)), баша араоты (портулак огородный-Portulaceae oleracea L.), ара ала (паслен черный-Solanum nigrum L.), ккшіл мысыйры (щетинник сизый -Setaria glauca (L.)), кдімгі ошаан (дурншник обыкновенный - Xanthium strumarium L.) жне ш атарлы брітара (гибиcкус тройчатый - Hibiscus trionum L.) болып табылады. Бл арамшптерді ауіптілігі, матамен салыстыранда жылдам суімен (1,5-2 рет) арта тседі, бан оса ошаанны ауіптілігі мата шикізатын машинамен жинаан кезде тікенек тымдарымен ластануымен артады. Кдімгі амыс (тростник обыкновенный-Phragmites Phragmites communis Trin.) ол да матаны кбірек дрежеде (4 балла дейін) ластайды.
Тамыр сабаты кп жылды арамшптерден матаны егіс алаптарында е кп кездесетіндері; май (гумай - Sorghum haleptnse (L.) Pers.), салалы арашаыр (свинорой пальчатый -Cynodon dactilon (I.) Pers.) жне домала слемшп (сыть круглая-Cyperus rotundus L.). Бл арамшптермен ластану 4 балла дейін жетеді. Салалы арашаыр мен домала слемшп детте шым тзеді, мнысымен матаны сиреп кетуге, ысылып су мен оны німділігіні тмендеп кетуіне душар ете отырып, лкен ошатар болып седі.
Атпа тамырлы кп жылды арамшптерден дала шырмауыы (вьюнок полевой - Convolvulus arvensis L.), те кп таралан. Ол матаны орап ала отырып, оны ысып тастайды, ал зіні жапыратарымен машиналы терімні сапасын тмендетіп, матаны те атты ластайды. Тйе жантаты (верблюжья колючка - Alhagi pseudalhagi) таралуы 3 балла дейін жетеді.
Ерте дамитын аз жылды арамшптерді арасында мата егістігін татар ккпегі, а алабта кбірек ластайды. Бл арамшптерді аулап суіні дрежесі 2-3 баллды райды.
Гербологиялы баылау крсеткендей, тжірибелі алаптарды ш жылды крсеткішіндегі жалпылама ластануы шаршы метріне 64-84 дана болды. Бл жерде аз жылды арамшптерді саны шаршы метріне 45-55 дананы раса, кп жылды арамшптер 19-29 дананы рады.
Орташа есеппен аланда ш жылды ішінде, аз жылды арамшптерді млшері шаршы метріне 52 дананы рады. Оларды ішінде дара жарнатыларды лесіне 16 жне ос жарнатыларды лесіне шаршы метріне 36 дана тура келді. Дара жарнаты жазды арамшптер 3 трмен келтірілген олар: крмек тары (Echinochloa crus galli (L.), ккшіл мысыйры (Setaria pumila (Poir.) Schult.), жасыл мысыйры (Setaria viridis (L.) Beauv). ыстаушы ос жарнатылар 2 трмен келтірілген олар: жмырша (Capsella bursa-pastoris (L.) Mediuc) жне жабайы ассттіген (Lactuca serriola (L.)). ос жарнаты жазды арамшптер 11 трімен сипатталан, олар: кдімгі сасы медуана (Datura stramonium L.), баша араоты (Portulaceae oleracea L.), ш атарлы брітара (Hibiscus trionum L.), ызыл таспа таран (Polygonum aviculare L.), Теофраст бйда кендірі (Abutilon theophrasti Medic.), арам кененшп (Cannabis ruderalis Jan), татар ккпегі (Atriplex tataricum L.), а алабота (Chenopodium album L.), ара ала (Solanum nigrum L.), ызылша глтжі (Amaranthus retroflexus L.) жне кдімгі ошаан (Xanthium strumarium (L.)).
Кп жылды арамшптерді биологиялы тобы 14 дара жарнаты жне 10 ос жарнаты трлерден трды. Дара жарнатылар негізінен тамыр сабатыларды 5 трімен келтірілген, олар: салалы ара шаыр (Cynodon dactilon (I.) Pers.), май (Sorghum haleptnse (L.) Pers.), кдімгі амыс (Phragmites communis Trin.), жатаан бидайы (Elytrigia repens (L.)), домала слемшп (Cyperus rotundus L.). ос жарнатылар атпа тамырлыларды 3 трін рады - олар: егістік алуен (Cirsium arvense (L.) Scop), дала алуені (Sonchus arvensis L.) жне тйе жанта (Alhagi pseudalhagi (Bieb)). зек тамырлы арамшптерге бір тр – дала шырмауыы (Convolvulus arvensis L) жатады (11-сурет, Б, В, Г осымша).
Мата агрофитоценозындаы арамшп трлеріні таралуы
ос жарнаты аз жылдытар
ос жарнаты кп жылдытар
2013-2014 жж. мата егісіндегі арамшп топтарыны араатынасы.