Мата сімдігіні негізгі зиянкестері жне олармен крес дістері
Мата сімдігін (озаны) ртрлі кптеген организмдер-шыбын-шіркейлер, кене, таы баса омыртасыз жндіктер, сондай-а са микроорганиздер уа саыраулатар мен бактериялар орек етеді.
озаны басты зиянкестері - рмекші кене, баша, акация, матаны биттері, темекі бітесі, мата кбелегі, кздік кбелек жне т.б. болып табылады. р жылдары бларды р трі кбейіп кетеді. Мысалы, 2003-2005 жылдары мата кбелегіні крттары крт кбейіп, біратар шаруа ожалытарында ксектерді заымдануынан матаны тсімі гектарына 4-6 центнерге дейін, Матаарал ауданы бойынша 14,1 центнерге дейін кемісе, ал 2012-2013 жылдары мата битінен блініп шыан шіреден, матаны кптеп ластануы, соны нтижесінде мата шикізатыны сапасыны тмендеуі байалды.
оза кктеп шыанан толы пісіп жетілгенге дейін, бкіл сіп даму кезеі бойынша ртрлі зиянкестерден заым кре береді. сімдік дамуыны алашкы кезеінде-а, яни не бастаан тымы мен бр жаран скінін кздік кбелек заымдап лгереді.
Зиянкестер ауыз аппаратыны рылымына арай сімдікті слін сору арылы (сорушылар) немесе жапыраын, тіні мен бташаларын, ксек салушы органдарын кеміріп (кемірушілер) оретенеді.
Сорушы зиянкестерді негізгілеріне мыналар жатады:
рмекші кене - буна аяты, уа жндік. Ересек рашысыны зындыы - 0,3-0,6 мм, еркегіні зындыы - 0,2-0,3 мм. рашысыны денесі жмырта пішіндес, ал еркегі сына секілді болып келеді. Жазда сарыш-жасыл, кзге салым — ызылт сары-ызыл, ыса арай - ызыл-оыр тске енеді. Бйірінде екі ара оыр даы бар. Ересек кенелерді 4 жп аяы, дернсілді (личинка) 3 жп аяы болады(1-сурет).
 |
Сурет 1.рмекші кенесі
рмекші кене оза жапыраыны астыы бетінде тіршілік етеді. Аузыны ылшытарын жапыраа адап, оны слін хлорофилл дндерімен оса сорып алады. Жапыраты заымданан жерлері бірнеше кннен кейін астынан оырланып, стінен ызарып шыа келеді. Слі сорылан сімдікті суі кешігеді, жапыратары, тйіншелері мен ксектері тседі, ал ауашатары аудырап, жеілдеп алады.
Кене мамыр-маусым айларында заымдаса, озаны німі 50-60 пайыза, шілдеде заымдаса — 25-40 пайыза, тамызда заымдаса — 5-10 пайыза кемиді. атты заым шеккен бталар млде нім бермейді.
рмекші кене те тез сіп-ніп кбейеді. рашысы з мірінде, жадай олайлы болса, 100-140 жмырта салады, кейде мнан да кбейтеді. 2-3 кннен кейін жмыртадан алты аяты уырша-кене шыады. зындыы 0,1 мм келетін бл уыршатар 1-2 кннен кейін-а жетіліп алады. Осыдан со уатына еніп, ересек кенелер секілді 4 жп аяты жндікке айналады, олардан айырмасы — трыны ысалыы ана. Енді 3-5 кнні ішінде олар толы ересек кенеге айналады, ал рашылары жмырта салуа кіріседі.
рмекші кенені бір рпаыны жазда сіп-жетілуіні жалпы затыы 8-12 кнге, ал кктем мен кзде 15-20 кнге созылады. Бір маусымда кене облысты отстік аймаьнда 18-20 рет, рпа рбітеді. Бір рашы кенені зі маусымны аяына дейін ш жз миллиард рпа шашып лгеруі ммкін.
рытанан ересек рашы кенелер кзде здері сіп-нген алаптарда топыраты стігі абатында, ксектерді, сімдік алдытарыны, тт ааштарыны уыстары мен жарытарында, жапыра шірінділеріні астында ыстан шыады. Олар аяза те тзімді келеді. Ылалды жерлерде, тіпті 25° суыты зінде рашы кенелерді жартысына дейіні аман алады. Олар аязды температурасы 29-30° градуса жеткенде жне одан асанда ана ырылады. Ерте кктемде, кн 5-10°-а жылысымен кенелер ыстаан жерінен шыып, оза егістіктеріні тірегіндегі арамшптерге ауысады да,сонда жаппай кбейеді. Содан со жол бойы мен аралытардан мата егістігіне ауысады.
Кене ауа аыстарымен, желмен, лаан жапыратарды алып кететін ары-атыздардаы сумен таралады. оза атыздарыны тірегіндегі тт ааштарын ырыан, бтаан адамдарды здері де оларды таралуына себеп болады.
Алапты кенемен заымдануы алашыда ошаты сиптатта болады – озалыты р жерінде жеке-жеке заымданан сімдіктер пайда болады. Мндай ошатар заымдаушы кзге жаын жатан алапты шет-шетінде жиірек кездеседі. Жадай олайлы болса, мндай ошатар тез жайылады да, зара осыла келе бкіл алапты жайлап алады.
Суы тсуі жне жауын-шашын заымдануды тежей транымен, оны тотата алмайды.
Кенені жоюа біратар пайдалы жндіктер, рт-мырсалар
(насекомдар) атысады. Олар — стеторус оызы, кенемен оректенетін
трипс (біте), жыртыш брге жне жарырауы зероыз. Бл
жыртыш насекомдарды омаайлыы сансыз кенені ырып-жоюа
себеп болады. Мысалы кенемен оректенетін трипс тулігіне кенені
50 жмыртасы мен личинкасын, ал жарырауы оызды ересек
личинкалары 800-ге дейін жеп тауысады. Жыртыш насекомдар да
маталы кене мекендері алаш пайда болысымен шыа бастайды да, соларды
орек етуді арасында тез кбейеді.
рмекші кенеге арсы кресті тиімді жолы — оларды ыстаан жерінде жою болып табылады. Бл шін бос жатан жерлерді жыртады, палдарды, телім аралытарындаы йінділерді жояды, егістік жерді тегістейді, ауыспалы егіс жйесін енгізеді.
Мата егістігіні тікелей зінде жргізілетін агротехникалы шаралара жататындар: озапаяны жинап алу, кздікті тере жыртып, кктемде тамыр жая бастаан арамшптерді рту жне ылал сатау шін тырмалап-малалау, ыста суару.
Бл шаралар ыстап шыан кенені орегінен айырады жне егіс алдындаы кезеде ырып жояды.
Кенеге арсы кресуді химиялы шараларына мыналар жатады:
Тп ааштарын жне телім аралытары мен алап жиектерін 2,0 проценттік минеральды-майлы эмульсиямен, 0,8 проценттік калъцийлі содаа 0,2 процент сабын осылан ерітіндімен, 15 проценттік карболинеуммен, 5 процентгік нитрофенмен бркіп деу.
оза аяабын тмендегі улы химикаттармен брку сынылады (гектарына литр есебімен):
Би-58, 40% Э.К. (эмульсия концентрациясы), (1,5-2,5).
Вертимек, 18% Э.К. (0,3)
Данитол, 10%Э.К. (1,0-1,5)
Демитан, 10% С.К (суспензия концентрациясы), (0,6)
Золон, 35% Э.К (2,5-3,0)
Каратэ, 5% Э.К (0,5)
Митак, 20% Э.К. (2,0)
Неорон, 50% Э.К (1,5-2,0)
НуреиД,Э.К. (1,5)
Омайт, 57% Э.К. (1,5-2,0)
Омайт, 30% .С. (нта суспензиясы), (2,5-3,0)
Ортус, 5% С.К (0,5-0,75)
Пегас, 50% С.К. (0,8) .
Талстар, 10% Э.К. (0,6)
Осы жерде айта кететін жйт, препараттарды нтижелі сер етуі кбінесе, матаны жадайына байланысты.Мысалы ылалды жердегі сімдіктер шлдеп тран озаа араанда улы дрілерді згерттіріп, клеткаларынан жасы ткізеді жне зиянкестер шін улы болып алады.
Мата биті— зындыы 1,5-4,0 мм болатын са жндік (насеком). Тры — домала. Аятары ш жптан трады. арныны етек жаында безі бар, оны йрыша дейді, ал ара тсында екі безінен (слдік ттікшелері) жабыса сйы зат шыарады. Ауыз рылысы жіішке тмсыша трінде болады. Ересек биттерді анатты жне анатсыз трлері бар(2-сурет).
 |
Сурет 2. Мата биті
Биттер детте сімдікті е нзік, лпалы жеріне — стігі скіндері мен жаа жайылан жапыратарына орныып алады да, оларды шкір тмсыымен тесіп, озаны нрлі слін сорып оректенеді. Осыны салдарынан жапыратар брісіп, тсі де згере бастайды, сабаы бралып кетеді, арасы тым жаын бунатар мен айырытар пайда болады, сімдікті дамуы тежеледі, оза тйіншелері мен ксектерін тгеді. Заымданан озаны німі орта есеппен 15-20%, кейде,тіпті 50% жне одан да кп млшерге азаяды.
Бит бліп шыаратын сйыты озаны жапыраына, ал ксектері ашылан со мата талшыына жайылады да оны желімдеп тастайды. Талшыты блайша былануын усырылу (заширение) дейді. усырылан талшыа кбінесе аракйе туседі.
Биттер те тез сіп-кбейеді. анатсыз рашы битті райсысы кніне 5-10 личинка табады, ал бкіл тіршілігінде мны 150-ге дейін жеткізеді. анатты рашы бит кніне 1-2 личинка табады. 7-10 кн ткен со бл личинкалар лкен битке айналады. Бір маусымда бір рашы битті зі 26 рпа бере алады. Осы кезеде одан тараан битті жалпы саны бірнеше миллиярда дейін жетуі ммкін.
Биттерді блайша сіп-кбеюіне оларды кпшілігін ырып-жоятын сансыз пайдалы жыртыш жндіктер бгет жасайды. анызы, жарырауы-зероыздар, ызылда шыбындар кн сайын сімдік битін мы-мыдап ырады.
Жаз бойы биттер рытанусыз кбейеді. Кзге арай оларды кпшілік трінде еркектері пайда болады. рытанан рашы бит жмырта салады, ыстап шыатындары да солар.
озалыта биттерді бірнеше трі тіршілік етеді. Олар — баша биті, жоыша биті, матаны лкен биті. Сондыктан биттерді трлерін жне тіршілік ету ерекшеліктерін ажырата білуді маызы зор.
Олармен кресуді олданылатын агротехникалы шаралары рмекші кенеге арсы кресумен бірдей.озалы заымдана бастаан алашы кезенде, яни зиянкестер лі аулап кбеймей транда, оны химиялы жолмен ндеу керек. Бл шін рмекші кенеге арсы олданылатын жйелі жне оспалы фосфорлы-органикалы химикаттар олданылады. олдану ережесі де, млшері де дл солай болады.
Мата (баша) битіне арсы олданылатын жаа химиялы улы заттара мыналарды кез кежені жатады (л/га):
Арриво, 25% Э.К. (0,2)
Би-58, 40% Э.К. (1,5-2,5)
Данитол, 10% Э.К (1,0-1,5)
Децис, 25% Э.К. (0,4)
Золон, 35% Э.К. (2,5-3,0)
Каратэ, 5% Э.К. (0,5)
Митак, 20% Э.К. (2,0)
НуреиД,Э.К. (1,5)
Ровикурт, 25% Э.К. (0,4)
Талстар, 10% Э.К. (0,3)
Устад, 10% Э.К. (0,5)
Циракс, 25% Э.К. (0,2) (30).
Темекі трипсі— маталыта трипсті бірнеше трі кездеседі, біра оан тек темекі трипсі ана лкен зиян келтіре алады(3-сурет).
 |
Сурет 3.Темекі трипсі
Бл - са, зындыы 1 миллиметрдей, табаны буылты-буылты, зынша ылшытар кмкерген ылтанатай анаттары бар, тез озалатын жндік. Трыны тсі сарыштау келеді. рашысы сімдікті жапыратарына бкіл тіршілігінде 100-ге тарта жмырта салады. 3-5 кнде олардан личинкалар пайда болады.
Личинкалар 4-9 кн бойы оза жапыратарыны слін сорып тіршілік етеді. Содан кейін жерге еніп, уыршатара айналады. 2-5 кн аралыында осы алпында болады. Бір рпаыны бкіл сіп-жетілуі 12-20 кнге дейін созылады. Жаз бойы маталыта трипсті 8-10 рпаы сіп-жетіледі
Трипстер сіресе кктемті кезде скіндер мен жас сімдіктерге кп зиян келтіреді. стігі бртікке, болаша жапыраты абыршытарына жабысьш алып, жас скінні слін сорып алады.
ыркйек айында трипстер ыстауа кіріседі. Ересектері топырата ксектер жне жерде алан шп-шаламны астында ыстайды. ыстап болан со, шамамен наурыз айыны орта тсынан аяына дейін ересек трипстер уелі жоыша мен арамшптерде тіршілік етеді де, оза кктеп шыа бастасымен маталы алаптарына ауысады.
Мнда ол кзге дейін кнелтеді, біра бастапы кезеде ана елеулі зиян келтіреді.
Матаны кеміруші зиянкестеріне мыналар жатады:
Мата кбелегі (ксек рт) — алдыы анаттарында дгелек тебілі бар оырай сары тсті кбелек; ашыл-сары тсті арты анаттарыны орта тсында ара оыр жолы жне ая шегінде араоыр жолаы болады. Трыны зындыы 12-18 мм.Мата кбелегі 14-27 кн тіршілік етеді, осы мерзімні орта тсында кніне 25-30 жмырта салады. Бкіл міріні барысында рашысы нашар жетілген жылдарында 300-400, ал жаппай кбейген жылдарында 1000 жне одан да астам жмырта салады. Жмыртасы а, шар трінде, диаметрі 0,5 мм болып келеді. Онысы оза жапыратарында жеке-жеке шашылып жатады.
 |
Сурет 4. Мата кбелегі
5-7 кннен кейін жмыртадан тсі сп-ср, арасыны бойында ара оыр жолаы бар жлдыз рт шыады. Бны сіп-жетілуі 25-30 кнге созылады. Осы уаытта 5 мрте тлеп, зындыы 45-52 мм-ге жетеді.
Жмыртадан шыан алашы кндерінде жлдыз рт гл тйнектерін, содан кейін ксектерді кеміріп оректенеді, дгелектеп уыс жасап алады. зіні дамып-жетілу кезеінде рбір жлдыз рт 6-дан 20-а дейін жемістік органды заымдайды.
Мата кбелегі уырша кезінде, соы таралымны жлдыз рттары оректенген алапта ыстайды. Кктемде кбелектерді шып шыуы заа созылады, дегенмен кпшілігі 10-15 кн аралыында жаппай шып шыады (бірінші рпа). Бл озаны алашы тйін салуы кезіне тура келеді.
 |
Сурет 5. Мата кбелегіні уыршаы
Кбелектер матаны, ызанаты (помидор), таы баса сімдіктерді гліні шырынымен оректенеді. шаннан со 1-2 кннен кейін олар жмырта сала бастайды.
Екінші рпа кбелектеріні жаппай жмырталауы детте шілдені екінші жартысына тстас келеді. Бл жолы олар алдыыа араанда шамамен он есе кп жмырталайды. шінші рпаыны жмырта салуы тамызды аяында басталады.
Мата кбелегіні кбеюін алдын ала анытау дістері: азіргі уаытта маталы алаптара мата кбелегіні тскенін шамалап білу дістері жасалынан. дістеме бойынша, ыстап шыан рпа кбелектері ауаны орташа он кндік температурасы 110 –тан асанда жне топыраты 10 см тередіктегі температурасы 16 0 –тан ктерілгенде ша бастайды. Айды осы он кндігінен бастап пайдалы температура жиындысын есептеуге кірісіледі. Пайдалы температура 550 0 боланда буын беру аяталады жне келесі рпа басталады , осылайша жаласа береді.
Осы дістемеге араанда, орташа он кндік температура 25 0–тан тмендегенде жне мата ашыланда, ыстайтын зиянкеске айнала бастайды. Зиянкесті ыстауа аншалыты дайындаландыы, сонымен атар оны келесі жылда кбейе алуы, олайсыз экологиялы жадай басталанынша, осы популяцияны ткізген пайдалы температура жиындысына арап аныталады.
Егер бл крсеткіш кемінде 3050–а те боланда (ртты стадиясыны толы дамуы шін керекті температура жиынтыы пайда боланда) зиянкес жасы ыстап шыады.
Сонымен, мата кбелегіні пайда болуын (ыса мерзімге) шамалап анытауа, мата зиянкесіне арсы кресті тиімді жргізуге жрдем береді.
Крес дістері
Мата кбелегіне арсы кресуді агротехникалы шараларына жататындар: жерді толы тередікте жырту, ыста суару. Сдігерді (зябь) зінде уыршатарды 80%-тен астамы ырылады, ал оан ыста суаруды штастыран жадайда 90% дейін ырылады.
1.Зиянкесті санын келесі жылы азайтуа баытталан йымдастыру шараларына, мата кбелегіні ыстауа кететін соы рпаына арсы химиялы дрілеу шараларын йымдастыру.
2. Егіс алаптарын тегістеу, ол егістерді тегіс суарылуын амтамасыз етеді, нтижесінде кейбір алаптарда су жиналып алмайды, яни мата кбелегіні дамуы шін олайлы жадай жасалмайды.
3. Мата кбелегіне арсы крес алып баруда зиянкестерді ошаы болан алаптарда егістерді тртіпсіз орналастыруа жол бермеу керек. Жгері, помидор сияты зиянкес е жатыратын азытары болып саналатын даылдарды маталы алаптардан шеттеу егіп, оларда агротехникалы ыру амалдары орындалуы тиіс.
4. Зиянкесті жаппай жмырталауы мен бірінші жастаы кіші жлдызрт кезеінде озаны шын олда шырпып, су штарын апшытара жинап, даладан алып шыып кміп тастау керек. Жргізілген анытаулара араанда бл шара мата кбелегіні тымдары мен жас рттарын 40-55 %-а жоюа жрдем береді.
Кресуді химиялы шаралары бойынша мынадай инсектедцидтер олданылады (л/га):
Альфагард, 10% Э.К. (0,3), Арриво, 25% Э.К. (0,32),
Атаброн, 12% Э.К. (0,8), Данитол, 10% Э.К. (2,0),
Децис, 2,5% Э.К. (0,7), Золон, 35% Э.К (2,5-3,0),
Каратэ, 5% Э.К (0,5), Кинмикс, 5% Э.К. (0,6),
Маликс, 35% Э.К. (2,0-2,5), Митак, 20% Э.К. (2,0),
Нурел Д Э.К. (1,5), Ровикурт, 25% Э.К. (0,8),
Суми-Альфа, 5% Э.К (0,5), Талстар, 10% Э.К. (0,3),
Устад, 10% Э.К. (0,5), Фьюри, 10% Э.К. (0,3),
Циракс, 25% Э.К. (0,2), Шерпа, 25% Э.К. (0,32).
Карадрина -зындыы 11-13 мм келетін кішкене кбелек. Алдыы анаттары срылт-оыр тсті, дгелек ызылкре табасы жне ашы оыр тспен жиектелген бйрек трізді табасы бар. Арты анаттары а тсті, сырты жиегінде араоыр жолаы бар. Жмырталарын топ-тобымен, бірнеше данадан 250 жне одан да кп етіп салады да, ттасан жа а жабынмен жауып ояды. 3-5 кннен кейін жмырткадан ашы жасыл, басы ара жлдыз рт шыады оны арасын бойлай жатан екі атар жіішке араоыр жолаы болады, бл жолаты да жиегінен ашы тсті жалпа жолатар жанап теді. Ересек жлдыз рттарды арасында ашы жасыл тстілерімен бірге ызылт-срлары да кездеседі.Ересек жлдыз ртты зындыы 27 мм-ге жетеді.
 |
Сурет 6. Карадринаны жлдызрты
Жлдыз ртты жетілуі 16-35 кнге дейін созылады, бдан кейін олар топыраты стігі абатына шыып алады да, уыршаа айналады. Жазда 7-10 кннен кейін, ыркйекте 26 кннен кейін бл уыршатардан кбелек шып шыады.
Карадринаны бір рпаыны сіп-жетілуіне орта есеппен 25-30 кн кетеді. Бір маусымда ол 5-6 рпа береді. Карадрина кбелектері де баса кбелектер секілді сімдікке зиянсыз, олар глдерді тозаымен оректенеді. Зиянды жлдыз рттар тигізеді, олар кптеген сімдіктерді жапыраын орек етеді.
Жлдыз рттар озаны жапыратарымен оса тйнекшелерін де жейді, ксектері мен жас ауашатарынъ абыршатарын кеміреді, ал кктемде жаа шыан скіндерге ауыз салатын кездері де аз болмайды. Жасыра кезінде олар жапыраты жмсаын гіп аладыда, сырты абыршаына тимейді. Осыны салдарынан жапырата кіші тор кздер пайда болады. Ересек жлдыз рттар жапыраты жіп талшытары арасын толы тесіп жейді де, шеттерін жырымдап тастайды. Ересектеу жне ересек жлдыз рттарды кпшілігі кнні ысты мезгілінде жерге тсіп, сімдікті астында немесе топыраты стігі абатында жатады.
Жаппай кбейген жылдары жлдыз рттар азы іздеп, топ-тобымен алаптан-алапа кшіп жреді, жол-жнекей мдени даылдарды да, арамшптерді де заымдап кетеді.
озаа сіресе жлдыз ртты екінші жне шінші рпатары (маусым жне шілде айларындаы) кбірек зиянын тигізеді.