Дрілік сімдіктер

азастан табии жадайлары р трлі болып келетін орманды, далалы, таулы айматардан трады. Республика аймаында 6000-а жуы сімдік трлерін кездестіруге болады.Соны 500 трінен дрілік заттар алынады. Осынша байлыты игерумен бірге дрілік сімдіктерді зерттеуді , оны танып білуді маызы зор.Ерте заманнан бері мал баумен айналысан кшпелі аза халы шптерді, жалпы сімдіктерді емдік асиеттерін ертеден білген. бу Насыр-л Фараби,бу-ли Ибн-Сина, Беруни,л-Джуржани аза халы медицинасыны дамуына сіресе дрілік сімдіктерді тауып пайдалануына зор ыпал етті. Жер жзіндегі дрілерді 40%-ы сімдіктен дайындалады екен азіргі кезде шппен емдеу фитотерапия, й жадайында кеінен олдануа ммкіндік жеткілікті. Ол шін "дрісіз ем-домды" дрілік сімдіктен іздеуіміз керек. Бан длел халы наылы " Дана кптен шыады, дрі шптен шыады," "Сені денені уаты-сімдікті шырынында" деп медицинасы ілгері дамыан ытай еліні дрігері Шин НонШындыында зіміз табиат берген байлыа кіл аудара бермейміз.

Емдік шптер-йімізді жанында, бау-башамызда, жол бойларында кездесетін арам шптер.сімдіктер сарылмайтын азына емес, сондытан оларды орынды пайдаланып, орай білуді мірдік маызы зор. "Мы теге тратын дрі дл шарбаынын тбінде сіп, тр". "Дріміз ем-домды дрілік сімдіктерден іздейік" "Жергілікті жерді сімдіктеріне мн берсек…"Бізді трып жатан жерімізде дрілік сімдіктерді трлеріні 60% седі. Олара мынадай сімдіктер жатады. Жабайы сімдіктерден-жолжелкен, алаай, жусан, жалбызтікен, сексеуіл, дрілік тймедак, итблдірген, ба-ба, мия, адыраспан Ащы арбыз. Кп жылды рмелегіш сабаты сімдік, зындыы он сантиметрдей. Тамыр тйнегі етті, сабаы кп бтаты, мртша ширатылып седі. Басты ем болатын аурулары: кеірдекшелерді созылмалы абынуына; кеуде толып, тынышсызданып ауыранда; жрек шаншып ауыранда; емшек безіні шыл абынуына; жтынша ауырып, н арлыуына. Ащы арбыз тамыры анды несеп ауруына ем болады.
Арпа. Бір жылды шп тектес даыл. Халы медицинасында бойа уат беретін арпа дніні айнатпасы асазан мен ішек ауруларын, денедегі бртпелерді жазып, бйректегі тасты тсіріп, уыты абынуына ем.
Дрмене жусан. Онымен емдеу ылыми медицинаа осылан лкен лес. азаты халы емшілері ішек рты ауруына арсы олданан. Бабаларымыз бл сімдікті атам заманнан бері шет елдерге сауда керуендері арылы кп млшерде жіберіп отырды. ара жусанны тамырын тбет ашуа, ішек, асазан, бауыр, т алтасы ауруына пайдаланады.
Женьшень. Ол тіршілік тамыры саналады. Аралия тымдасы панак туысына жататын кп жылды шптесін сімдік. Биіктігі 50 сантиметрдей, тамыры жуан, бтаталан, сырты абыы а, атты. те баяу сіп, 10-11 жылдан кейін жеміс береді. Оны тамырында тритерпен глюкозидтері (сергіткіштік асиеті бар) кездеседі. Женьшенні тамырынан дайындалан дрі-дрмек, нта, тнба медицинада организмні жалпы тіршілік абілетін, ауруа тзімділігін арттырып, кейбір жйке жне жрек – ан тамыры ауруларын емдеуге олданылады. Тамырды жиналатын кезі август-сентябрь айлары. сімдік 5-8 жылды боланы дрыс. Женьшеньді: атеросклероз, сусамыр(диабет), белсіздік, туберкулезді алдын алу, заа созылып азаны лсіретіп жіберген кеселдерге арсы олданады, ауырмаан науасы жо егде адамдарда женьшенді уат осу масатында олданса болады.
Мойыл. Биіктігі 3, 5-8 метрлік, ааш немесе бталы сімдік, жемісі – ара сйекше. Дрілік шикізат – жемісі. Жеміс тнбасы жас бзауларды іш туін тотатады. Шыбын-шіркей, кене т.б. зиянкестерді ыру шін ааш абыыны тнбасы пайдаланылады. Ол шін ааш абыыны 100 граммы 5 литр суа ерітіліп, шыбын-шіркейі мол жерге шашылады.
Марал шп тамыры. Былар кз, кктемде бл сімдікті тамырын тяымен азып жейтін боландытан, оны марал шп тамыры деп атап кеткен. Тамыры ыса, ірілеу, шашаталан, глдері – кк, ккшіл тсті, шар трізді тостаанша рып, сабаты ш жаында жеке-жеке орналасан. Оны масыр деп те атайды. Халы ертеден бері «алтын тамыр», женьшень трізді л беретін дрі ретінде пайдаланан.
ара пыша, кшла(эминиум). ара пыша – биіктігі 20-40 сантиметр болатын, кп жылды шп тектес, жартылай улы сімдік, гліні ішкі беті ара тсті. збектер оны кшла деп атайды. Ортаы абырша жапыраты ішінен зындыы 5-8 сантиметр болатын, арындаш трізді зекше сіп шыатын боландытан, орыстар оны карандаш дейді. Медицинада осы сімдік тамырынан дрі жасап, онымен кпе туберкулезін емдеп келеді.
Тобылы. Раушан глділер тымдас, кп жылды, шп тектес сімдік – тобылыны тнбасы, майы кп ауруа ем. Гліні, жапыраыны тнбасымен малды бйрек, уы ауруларын, асазан – ішекті тйілуін, денесіндегі трлі ісіктерді емдейді. Тобылы майын малды, адамны ісіп кеткен буындарына, сырырап ауыратын тстарына жаып, сыратын жазады.
арандыз. Сазды жерде седі. Тбін дрі ретінде пайдаланады. Жтелгенде тбірін аршып ауыза салады.
Жербауырса. Жусана, баса шпке жабысып седі, бауырсаа сас. Оны уыы ттылан адам емге ішеді.
Шырана. Бтаы тікенді, аса жуан емес, іші сары атты ааш. Оны ысты-суы болып ауыранда емдік дрі ретінде олданады.
Шетен. Биіктігі – 3-20 метрлік, жа срылт абыты, кп жылды жабайы ааш. Оны жемісін бауыр, т ауруларын емдеуге, несеп, т айдауа, бйрекке жне уыа байланан тасты тсіруге, іш жргізуге пайдаланады.
Итмрын. Жемісіні рамында илік заттар, С, К, Р, Е, В тобындаы друмендер, каротин, ант, лимон, алма ышылдары, аздаан мл-шерде белок, май, гликозидтер бар. Итмрын жемісі, тнбасы мала да, адама да те пайдалы.

Орман блдіргені. Биіктігі 5-25 сантиметр, кп жылды шп тектес. Жемісі шілде, тамызда піседі. Жемісі - друмендерді бай оры.Асазан – ішек жмысын жасартады, адамны таама деген тбетін арттырады, ас орыту органдарыны абынуын басады, бауыр, бйрек ауруларына ем.
гей шп. Биіктігі 15-20 см, крделі глділер тымдас, кп жылды шп тектес сімдік. Жапыраыны астыы беті жмса, жылы, стігі беті атты жне суы боландытан, халы оны гей шп деп атаан. Халы емшілері гей шптен жасалан тнбаны жтелді басатын дрі ретінде олданан. сімдікті ра жапыраын тынысы тарылып, ентігетін адама темекі трізді ааза орап тартызып, емдеген.
Долана. Раушан глділер тымдасына жатады, бта не ааш. азастанда 7 трі Алтай, Тарбаатай, Іле жне Жетісу (Жоар) Алатауында седі. Жемісі тамыз – ыркйекте піседі, друменге бай. Долананы 50 трі олдан сіріледі, ол – дрілік нды шикізат. Жемісіні рамында аскорбин, лимон ышылдары, флавоноидтар, каротин, гиперозид, ант бар.

Долана жректі блшы еттеріні жиырылуын кшейтеді, ажыанда уат береді, ан ысымын тмендетеді.
Сйел шп(чистотел). Ккнр тымдасына жатады. Халы емшілері сйелшп жне сттіген шырынымен бауыр, т ауруларын, сары ауруды емдеген.

Шай шп(зверобой). Халы оны шп шай, сары мысы-табан алтын тсті кн сулелі шай шп, ра гл деп атайды. Оны медицинада т айдайтын дрі ретінде олданады, бл сімдіктен аренарин деп аталатын антибиотик алынады.

Аскк(Укроп). Одан жасалынан дрі-дрмектер медицинада ан ысымын тмендетуге, ан тамырларын кеейтуге, несеп, т жргізу, аыры тсіру шін олданылады.

Жалбыз. Ерін глділер тымдасы, хош иісті, кп жылды, кейде бір жылды шптесін сімдік. Жалбызды жапыраында ментол бар. Бл сімдіктен жасалатын дрілер жрек, т жолдарын емдеуге шипалы. Ол жаымды иіс беретін рі антисептикалы зат ретінде сйы дрілерді, тіс тазалаыш нтатарды рамына кіреді.

Жалбызтікен(проскурняк) – лайыр тымдасына жататын, цилиндр пішінді шп. 150 сантиметрге дейін бойлап сетін зын сабаты кпжылды сімдік. Дрілік жалбызтікен маусым, ыркйек айларында глдейді. Глдері ыса сааты. рбір жапыраты олтыында топтасып орналасан тйнекше дні бар. Жалпы саны 15-20 жемістен ралан. Жалбызтікенні тамыры да дрілік шикізат. Оны рамында 37 пайыза шамалас крахмал, 10, 2 пайыза дейінгі ант, сондай-а пектин, май, трлі друмендер топтамасы бар. Жалбызтікенні тамырыны біршама блігі сілекейлі-шырышты заттан ралатындытан, трлі ісік, абыну ауруларына ем.
Жтелді бседетеді, аыры тсіреді. Жйке жйесін тыныштандыруда таптырмайды. Асазан мен ішекті тйіндеп ауруынан тарады. уы жолдары мен бйректі абынуын басады. Халыты медицинада жалбызтікен іш жргізу, трлі инфекциялардан арылтуда, асазан жарасын емдеуде кеінен пайдаланылады. Тіс тбі еттеріні босап, алым бездері ісігі асынанда таптырмайды. Жалбызтікенні тнбасымен ауыз уысы, таматы немі шайып жрсе, бірден-бір ем екен.
Жке аашы(Липа). Оны ашы сары тсті, хош иісті уа глдеріні айнатпасы мен тнбасы микробты ртады, ісік айтарады, несеп жргізеді. Шипа ретінде оны асазан, сусамыр(диабет) , ішек жолдары, бауыр, бйрек, уы ауруына да олданып, айнатпасын кйікке, жараа жаады, жке гліні тнбасы шашты бекітеді. Мдени сімдіктерден-капуста, слу сарымса, пияз, арбыз, жгері т.б. Соны ішіне адыраспан сімдігіне жеке тоталсам.