Азастандаы Ждитшілдік мектептер мен медремселер

http://library.psu.kz/fulltext/transactions/1525_sutjans_jaditshildik_jayinda_s._sutjan.pdf

 

Ждитшілік (араб.: — «жаа») — 19 . екінші блігінде пайда болан, 20 . басында ке тараан оамды-саяси жне діни озалыс. Мсылман лемінде, сіресе Ресей тркі тілдес мсылман зиялы ауымыны озы блігіні кілдері арасында ке тараан. Ресей империясыны тркі халытарыны аарту дерісіне жне жалпы халытарыны дамуына лкен тарихи рлін ойнаан. Ждиттерді халыты аарту, згерістер мен дамыту шін ебек ету, демократиялы ытар шін крес, бір жаынан исламды сатау, екінші жаынан Еуропаны жасы жатарын алу — тркі тілдес мсылман халытарыны дамытуында лкен лес еді. Ждиттерді ебегі бекер емес еді.

Ысмайыл аспыралыны жаа оу тсіліні насихаттандыру толынында пайда болып, р арай дамып кеткен. Ждиттерді негізгі станымдарыны бірі — мсылман мектептерінде балаларды жаа бадарлама бойынша оыту. Мысалы, араб ліпбиін йреткенде, дыбыс тсілімен (р ріпті белгіленетін дыбысына сай) оыту, брыыдай ріп растырушылы тсілімен оытпау.

Ждиттер мектеп жйесін тбегейлі згерткісі келді, біра білім беру сипаты діни кзарастарыны негізінде алдырысы келді. Осылайша, ждиттер дінді білім беруінен блмеген, біра білім беру саласында да, кейін баса трмыс салаларында згерістер шін болан. Бл ждиттерді кзарастары керітартпа аидаларымен айшылыта еді.

Ждитшілік е жары тласы Ысмайыл аспыралы еді. Еділдегі татарларды арасында ждидизмні Мса Бигиев, бдінсір ршауи таратты. Кейін, ждитшілік идеялары аза даласына жне Тркістана, Орта Азияа келген. Мстафа Оразай, лихан Нрмхамедлы Бкейхан, Халел Досмхамедлы, Мажан Жмабаев, Шкрім дайберділы, Міржаып Дулатлы ждитшілік толыны арасында з потенциалын крсете алан.

XX басындаы мсылмандарды реформаторлы озалыстары

XX басындаы мсылмандарды реформаторлы озалыстарыны бірі болып – Алаш озалысын алуа болады.

асырды бас кезінде аза оамында млдем жаа жадай алыптасты. Ресейлік скери-монархиялы басару жйесі, аза жеріні орыс мемл-ні меншігі етіп жариялануы, осыан орай ішкі Ресейден оныс аударушылар легіні крт суі, аза барасыны зорлыпен егіншілікке жарамды жерлерден ыыстырылуы, дстрлі аза шаруашылыыны тере дадарыса шырауы сол алыптасан жадайды наты кріністері еді. Сол кездегі аза оамы дамуыны кн тртібінде аза халыны лт ретінде жоалуы, не зін-зі сатауы шін креске шыу мселесі трды. Біра ендігі уаытта жеке батырлар бастаан ол тзіп, ару асынып ктеріліске шыу нтиже бере оймайтын еді. алыптасан жаа саяси ахуала лайы жаа крес ралдары, діс-айла ажет болды, е негізгісі халыа оны алдында тран негізгі масат-мдделерін тсіндіріп жеткізетін, сйтіп оны заман талабына сай крес ралдарымен аруландырып, азатты шін оамды озалысты бастап кете алатын млдем жаа саяси-леум. кшке сраныс лкен еді. Ал ондай саяси кшті алыптасып келе жатанын 1905 — 07 жылдардаы оиалар крсетіп берді. Ол кш — сан жаынан аз боланымен, біра саяси крес азанында айнап, тез ысыла бастаан лтты интеллигенция болатын.

Елде тоталитарлы жйе біржола орнааннан кейінгі уаытта енді ол жаа саяси жадайа байланысты шетелдік эмиграция кшімен жргізілді. Мстафа Шоайды ызметі, оны басшылыымен Берлинде 10 жыл бойы (1929-39) шыып тран “Яш Тркістан” журналындаы материалдар соны айаы еді. Негізгі масаты — лтты бостанды болан А.. крші тркі, мсылман халытарымен кш біріктіруге тырысты. Сйтіп, 20 -ды алашы жылдарынан бастау алатын Алаш лт-азатты озалысы 30 жылдара дейінгі тарихи кезеді амтыды. Кеестік тоталитарлы билік алашты атанан аа буын зиялыларды е белсенді блігін, сондай-а оларды кеестік-партиялы ызметтегі ізбасарларын уын-сргінге шыратып, жауыздыпен жазалады.

 

Лтты интеллигенция жне оны 20-асыр басындаы оамды саяси ызметі

(11,12,13 бірге)

http://e-history.kz/media/upload/1534/2014/06/03/fbdb1dcba239cc46186e72706d525768.pdf

Осымша дерек

 

азастандаы революциялы озалысты айтарлытай рлеуі 1905 жылы азан-араша айларында тті, 17 азандаы патша манифесiнi жариялануы азастан алаларында кп адам атысан митингiлерге, демонстрациялара жне халыты алы тобыны баса да бой ктерулеріне штасан болатын. Оларды дала лкесінде Омбы аласындаы 19 азанда ткен митингi мен баса да оиалар бастап бердi, оларды йымдастырушыларды бiрi лт- азатты озалысты кшбасшысы лихан Бкейханов (1870-1937) болатын. Оны бастамасы бойынша манифест азашаа аударылды, оны 10 мы данасы аза ауылдарына таратылды. азастанны барлы алаларында 17 азандаы манифестке арналан саяси ше- рулер, митингiлер жне жиналыстар толыны жайылды. Перовскiде, араандыда, Павлодарда манифестациялар болды. 1905 жылы 15 арашада йгiлi араралы оиалары басталды. Оны йымдастырушылар аза зиялылары алдыы атарлы кiлдерi: Ж.Абаев, А.Байтрсынов, К.Тоысов, Е.Итбаев жне басалар болды. Осы жерде айта кетсек, 1905 жылы 25 шілдеде оянды жрмекесінде (араралыа жаын жерде) болан азатар сьезі бастап берген «петициялы» науан бел алды. Патшаны атына абылданан петицияда азастанда арнайы мсылман діни басармасын йымдастыру, мешіттер салу, діни мектеп- тер ашу, Меккеге ажылыа бару шін шетелдік тлжаттар беру жне т.б. туралы талап- тар да болды.

 

ХХ асыр басында трік халытарыны лт—азатты кресіндегі негізгі баытын тадау бірігу негізіне — оларды ислама (исламшылдыа) немесе оларды трік ауымдастыына (трікшілдікке) бет бруымен тікелей байланысты болды. Пантркішілдік, панисламизм Ресейде ХІХ . 80—шы жылдарында татар интеллигенциясыны мдени—либералды озалысы ретінде мірге келді. Оны теориясыны алыптасуы мен таратылуы ырым—татар аартушыларыны оамды жне ылыми ызметтерімен тыыз байланысты. Пантркішілдіктен шыан " жадидшілік" екі идеяны — аартушылы пен дінні бірігуін білдіреді. Жадидшілдікті негізін салан Исмаил Гаспаринский (1851–1914) 1883 жылы Ресейдегі мсылмандар " тіл, идея, рекет жаында да бірігу керек" деп атап крсетті. Оны ізбасары Жсіп Ашора тркi тілінде сйлейтін лттар бірігіп, бірлікке келген " лт одаы" болып рылуы керек дегенді ортаа салды. 1917 жылы азан ткерісінен кейін тркiшiлдiктi жатаушылар Ресейде уына шырап, кпшілігі Тркияа кетті. Сйтіп, бл идея трік зиялыларыны олына тіп, жаа Тркияны айта глдендіруді рухани тірегіне айналды.

азастана панисламизм мен пантркішілдік идеясы ХІХ . соында келді. Бл идеяны жатастары дін басылар, буржуазия жне интеллигенция кілдері болды. азастандаы жадидшілер жаа дісті мектептер ашып, онда жаратылыстану, тіл, дебиет сияты зайырлы пндер басым жаа оу бадарламалары бойынша оытуды жзеге асырды.

Ресейдегі панисламизм озалысыны жатастары жалпыресейлік мсылман съездерін йымдастырып ткізіп отырды. Оан азатардан да депутаттар атысты: І мсылман съезі — 1905 ж., ІІ мсылман съезі — 1906 ж., ІІІ мсылман съезі — 1907 ж. тті. 1905 жылы «Бкілресейлік мсылман одаы» (Иттифак муслимин) рылып, оан аза дін басылары да мшелікке кірді. Апан революциясынан кейін 1917 жылы осы идеялар негізінде біраз саяси партиялар сахнаа шыты. Мысалы; "Шура—ислами«(Ислам кеесі), «Шура—улема» (Діни ауым кеесі).

ХХ . басында лемні кшті империяларды тркі халытарыны бірігуінен немесе ислам дініндегілерді бір ранны астына жиналуынан аладааны сонша, ендігі жерде бл идеялар млдем жат атаулар атарына осылды. Сол шін де трікшілдікті " пантркизм" , исламшылдыты " панисламизм" деп атады. 1905 жылдардаы ресейлiк революциядан со рлеу алан жалпыресейлiк мсылманды озалыстар, бiрiншiден, Мемлекеттiк Дума дегейiнде тркi жне баса мсылман халытарыны е зектi саяси жне леуметтiк мселелерiн оюа, олара отаршыл билiктi назарын аударуа мжбр етті. Екiншiден, татар, аза жне баса мсылман елдерiнi лт—азатты озалысыны ширауына олдау жасап, дем берiп отырды [2, 35 б.].

. Бкейхановты 1910 жылы жарияланан " ырыздар" атты йгілі мааласындаы ой тжырымдары Петербург аласында А.И. Костянекийді редакциясымен жары крген " Формы национального движения в современных государствах" деген ебекке енді. " ... ырыз халыны арасында, — деп жазады . Бкейханов осы маалада — саяси партиялар лі пайда болан жо... орыстандыру саясатыны ауыртпалыын ктерген баса шет айматарды халытарындай, ырыз халы да кіметке арсы пікірде жне орысты оппозициялы партияларына кіл ояды. Жаын болашата... ырыздар арасында алыптасып келіп екі саяси баыта сай екі саяси партия рылуы ммкін. Оны бірін лтты—діни баыттаы деп айтуа болар, ал оны масаты ырыздарды баса мсылмандармен біріктіру болма.

Екіншісі ырыз келешегі ке маынадаы батыс мдениетін енгізуге байланысты деп есептейтін баыт. Бірінші баыт мсылман—татар партияларын лгі ттар, екінші оппозициядаы орыс партияларын, атап айтанда, халы бостандыы партиясын лгі етпек..." [1, 35б.].

Сйтіп, 1905–1907 жылдардаы революция кезінде аза оамында аза интеллигенция атарында лт мселесі жніндегі идеялар пайда бола бастады. Бл жылдары аза интеллигенциясы тарапынан Ресей жеріндегі саяси партияларды аза жеріне тарту жмыстары жасалды. Мселен, 1905 жылы Кадет партиясыны бастауыш йымын ру жргізілді, І—ІІІ бкілресейлік мсылмандар рылтайлары тіп, " Мсылман партиясы оамыны" рылуы басталды.