Мсылманды айырымдылы оамдары, оларды ызметі

1898 жылы Семей аласында мсылмандарды айырымдылы оамы рылды. Бл оам да кедей, жарлы адамдарды киіммен, тамапен амтамасыз ету, медициналы кмек крсету, йсіз жандарды жатын орындармен амтамасыз ету сияты айырымдылы ісімен шылданды. Панасыз жетім балаларды арнайы балалар йіне орналастырып, оларды киім-кешекпен амтамасыз етіп, білім алуын адаалады, оу орындарына тсу шін аржылай кмек крсетті. оамны зырында з асханасы, балалар йі, жатаханасы мен ауруханасы жне кітапханасы болып, 28 мсылман-рылтайшысы мен мшелері жарна тлеу жне ашалай кмек крсету арылы аржыландырылды. Бл оама мсылман йелдері де мше болып, уаытылы жарна тледі жне трлі іс- шаралара атысып отырды. оам мшелері р трлі ойын-сауы кештерін йымдастырып, одан тскен аржыны з ажетіне жмсады. Жалпы, оамны орына тскен аша зады трде тіркеліп, оан жиі тексеру жргізіліп отырды

1909 жылы аартушылы масатты кздеген Жетісу облысыны апал уезінде «Мсылмандарды аартушылы жне айырымдылы оамы», ал 1912 жылы Жаркент аласында «Мсылман-прогресшілдер оамы» йымдастырылды. Бл оамдар оу саласына кмек беріп ана оймай, мтаж мсылмандара, кедей жататара, арттар мен жетім-жесірлерге, мгедектерге ашалай жрдем беру ісін де ола алды [40]. Аталмыш оамдар масаты мен міндеттерін жары арылы бекітіп, Жетісу облысыны скери губернаторыны арнайы тіркеуінен тті. Бл оамдарды рамында аза, татар, сарт жне баса халытарды кілдері болды [41]. Мсылман аартушылы, айырымдылы оамдары малімдер семинариясы мен медреселерді здеріні аморлытарына алып, кей жадайларда малімдерді жалаыларын оам з тарапынан тлеп отырды. Медресе шкірттері де оама мше болып, оларды ткізген трлі жиындарына атынасты, айырымдылы масатта жиі-жиі ойын-сауы кештерін йымдастырды. ХІХ асырды соы мен ХХ асыр басында ашылан мсылман мектеп-медреселері мен аартушылы оамдарыны аарту саласына осан маызы зор. Бл оу орындарынан білім алан аза шкірттерді кейбіреулері шет мемлекеттерде білімдерін жаластырып, ылым жолына тссе, ал біреулері аза оамыны ызметіне белсене араласып, аза газет-журналдарын, оулытарын шыаруа белсене араласты. Осы оу орындарын бітіргендер аза зиялыларыны атарын толытырып, мемлекеттік орын- дарда ызмет етті.

 

21. араралы петициясы -------- ТОЛЫТЫРУ АЖЕТ

Отаршыл кімет билігіні атынан ірі клеміді мазмнды петицияларды бірі. Петицияны мтіні: 1) ырыз халыны аты мсылман ырыз деп аталып скери міндеттен босатылсын. 2) ырыздарды Орынборды рухани жиналысына баындырып, 1868 жыла дейінгі ережелерді олданып, азан мсылмандарыны тртібіне сйкестендіру керек. 3) ырыздара мешіт, медресе салуа рсат керек. дайа лшылы етуге еркіндік болсын. Ол жерлерде арабша, парсы жне трік тілінде саба беруге, газет жне кітаптар шыаруа баспахана салуа рсат берілсін. 4) ырыз халын басаратын адам ырыз тілін білулері міндетті. Оларды таайындау немесе орнынан алу мселесі ырыз оамыны кіліні тадауымен болуы шарт. Бгінгі шаруа бастытарыны орнына халыты арасын бітістірушілерді задандыру керек. Бл ызмет ырыздарды ішінен жеткілікті білімді ырызды таайындау ажет. 5) Барлы ырыз істері ырыз диалектісінде жргізілуі міндетті. Хат жазушы, кзетші, хаттарды таратушылары тегіс тек ырыз тілін білетін адамдардан таайындалсын. 6) Болыс басарушысы, халы соты, ауыл старшындары жне сайлауа атысушылар бгінгі ережеге сай жргізілсін. Бл ызметтегі адамдар здері сауатты адамдар болуы, олар ол ызметке кірісер алдында з ызметінде засыздыа жол бермеу шін ант берулері керек. Оларды бл ызметтен кетуіне тек халыты кпшілігі дауыс бергенде ана рсат етілсін. 7) Блімшелік ара бітістірушісі ырыз тілін білсін, сонда аудармашыны ажеті болмайды. 8) Тергеу жмысы жріп жатан кезде айыпталушы жаынан ораушы атыссын. 9) Округтік сотты жанында сот ісіне атысып отыратын азы болуы шарт. 10) Тергеусіз жне сотты шешімінсіз кімшілік жолымен жер аудару тыйылсын. 11) ырызды халы соты – За министрлігіне ана баынсын. 12) Халы сотынан, биді билігінен алып, мрагерлікті толыымен молда мен шариата баындырсын. 13) Сайлаудан ткен ызмет орнын бекітерде скери губернатора сынбас брын сайлауа атынасан бастыты бекітуге жіберілгелі отыран адамды Ахунмен аылдасуы тиіс. 14) ырыз халынан з ерліктерімен беретін садаа мен айыпталаны шін тсетін аржы кімшілікті нсауымен емес, халыты зі блгендері дрыс болар еді. 15) Ертіс бойындаы жерлер ерте заманнан ырыздарды ата оныстары болып есептелген, кейіннен скерлерді пайдасына берілді. Сондай-а баса мртебеліні кесесіне арасты ырыздарды пайдалануына берілген жерлер сол ырыздара ата онысы ретінде мгілікке берілсін. 16) ырыздарды ыстаулары жне жаз жайлаулары брыны салт бойынша оларды меншігінде алуы тиісті. 17) ырызды таулы даласында ашылан азба байлытары оларды з меншігі болуы, ол жерде салынатын заводтар ырыздарды зінікі болып есептеледі. Егер де олар здері оны ндіруден бас тартса, сонда ана баса адамдара жала беруге болады. Біра олар р десятинасына жалдау аысын тлеулері тиіс. 18) ырыздар ааштарды ажетке жарату, балы аулау таы басада ытара рсат етуді талап етеді. 19) ырыздар тран жерлерге таяу орналасан тзды жне балыы бар клде соларды меншігіне алдырылсын. Ол клдерді жала беру уезді кілдеріні сенімділеріні біріне тапсырылсын. 20) Тзды жне балы аулайтын клдердегі жала беруден тсетін аржыны бкіл уезді ажетіне жмсау шін арнаулы салым-аржы депозит есепшотын ашу керек. оамны келісіміне сйкес, бл аржы асты орын дайындауа жмсалады. 21) ырыз халыны діни адамдарын амтамасыз ету азан мсылмандарымен теелуі тиіс. 22) ажылыа баруа шек ойылмасын, еркіндік берілсін. 23) ажылыа баран кезде билет-паспортпен пайдалану тртібі православдытармен бірдей дрежеде болсын. Оларды ауіпсіздігін амтамасыз ету керек. 24) ырыз халыны ішіне миссионерлерді баруына тыйым салынсын. 25) ырыздарды, сіресе, кмелетке толмаан жастарды баса дінге туіне тыйым салу керек. Ал баса діннен мсылман дініне темін деушілерге егер олар сауатты болса рсат ету керек. Христиан дініне ткендер болса ескі салтты орындауа мжбр етілмесі. 26) Некеге отыру немесе айырылысу мселесін губернатор мен уез бастытарыны арамаынан шыару керек. 27) кімшілік мндай іске кіріспесін, ешандай млімет срамасын. 28) Мешіт пен медресені пайдасына «Вакуф»а рсат етілсін. 29) – 30) ырыздар православниктер сияты империяны ай уезінен, облысынан, губерниясынан болмасын жер алуа, сондай-а мемлекеттік ызметтерде істеуге ыы болсын. 31) Діни адамдар православяндар сияты рметті болсын. 32) Мектептерде міндетті трде мынадай шарт орындалуы керек: Алдымен, ырыз оушыларына мсылманны діни сабатары оытылады, кмелетке жеткендерге дінні бес негізгі шартынан саба беріледі, ал одан кейін ана орыс тілінен сауатын ашу сабаы жреді. Мектепті бітіргенге дейін мсылман діні сабаы негізгі болып есептеледі. 33) Мектептерде христиан діні туралы саба оытылмасын. 34) Таяудаы бастытарды оластындаы ырыздар туралы жоары бастытарына сек, млімет жеткізу оларды ісіне арсылы крсете алатын ырыздара хабарлау міндеттелсін. йткені осыан дейін ырыздар туралы мліметтерде: ырыз – ры, ырыз – плеор, ырыз – тірікші, ырыз – жалау таы басада теріс ой тудыратын сектер арылы азаты байлары мен кедейлеріні арасына от жаты. Шындыында, патшаны оластындаы – халыты ішінде ырыз халы кнбіс-кй таламайтын, шыдамды, брін кешіре білетін, кек сатамайтын, те жоары дрежеде арапайым шын ыыласымен патшаа баынан, ркезде оны діни рекеттеріне ана арсы шыатын халы. 35) Жаа ережені жобасын жасап жатан жиына ырыздарды кілетті депутаты атынасуы керек. 36) ырыздар туралы мселе мемлекеттік кеесте араланда ырызды депутаты атынасуы шарт. 37) Жоспарланан жоба 100 жыла бекітілсін. 38) Соы 20 жылда ырыздардан тартып алынып, жер аударыландара берілген жерлер ырыздарды басшыларына айтарылсын. 39) Ал олар салан рылыстарды ны Земствоны аржысынан айтарылсын. 40) ткен патшалар сыйлаан, кейіннен тартып алынан жерлер ата оныстарды иесіне айтарылсын. Бл жерлер азынаныкі немесе жекеменшіктікі болады. 41) лы – тасыр император салызан брыны мешіттер мен медреселер ескірді. Оларды жндеуден ткізу керек немесе жаадан салу ажет. Сол арылы бізді лы монарха деген рметті кшейтеміз. 42) Тземдік кімшіліктерде зара ырыздарды арасында жауласу болмас шін тмендегілер орындалсын: «Егер бір болысты партиясына арсы жаы ашуланса, онда сайлауа тсетін жаа ызметкерді баса кршілес болысты адамымен ауыстыруы ажет. Сайлану ыынан айырыландармен сайланушыны саны теелсін. Сайлауа тсетіндер жеребеге сйкес те млшерде рбір болыстан шаырылсын. Бл съезде партияа блінген болыстан ешкімді кіргізбеу ажет. Сайлауа шаырыландара жмсалан шыынды партияа блінген жатарына тлетуді бастыы шешсін. Сайлауа тсетіндерді ісімен бастыы ол сайлауа тспей трып, танысуы керек. Съезге ол партияны жатаушылары да атыстырылмасын. Мндай блінгендерді болдырмау блімшені бастытарыны жне Ахунны міндеті. Сайлау кезінде Ахундарда атынасулары ажет. 43) рлы жне таы баса да лайысыз істерді халы сотыны ттенше съезінде арауа жктеген дрыс. Оны трмеге жабу ыын азайтып, жер аудару ыын кбірек олданатын ы берілсін. 44) Ттенше съезді жылына бір рет шаыру ыы берілсін. Съезді ткізетін жері, уаыты жне анша кні блімшелерді бастытарыны жиналысында белгіленсін. Бл съезде бастытары жне Ахуны атынассын. 45) Биді, болысты съезді 100 рубльге дейінгі істі шешсін, ш айа дейін ттындау ыы болсын. йткені келіспейтін жаы істі ттенше съезге беруіне уаыт керек. 46) р болыста алымды жинайтын адамдар сайлануы тиіс, шариата сйкес, озалыстаы дние млкінен алынатын процентті белгілі (зекет, готур, бітір) басада міндетті алымдар, кедей отбасыны оушыларына тленеді. 47) Кісі лтіргені шін зады соттаудан баса олардан салт бойынша кн ндіру (тлету) ажет. Егерде лген адамны (каторыа жіберген) туыстарыны трмыстары нашар трса, онда оан кмек азына есебінен беріледі. ол ойандар: Семей облысыны Павлодар уезіні Атаозы болысыны ырызы Омархан молда Мсафыров, Семей уезіні Сейтенев болысыны ырызы Темірали Нороконов, араралы уезіні ырызы Едрей болысы Апы Жолшарин^[1]