Отанды тарихнамадаы аза интеллигенциясыны ктеріліске атысу мселесі

аза лтыны демократиялы интеллигенциясыны жетекшілері, біріншіден, патшалы Ресейді халыты орлайтын отарлау саясатыны мнін шкерлеуді жне азатарды этнос ретінде саталып алуы шін оны келешігіне атер тндіріп отыран патша кіметіні лкені кеулеп бара жатан жан—жаты экспансиясыны тотатуды масат етті. Екіншіден, олар за шыарушы жне басарушы кімет органдарыны алдына кадеттер сынан лгі мен р трлі петициялар арылы талап—тілектер ою демонстрациялар мен шерулер йымдастыру, мемлекеттік думаны сайлауына белсенді трде араласып, парламентке халы кілдерін ткізу шін кресуді мрат ттты. Сондытан да 1905–1907 жылдары аза интеллигенциясы кадеттер сынан Ресей оамын реформалау талаптарын жзеге асыру жолында жргізілген саяси науандара атынасуда айтарлытай белсенділік крсетіп, натылы іс—рекеттерге барды. Олар, атап айтанда аза ауымын е болмаанда уездер мен болыстар шеберіндегі жйесін алыптастыруды отарлы сипатын згертуді талап етті. аза интеллигенциясыны оамды—саяси ызметіні таы бір баыты Ресейден азастана орыс мжытарын кшіру ісін басаратын аударушыларды оныс аударушы мекемелеріні ызметін тотату шін саяси крес жргізуге арналды. шіншіден, лтты—либералды аза интеллигенциясы оамыны саяси міріне зін кімет пен дергілікті халы барасын байланыстыратын кш ретінде крсетуге мтылды[1, 38 б.]. азастанны кплтты мемлекет ретінде тарихи дамуыны негізгі ерекшелігі, оны жергілікті халыны тркі тілдес халытардан ралуы еді. Мсылмандар ынтыматастыы идеясы мен оларды санасындаы лт—азатты озалыстаы " дін бірлігі" трік халытарыны бір туандыы туралы, оларды тарихи тадырыны ортатыы туралы ымдар тыыз байланысты болып табылады. ХХ асыр басында панисламизм жне пантркішілдік лт—азатты озалыстарды идеясына айналып, тегі мен тадыры бір трік халытарын жаындата тсті. ХХ асыр басында трік халытарыны лт—азатты кресіндегі негізгі баытын тадау бірігу негізіне — оларды ислама (исламшылдыа) немесе оларды трік ауымдастыына (трікшілдікке) бет бруымен тікелей байланысты болды. Пантркішілдік, панисламизм Ресейде ХІХ . 80—шы жылдарында татар интеллигенциясыны мдени—либералды озалысы ретінде мірге келді. Оны теориясыны алыптасуы мен таратылуы ырым—татар аартушыларыны оамды жне ылыми ызметтерімен тыыз байланысты. Пантркішілдіктен шыан " жадидшілік" екі идеяны — аартушылы пен дінні бірігуін білдіреді. Жадидшілдікті негізін салан Исмаил Гаспаринский (1851–1914) 1883 жылы Ресейдегі мсылмандар " тіл, идея, рекет жаында да бірігу керек" деп атап крсетті. Оны ізбасары Жсіп Ашора тркi тілінде сйлейтін лттар бірігіп, бірлікке келген " лт одаы" болып рылуы керек дегенді ортаа салды. 1917 жылы азан ткерісінен кейін тркiшiлдiктi жатаушылар Ресейде уына шырап, кпшілігі Тркияа кетті. Сйтіп, бл идея трік зиялыларыны олына тіп, жаа Тркияны айта глдендіруді рухани тірегіне айналды. азастана панисламизм мен пантркішілдік идеясы ХІХ . соында келді. Бл идеяны жатастары дін басылар, буржуазия жне интеллигенция кілдері болды. азастандаы жадидшілер жаа дісті мектептер ашып, онда жаратылыстану, тіл, дебиет сияты зайырлы пндер басым жаа оу бадарламалары бойынша оытуды жзеге асырды.

Сйтіп, 1905–1907 жылдардаы революция кезінде аза оамында аза интеллигенция атарында лт мселесі жніндегі идеялар пайда бола бастады. Бл жылдары аза интеллигенциясы тарапынан Ресей жеріндегі саяси партияларды аза жеріне тарту жмыстары жасалды. Мселен, 1905 жылы Кадет партиясыны бастауыш йымын ру жргізілді, І—ІІІ бкілресейлік мсылмандар рылтайлары тіп, " Мсылман партиясы оамыны" рылуы басталды. І Дние жзілік соысты басталуы мен шыысты отарлауды жедел арынмен жргізе бастауы 1913 жылы А. Байтрсыновты " аза лтыны мір сруіні зі проблемаа айналды" деп жазанымен дл келіп, лтты мддені ктеру мселесі ала шыты. 1916 жылы лт—азатты революция, аза интеллигенциясыны либералды—демократиялы зиялылар тобы мен социал—демокртатяилы тобы болып блінуіне келіп, алашы йымдар мен озалыстарды басталуына тудырды.

Сонымен, ХХ асырды басында аза оамында трлі саяси аымдар, кзарастар рістеді. Тркішілдік, исламшылды, лтты—демократиялы, социал—демократиялы озалыстар алыптасып, дамыды. Бл аымдарды саяси зегін интеллигенция кілдері, соны ішінде лтты интеллигенция кілдері рады. Интеллигенция кілдеріні оамды—саяси ызметіні негізгі трлері: саяси баспасзді дамыту, петициялы озалыстарды жетілдіру, бкілаза съездерін шаыру, мсылман съездеріне атысу, думалы ызметтерге араласу, е маыздысы аза халыны мддесін барлы жерде орау болды.