Шет елдік тарихнамадаы 1916 жылы ктерілісті зерттеуді жаа тсілдері

16 жылы 25 маусымда патшаны азастан, Орта Азия, Сібір трындарынан 19 бен 43 жас аралыындаы ер азаматтарын тыл жмысына алу туралы жарлыы шыады. Бл жарлы 1916 жылы лт-азатты ктерілісіні басталуына себеп болды. Шілдені бас кезінде азастанны барлы айматарында дерлік стихиялы наразылытар басталып, кп замай арулы ктеріліске ласты. Халы ашу-ызасыны алашы соыларына тылдаы жмыстара алынатындарды тізімін тікелей жасаан болыс басарушылары, ауыл старшындары жне патша кімшілігіні баса да тменг ібилік иелері шырады. Іс жзінде тізімдер жасау жйесі жаппай параорлы пен брмалаушылыа жол ашан болатын. Оны стіне патшалы кімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды, село жне ауыл басарушыларын, байыры трындардан шыан тменгі шенді полицейлерді, имамдарды, молдалар мен мдристерді, са кредит мекемелеріндег іесепшілермен бухгалтерлерді, жоары жне орта оу орындарындаы оушыларды, кіметтік мекемелерді шенеуніктерін, дворян жне рметті азамат ытарын пайдаланатын адамдарды скерге алудан босатты. Стихиялы озалыс бірте-бірте йымдасан сипат алып, арулы ктеріліске ласып, оны ірі ошатары (Жетісу мен Торайда) пайда болды. Ктеріліс бкіл азастанды амтыды. Бл ктерілісті басты масаты лтты жне саяси азатты болды. Сол арылы ол аза халыны бостанды пе нтуелсіздік жолындаы брыны бкіл кресіні орытындысын шыарды. Ктерілісті негізгі кші лтты шаруаларды алы тобы, сондай-а сол кезде туып келе жатан жергілікті жмысшы табыны кілдері, олнершілер болды. Соыс ошаы лайып, халы наразылыы деп кетуіне орай, патша кіметі ендігі тста ктеріліс имылдарын басу шін іс-шаралар олдануды йарды. Нтижесінде 17 шілдеде Жетісуда жнеТркістан лкесінде соыс жадайы жарияланып, патша кіметі мнда ірі скери кштер алып келді. скери гарнизондарды ныайтып, Жетісудаы оныс аударушы халыты ауатты топтарынан аза жне ырыз ктерілісшілерін жазалау шін арулы отрядтар рды. Жетісу облысы Жаркент уезі ктерілісшілеріні Асы жайлауында, арараны таулы алабында, Самсы, Кастек, Нарынол, Шарын, Жалааш, рам елді мекендері аудандарында, Лепсі уезіні Садыр-Матай болысында жне баса жерлерде патша жазалаушылары менірі атыыстар болады. Осындай жадайда Верный уезінде Б.шекеев Жетісуды бытыраы ктерілісшілер топтарын біріктіру шін шаралар олданып, 1916 жылы 13 тамызда Ошаты деген жерде р трлі болыстар кілдеріні съезін шаырады. Съезде тыл жмыстарына адамдар алу туралы жарлы шыаран кімет орындарына арулы арсылы крсетуге дейін барып, баынбауа шешім шыарды. з жатастарымен шоыр тауындаы Ошаты сайына орныып алан Б.шекеев арулы арсылыа дайындала бастады, сонымен бірге ктерілісшілерді атарын жаа кштермен толытыру жнінде шаралар олданды. Алайда, бл рекеттер айтарлытай жетістіктер бермей Б.шекеев басшылыымен орын алан Жетісудаы лт-азатты ктеріліс басылып-жаншылады. 7 ыркйекте Верный аласында Верный скери гарнизоныны соты болып, ктеріліс басшыларыны бірі Б.шекеевті лім жазасына кесіп, дара асу туралы кім шыарды. Сотты кімін облысты скери губернаторы Фольбаум на сол кні бекітіп, кім бір кннен со, яни 1916 жылы 9 ыркйекте Верныйды жанындаы Боралдай деген жерде орындалады. Сотсыз жне тергеусіз атыландарды есептемегенде, сот кімімен Тркістан лкесінде 1917 ж. 1 апанына дейін 347 адам лім жазасына, 168 адам каторгалы жмыстара, 129 адам трмеге жабылуа кесілді. Патша кімет орындары удалаан 300 мы азатар мен ырыздар немесе Жетісуды байыры трындарыны трттен бірі ытайа ашуа мжбр болды. Дл осындай ктерілісті ірі ошатарыны бірі - Торай ірі болды. Ктерілісшілер саны 50 мыа жетеді. Бл кезде Торай уезі негізінен ыпша жне арын рулары шоырланан 13 болыстан тратын. Ктерілісті бастапы кезеінде толулар ыпшатар мекендеген айдауыл, Ам, аратоай, Сарытоай, араопа болыстарын, сондай-а негізінен арындар мекендеген Тосын, Майарау, Сарыопа, Наурызым, екінші Наурызым болыстарын амтыды. Ктерілісті етек жаюы барысында бдіаппар Жанбосынов ыпша ктерілісшілеріні ханы етіп жарияланса, Шола Оспанов арын ктерілісшілеріні ханы болып сайланады. Кейіннен 1916 жылы 21 арашада 13 болыс (6 болыс арын, 6 болыс ыпша, 1 болыс найман) кілдеріні рылтайында халы арасындаы ататы Нияз биді рпаы бдіаппар Жанбосынов ктеріліске шыан Торай уезіні ханы болып сайланады. рылтайа атысушыларды келісімімен Кенесары асымовты серігі, ататы Иман батырды немересі Амангелді Иманов ктерілісшілерді сардарбегі болып таайындалады. Орталы Ресейден келген жне кп кешікпей ктерілісшілерге осылан, осы жерлерде туып-скен ліби Жангелдин ктерілісшілерді “рухани ксемі” болды. Ондаан мы йымдаспаан ктерілісшілерден .Жанбосынов, А.Иманов жне оларды е жаын серіктері ондытара, жздіктерге жне мыдытара блінген тртіпті жаса рды. рбір олды басаруа тиісінше онбасы, елубасы, жзбасы, мыбасы таайындалды. Сардарбек жанында скери кеес жмыс істеді. 22 азанда А.Иманов бастаан 15 мы ол Торай аласын оршады. аланы оршау бірнеше кнге созылып, оршау кезінде генерал-лейтенант А.Лаврентьевті жазалаушы корпусы алаа арай ш баытта бет алды. 16 арашада А.Иманов бастаан 12 мы адама жуы сарбаздар Тнойма пошта станциясына шабуыл жасайды. Ктерілісті негізгі кпшілігі адам кшін сатау шін арашаны екінші жартысында Торайдан 150 шаырым жерге жетіп, Батпаара ауданына шоырланады. Осы жерден 1916 жылы арашаны екінші жартысынан 1917 жылы апанны ортасына дейін жазалаушылара арсы партизанды жортуылдар жасалады. Ктерілісшілер мен жазалаушылар арасында Татырда, Ашыаната, Доал-рпекте, Кйікте шайастар болды. Шайас 1917 жылы апанны екінші жартысына, яни апан революциясына дейін созылды. аза халыны 1916 жылы лт-азатты ктерілісі Торайдан зге барлы айматарда ата басып-жаншылды. Семей жне Амола облыстарында ктерілісшілерге арсы 12 атты скер жздігі, 11 кшейтілген жаяу скер ротасы имыл жасады, ал Торай ктерілісшілеріне арсы патшалы кімет орындары 17 атыштар ротасын, 18 казак жздігін, 4 атты скер эскадронын, 18 зебірек, 10 пулемет жне басаларды кеп ткті. Осыан арамастан, Торай облысында ктеріліс патша кіметі латыланнан кейін ана тотады. аза ауымында патшаны 1916 жылы маусым жарлыы мен ктеріліске кзарас бірдей болан жо: ауылды феодалды-байшыл билеуші тобы мен жергілікті кімшілікті белгілі блегі патша жарлыын толыымен олдап, оны белсенді трде жзеге асырушылар болды; аза интеллигенциясыны радикалды батыл іс-имыла бейім кілдері (мысалы, Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рыслов, .Жангелин, С.Медешев, Б.Алманов, .Жнісов т.б.) халыты арулы ктеріліске шаырып, оан здері де атысты. Ал «аза» газетіні тірегіне топтасан .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов сияты либерал-демократиялы зиялылар кілдеріні жетекшілері халыты жарлыты орындауа арсы шыпауа гіттеп, оны орындамаан жадайда азатар антгіске шырауы ммкін деп санады жне осыан байланысты лкен аладаушылы білдірді. Осынау алмаайып кезеде «Алаш» айраткерлері халыты жаа аласапыраннан ораштап, айткен кнде оны аман сатауа тырысты. Сондытан да олар арулы ктеріліске арсы болып, азатарды патша жарлыын орындауа шаырды. Біріншіден, олар Ресейге тнген сырты атерді бодан болып отыран азатара да толы атысы бар деп санады. Бдан сырт алуа болмайды, - деп есептеді. Екіншіден, іс жзінде арусыз азатарды траты орыс армиясына арсы бас ктеруін болдырмауа талпынды.арусыз халы кіметті жазалау шараларыны рбаны болады деп ауіптенді. шіншіден, соыс Ресей шін жеіспен біткен жадайда азатарды хал-кйі жеілдеп, лтты автономия рылатынына міт артты. Империямен аыла онымды келісім тактикасын станып, халыны аман болуын бірінші кезекке ойан «Алаш» ксемдері тыл жмыстарына шаыруды кейінге алдыра трып, тиісті зірлік жмыстарын жргізуді сынды. Ктеріліс барысында орын алан анды ырын, жздеген мы адамдарды аза табуы бларды ауіптеріні негізсіз еместігін длелдеді. Жеке-жеке бр еткен толулар кп замай аруды кшімен жанышталып, жмысшыларды реквизициялаумен майдана жнелту басталды. Сол кезде “аза” газетіні редакциясы тыл жмыстарына жнелтілген азатарды мтаждытарына ызмет крсетуді йарды жне осы масатпен барлы аза зиялыларына реквизицияланандар жмыс істейтін майдандара з еркімен барып, оларда братаналар блімін руа шаырды. К.асымов басшылы еткен лт-азатты озалыстан кейін 1916 жылы ктеріліс бірінші рет ке-байта лкені барлы айматарын р трлі дрежеде амтып, бкілазаты сипат алан ктеріліс болды. 1916 жылы ктерілісті айрыша ерекшелігі лкені біратар аудандарында (негізінен, азастанны отстігінде жне отстік-шыысында) оан азатармен атар ырыз, йыр, збек жне баса да халытар кілдеріні де атысуы болды. азастан мен Орталы Азиядаы 1916 жылы лт-азатты ктеріліс ттас аланда Ресей империясындаы саяси жне леуметтік-экономикалы дадарысты одан рі асына тсуіне себепші болды. Ол Ресейдегі скери-отаршылды басару жйесіні іргесін шайалтып, шыысты отар халытарыны импералистік езгіге арсы XX асырды басында ріс алан бкіл лт-азатты озалысыны рамдас блігі болды.