Азастандаы оскімет жне оны ерекшеліктері 1 страница

Уаытша кімет жне лтты мемлекеттілік мселесі Ресей империясыны барлы саяси жйесіне тн дадарысты салдары болып табылатын 1917 жылы Апан революциясыны нтижесінде патша кіметі латылды. Ол Ресей халытарыны, оны алдыы атарлы кштеріні патша билігіне, крепостниктік рылыса жне отарлы езгіге арсы кп жылды кресіні жеісімен аяталды. Патшалы билікті латан Апан революциясын аза оамы зор уанышпен арсы алды. “аза” газетіні 9 наурызындаы санында: “Киіз туырлыты азаты о жаынан ай, сол жаынан кн туды, жасылы, уаныш тек ана орыстікі емес, отаны Русия болан жртты бріне тегіс жасылы, бріне тегіс уаныш”-деп, бостанды кні туды деп жар салды.

Апан революциясыны зіндік ерекшелігі-елде ос кімет орнады: буржуазиялы Уаытша кімет жне жмысшы, солдат депутаттарыны Кеестері орталыта жне жергілікті жерлерде буржуазияны саяси билігіні йымдарын руды наты негізі Мемлекеттік дума, алалы думалар жне р трлі комитеттер болып табылды. Уаытша кімет биліктен отарлы кімшілікті скери губернаторларын, генерал-губернаторларын, чиновниктерін аластатты. Оларды орнына облысты комиссиялар, азаматты атару комитеті, коалициялы комитет таы баса рылды. Болыстарда, ауыл мен селоларда сол баяы болысты жне ауылды басарушылар, селолы старосталар, станицалы атамандар алды. Уаытша кімет облыстарды басшылыына патша кіметіні брыны шенеунік-отаршыларын, сондай-а аза зиялыларыны кілдерін де таайындады. Мселен, .Бкейханов Уаытша кіметті Торай облысындаы, М.Тынышбаев Жетісу облысындаы комиссары болды. Самодержавияны латыланы жайлы хабарлар жергілікті жерлерге жетісімен трлі леуметтік топтарды, саяси партияларды кілдері жоарыдан нсау ктпей-а здеріні оамды йымдары арылы жергілікті басару йымдарын руды ола ала бастады. Азаматты атару комитеті, біріккен оамды йымдарды рама атару комитеті трізді оамды негіздегі комитеттер патша кіметіні билігі жойылан жерлерде дереу бой ктерді. Апан революциясыны алашы кнінен 5 наурыза дейінгі аралыта, яни Уаытша кіметті жергілікті кімет йымдарын ру жайлы аулысына дейін 29 губерниялы комитеттер рылды. Сол кезеде жергілікті билікті жзеге асыруа тырысан бл йымдарды барашылдыымен бірде-бір оамды - саяси институт те келмеді. Буржуазиялы-демократиялы революция лт айматарында жаа кімшілік жйені негіздеу мен оларды зін - зі басарып, билеу ммкіндігін туызды. Облыс, уезд болыс жне ауылдарда Уаытша кіметті басару орындары алыптаса бастады. Бкіл Ресейдегі трізді аза лкесінде де Азаматты комитеттер рыла бастады. Азаматты комитеттерді тменгі, яни ауыл мен болыс дрежесіндегі жйесін ру ісі тез арынмен рістеді. Блармен атар уездік жне облысты комитеттерді ру ісі де атар жрді. Оларды рылуы мен жергілікті атару билігі жйесін йымдастыру ісі толы жзеге асырылды. аза айраткерлеріні отарлы езгіден тылуды, елді з билігі зіне тиіп, баса лттар атарлы з алдына ел болуды кздеген озалысы да осы Апан революциясынан кейін кшейе тсті. Революция жеісінен кейін іле- шала .Бкейханов Семейге, арарлыа, Орала, ызылжара жне баса алалара жеделхаттар жолдап зіні серіктерін жергілікті жерлерде аза комитеттерін руа, Уаытша кіметті жатауа баытталан іс - рекеттер жасауа шаырды. Осы кезеде аза халыны бостандыа мтылуыны рі оянан сананы негізінде аза комитеттері пайда болды. 1917 жылды апан мен желтосан айларыны аралыында зіні шарытау шегіне ктерілген лт- азатты озалыс тарихында зіндік орны бар оамды йым - аза комитеттері з лтыны жоын жотап, азатты шін кресті мол ауыртпалыын з мойнына алан аза зиялыларыны белсенді оамды ызметі нтижесінде мірге келді. Алайда Уаытша кіметті жергілікті басару органдарын ру кезінде де облыс жне уезд орталытарындаы орыс жртыны олында еді, комитеттердегі басшы орындар да соларды лесіне тиді. Сондай-а оларды рамына енгендерді арасында лтаралы атынас мселесінде ескі патшалы кімшілік кзарасында трандар, рине, аз емес болатын . Жергілікті халы мддесін ескермеу секілді кертартпа рекеттері атару комитеттеріні рылу барысында-а крініс бере бастады

 

 

26. аза комитеттеріні рылуы, оларды оамды-саяси ызметі

аза комитеттеріні рылуы аза оамындаы лкен жаалы болды. аза комитеттері - лт-азатты озалысты апан революциясынан кейінгі кезедегі даму нтижесі, оны зіні тпкі, негізгі масаты - мемелекеттік еркіндікке мтылысыны табии крінісі, лтты мемлекет болуа жасаан алашы адамын 11 наурызда облысты аза комитеттері Семейде (траасы Р.Мрсеков) жне Омбыда (траасы Е.Итбаев), ал осы айды соына арай Алматыда (траасы И.Жайнаов) жмыс жасай бастайды.

Наурыз айыны ортасына арай Торай облысты Азаматты комитеті рылып, оны рамына енгендерді арасында А.Байтрсынлы, Н.Бегімбетов, С.Кдірбаев жне М.Тнаншин бар еді.

Жаа алыптасан саяси жадайда аза оамыны бастаушы саяси кшіне айналан аза демократиялы интеллигенциясына кн тртібінде тран зекті мселелерді жалпы лтты дегейде жинатап, белгілі бір тжырымдара келіп, бкілресейлік рылтай жиналысына, келе жатан тбегейлі згерістерге даярлы жасау керек еді. Мндай жмысты іске асыруды тиімді ралы трлі дегейде жиналыстар, сиездер ткізу болатын. «аза» газеті 1917 жылы 9 наурыздаы санында жол атынасыны ауырлыы мен уаытты тыыздыына байланысты тез арада жалпы аза сиезін шаыру ммкін еместігін айтып, «уелі, азіргі болан згерістерді масат, маынасын тсіну шін, екінші, учредительное собраниеге лайы адамдар» белгілсу масатында алдымен облысты немесе облысаралы сиездер ткізуді сынып, оан болыс басына е аз боланда екі адамнан кіл жіберу керектігін білдіреді. Жаа рылан аза комитеттері наурыз айынан бастап-а ол сиездерді ткізуе дайынды жасай бастайды.

27. «Алаш» партиясы: бадарламасы, дісі.

«Алаш» партиясы (1917—1920) — 1917 ж. Апан ткерісінен со Ресей конституциялы демократиялы партиясыны аза мше тобынан рылан. Траасы — лихан Бкейханов. 1917 жылды 21 араша кні «аза» газетінде Алаш партиясы бадарламасыны жобасы жне съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясыны мірге келуі лкен саяси мселе еді. Сол кездегі аза зияларыны ылыми жмыстарымен де, оу-аарту ісімен де, алашы аза тілінде басылымдар шыару рекетімен де, кркем дебиетімен де айналысанын круге болады. «Алаш» партиясы бадарламасыны жобасындаы тоызыншы тарауда «ылым-білім йрету» жнінде

- оу ордаларыны есігі кімге де болса ашы, аысыз болуы;

- жрта жалпы оу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оылады;

- аза з тілінде орта мектеп, университет ашуа;

- оу жолы з алдына автономия трінде болуы;

- кімет оу ісіне кіріспеуі;

- малімдер-профессорлар зара сайлаумен ойылуы;

- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.

- газет шыаруа, кітап бастыруа еркіншілік - деп крсетілген.

1917 жылы 5-13 желтосанда Орынбор аласында Екінші жалпыаза сиезі теді. Сиездегі аралан аса маызды мселелер: аза-ырыз автономиясы; милиция ру; лт кеесі; оу мселесі т.б..

Бл сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы ызу тартыстар бірнеше кнге созылды. Осы сиезде Алашты аяулы азаматы Міржаып Дулатов баяндама жасады: аза даласында медресе мен мектептерді аздыын, аза тілінде оулытарды жетіспейтінін, сондытан міндетті трде лтты мектептерді ру керектігін тілге тиек етті. Осы мселе бойынша рамы 5 адамнан тратын бастауыш жне орта мектептерге арналан аза тілінде оулы жазатын комиссия рылды.Осыан оса, іс-ааздарын ана тілінде жргізу туралы мселе айын жола ойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдарды аза тілінде болуына ерекше назар аударан

1918 жылы 1 суірде Халел жне Жаанша Досмхамедовтер Мскеуге барып, Орталы Кеес кіметіні басшысы В.И.Ленинмен жне лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты лтты автономиялы кімет рыланын, «Алашорда» кіметіні траасы .Бкейханов екенін млімдейді. Біра «Алашорда» мемлекетіні ойан талап-тілектерін Орталы Кеес кіметі толытай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-ді лт істері жніндегі комиссариатыны рамында аза блімі рылады XX асырды басындаы Алаш айраткерлеріні аза оамындаы басты аымдарыны бірі – автономиялы басару жйесіндегі мемлекеттік рылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді.

28 . Бкейханов – алаш озалысыны кшбасшысы, XX асырды крнекті айраткері.

лихан Нрмхамедлы Бкейханов (1866-1937)– крнекті оам айраткері, Ресейді жергілікті жне алалы оам айраткерлері съезіні депутаты, Ресейді I Мемлекеттік думасыны жне мсылман халытары съезіні депутаты, IV Мемлекеттік думаны мсылман фракциясыны Бюро мшесі, Санкт-Петербор масоны, азаты 20 асыр басындаы лт-азатты озалысыны негізін салушы рі ксемі, халымызды тыш саяси Алаш партиясыны йымдастырушысы жне лтты Алашорда автономиялы кіметіні траасы, лама алым – ормантанушы, экономист, тарихшы, этнограф, дебиеттанушы, аудармашы, рі дарынды публицист.

Алаш озалысыны, аза лтшылдыыны тарихында лихан Нрмхамедлы Бкейханны лесі зор деп айтса, бл айрыша тлаа азды етер еді, дрысы – леке сол озалысты бастаушысы рі жетекшісі, лтшылдыты, лтшылды боланда жыр боп айралан, ле болып насихатталан рухани лтшылдыты емес, ттас дуірді идеологиясына айналан саяси лтшылдыты стыны м дігегі. йткені, лихан Бкейхан сонау 1905 жылы «араралы зырхатынан» бастап Алашорда кіметі тараанша азатты озалысыты басында трды. озалысты алаш йымдастырушыдан бастап Алашорда кіметіні траалыына дейін жеткен оны айраткерлік кресі кшбасшылы, жетекшілік тлада ана сипатталма. Саяси серігі, зімен иытас Ахмет Байтрсынлымен салыстырса, лекеді Алашты саяси ксемі ретінде, Ахады рухани ксемі ретінде баалаанымыз жн.

 

29 А. Байтрсынов –мдени айраткер жне крнекті саясаткер

Ахмет Байтрсынов (1873-1938)

Ахмет Байтрсынов — оам кайраткері, аын, дебиеттанушы, лингвист, аудармашы, публицист, аартушы-алым, лт стазы.
1873 жылы, атар айында останай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытбек деген жерде дниеге келді.
ділетсіз орыс оязыны зорлыына арсы тран кесі Байтрсынны 15 жыла Сібірге жер аударылуы он ш жасар бала Ахметті жрегіне шпестей жара салады.
1886-1891 жылдары Торай аласындагы екі сыныпты мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордагы малімдер даярлайтын мектепте оиды.
1895-1909 жылдары стаздыпен айналысып, бала оытады.
1905 жылы жер меселесі, казаты з жерін зіне кайтару жнінде патшаны атына хат жазушыларды бірі болады. Патша кіметіне наразылыы шін 1907, 1909 жылдары абатыа амалады. 1910 жылы аза жерінен уындалып, Орынбор аласына жер аударылады.
Халыты ой-санасын оятуа бар кшін, аламгерлік уатын салып, 1909 жылы И.А.Крылов мысалдарын аударып, «ыры мысал» жинаын шыарады. аза поэзиясына зіндік жаалы, ою-ернек келген «Маса» жинаы А.Байтрсыновты аартушылы, демократты, гуманистік идеяларын халыа жеткізеді.
1913 жылдан 1917 жыла дейін М.Дулатовпен бірге «аза» газетін шыарады. Саяси баыттаы маалалары патша кіметі орындарына жапаан басылымны редакторы ретінде А.Байтрсынов бірнеше рет трмеге жабылады.
Патша татан тскен со Аха аза зиялыларымен бірігіп, лтты «Алаш» партиясын рады. Кеес кіметі орнаан со А.Байтрсынов азастан кіметіні мшесі, Халы аарту Комиссариаты жанындаы ылыми-деби комиссияны траасы болып сайланады.
Орынбор, Ташкент, Алматы алаларындаы педагогикалык жоары оу орындарында саба береді. Голощекиндік асыра сілтеу саясатына арсы боланы шін 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияа ілігіп, жазысыз атылды.

Алашты крнекті айраткері, аартушы-алым. 1872 жылы Торайды Акл жаасындыы (азір останай бол. Жангелдин ауд.) Сарытбек жерінде туан. 1884 жылы ауыл мектебін, 1891 жылы Торайдаы орыс-ырыз училищесін, 1895 жылы Орынбордаы малімдер мектебін бітіріп, з бетінше кп білім жиан. 1895-1909 жылдары Атбе, останай, Торай уездеріні мектептері мен училищелерінде малім болады. 1909 жылы патша кіметіні шет лттара арсы рекетіне кзарасын білдіргені шін Семей абатысына жабылады. Мнда ол 1910 жылды басына дейін отырады.
1910-1913 жылдары аартушы ата баылау жадайында болады. 1913-1917 жылдары йгілі «аза» газетіні редакторы ызметін атарады. Осы шата аартушы лтты Алаш озалысын жандандыруа атсалысады. Алаш партиясы рылатын І жалпыаза съезіні де, Алаш автономиясы жарияланатын ІІ жалпыаза съезіні де йымдастыру жне ткізу жмысына белсене атысады. І съезде негізгі мселелер бойынша хатшы болса, ІІ съезді шаыру комиссиясына енді. 1917 жылы 14 желтосанда Орынборда Алаш партиясыны Торай облысты комитеті ашылып, айраткер траа (.Бкейхан) орынбасары болып сайланады. лт кеесі рылатын ІІ съезде Оу-аарту комиссиясын басарады. 1919 жылы лтты болашаы шін кеестер шебіне шыып, лкелік скери ткеріс комитетіні мшесі болады. 1920-1921 жылдары Халы аарту комиссары ызметін атарады. 1920 жылы ол басында «шын» газетіні, кейіннен аты «Ебек туы» боп згерген осы басылым жаласыны ала мшесі болды. Осы жылы желтосанда лихан, Смал, Жсіпбек, Хайретдиндермен бірге «азастан» мемлекеттік баспасыны сарапшылар аласына енді. 1921-1922 жылдары аза халыа білім беру институтында (КИНО) стазды етеді. 1922-1925 жылдары ХАК ылым комиссиясын басарады. 1926-1929 жылдары Ташкенттегі аза педагогика институтында, Алматыдаы аза мемлекеттік педагогика институтында ызмет атарады. Аартушы айраткер алым, жаа отанды ылымны кшбасшысы ретінде алыптасты. деби ызметі де айраткерлігімен бірттасып кеткен. 1909 жылы шыан «ыры мысал», 1911 жылы жарияланан «Маса» жинатары халыты оятуа себепші болды. алымны «Оу рал» (1912), «Тіл рал» (1914), «ліпби» (1924), «дебиет танытыш» (1926), «Баяншы» (1926) ебектері лт филологиясыны негізін алады. Ол 1926 жылы Бакуде ткен ІІ Тріктану съезіне атынасты. Саяси себеппен 1929 жылы ттындалып, жер аударылды. 1937 жылы таы да сталып, 1938 жылы наа атылды.

 

30. «ш жз» партиясы, бадарлама тезисі, дісі.

1917 жылы арашада Ман йтпенов жне Шаймерден лжанов бастаан бір топ Омбы зиялылары «ш жз» аталатын саяси партия раандарын млім етті. Бл партияны мірге келуі аза зиялылар тобыны білімі мен саяси мдениеті трысынан біркелкі емес, сондай-а трлі саяси станымда екеніні айаы. Келесі жылды басына арай бл саяси йымдаы басшылы Клбай Тоысовты олына кшеді. здерін саяси партия ретінде жариялаан алашы кннен бастап-а шжздіктер Алаш партиясына арсы станымда болды. Бкілресейлік рылтайа депутаттар сайлау науанына дербес тізіммен тсіп, сайлауда бірде-бір кілін ткізе алмады. шжздіктерді аза оамы арасында беделіні жотыы басшылыында ел мойындаан саяси тланы болмауына, сондай-а партияны халыты соына ерте аларлы наты бадарлама сына алмауына байланысты еді. «ш жз» аза арасындаы мсылмандыты олдайтындыын жне орайтындыын айта отырып, сонымен бірге атеистік станымдаы большевиктермен оян-олты жмыс істеуге кш салды. з ретінде большевиктер шжздіктерді Алаш партиясыны беделін тсіру масатында пайдалануа тырысты. зін социалистік станымдаы партия санаан «ш жзді» ызметінде йлесімсіз айшылытар кп еді, сондытан да оны ызметі заа созылан жо. 1917 жылы рылан саяси йымдарды бірі «Ислам жолындаылар кеесі» («Шуро-и-Ислам») болды. Орталыы Ташкент аласында рылан бл йымны ызметі жалпы Тркістан іріне ыпалды болды, сондай-а оны басшылыында Мстафа Шоай, Сералы Лапин болды.

 

31.«Алаш» жне «ш жз» лтты саяси партиялары. Оларды бадарламалы жаттарыны негіздері

1917 ж екінші жалпыаза съезіні негізгі шешімдеріні мазмны жне оны маызы. Алашорда кіметіні рылуы. Екінші жалпыаза съезі - 1917 жылы 5-13 желтосан аралыында Орынбор аласында XX асыр басындаы аза айраткерлері Алашорда кіметін жариялаан съез. Бл съез Ресейде азан ткерісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмаайып кезеде йымдастырылды. Сиез шаыру жніндегі комиссия мшелері .Бкейхан, А.Байтрсынлы, М.Дулатов, С.Досжанов, Е.Омаров оны йымдастыруда айрыша белсенділік танытты. йымдастыру кадеті тарапынан р уезден, р облысты аза кадеттерінен келетін екі кілден блек 30-а жуы кісіге арнайы шаыру ааздары жіберіліп, «Сарыара», «ран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен ртрлі йымдардан бір-бір кілден шаырылды. Сиезге Орал, Торай, Амола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самаран облыстарынан жне Бкей Ордасынан барлыы 200-ден астам кіл атысты. Осыны ішінде сиезге Б.лманов, Ж.Досмхамедлы. .араш, Х.Досмхамедлы, М.Шоай т.б. белгілі тлалар арнайы шаырылды. Сиезді траласына Б.лманов (траа), .Бкейхан, Х.Досмхамедлы, .Кенесарин, .араш сайланды. Съезді кн тртібіне Сібір, Тркістан автономиясы м отстік-шыыс ода туралы, аза автономиясы, милиция, лт Кеесі, оу мселесі, лт азынасы, мфтилік мселесі, халы соты, ауылды басару, азы-тлік, т.б. мселелер енгізіліп, маызы зор шешімдер абылданды.. Съез аза автономиясы мен милиция туралы Х.аббасов жасаан баяндаманы тыдап, осы мселе бойынша «Алашорда бгіннен бастап аза-ырыз билігін з олына алады» деген аулы шыарды. М.Дулатов оу мселесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия руды сынды. Сиездегі е басты мселе автономия мселесі жнінде .аббасовпен бірге Тркістан автономиясы жнінде М.Шоай сз сйледі. Осы негізгі мселеге байланысты съез аса маызды тарихи аулы абылдады. Онда: «аза-ырыз автономиясы - «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясыны жері, стіндегі тгі, суы, астындаы кені - «Алаш» млкі болсын», «Алаш облыстарын азіргі бліншіліктен орау масатымен Уаытша лт Кеесін руа, мны аты «Алашорда» болсын. Алашорданы азасы - 25 болып, он орын аза-ырыз арасындаы баса халытара алдырылды. Алашордасыны уаытша тратын орны - Семей аласы. Алашорда бгіннен бастап аза-ырыз халыны билігін з олына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бдан со Алаш автономиясын жариялау мселесі ктерілді. Ол бойынша делегаттарды пікірінде келіспеушілік байалды. Ресми жариялауды жатаушылар: Х.Досмхамедлы, Ж.Досмхамедлы, А.Кенжин, У.Танашев, .араш, С.Досжанлы жне т.б. барлыы - 33 адам; ресми жариялауды тотата тралы деушілер: .Бкейхан, М.Дулатов, А.Байтрсынлы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.аббасов жне т.б. барлыы - 42 адам, алыс аландар - А.Шегіров, М.Шоай, .Кенесарин болды. Нтижесінде, «ресми жариялауды сиез атынан сайланан аза-ырыз ісін басарушы 15 кісіге тапсыралы. Олар бізді Уаытша кіметіміз (Алашорда) болсын» деген тотама келді. Съез Сырдария облысы азатарыны сиезін шаыруды ажет деп тауып, з араларынан Б.лманов, Т.нанбаев, М.Дулатовты кілдер ретінде жіберу туралы шешім абылдады. аза зиялылары Алаш автономиясын аяынан тік трызу шін жне большевиктермен кресу масатында лтты скер ру жне кеестерге арсы р трлі саяси кштермен одатасу ісіне лкен мн берді. Съез бл мселені жан-жаты талылап, аза милициясыны р облыс, уезд орталытарындаы саны, олара скер ылымын йрету жне ажетті заттармен (ару-жара, аржы, клік жне т.б.) амтамасыз ету тртібін анытап, «26 500 адам тіркелген халыты милиция рылуы ажет» деген аулы абылдады. Бл идеяны Алашорда кіметіні мшесі Ж.Апаев сынды. скер ру ісіне ажетті аражатты 6 облысты азатары есебінен алатын болды. Алашорда кіметі лт кеесіне мшелер сайланан со , Алашорданы траасын сайлау мселесі ткізілді. Оан .Бкейхан, Б.лманов, А.Трлыханов тсті. Сайлау орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаан .Бкейхан Алашорданы траасы болып сайланды. Бдан со оу комиссиясыны рамына А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, Е.Омаров, Б.Срсенов, Т.Шонанов сайланды. Бл съез асыр басынан бергі лт-азатты озалысыны лы орытындысы болды. Ол зіні тарихи маызы жаынан лтымызды сан асырлы міріндеі аса маызды оиаларды атарынан орын алады. 1918 жылы лан-байта аза даласын бір орталытан басаруды иындытарына байланысты Алашорданы Батыс блімшесі рылып, оны белгілі загер жне аартушы Жанша Досмхаммедов басарды. 1918-1920 жылдардаы азамат соыскынан кейін жеіске жеткен Кеес кіметі «Алаш» кіметін таратып, оны жетекшілерін уына шыратты.