Азастандаы оскімет жне оны ерекшеліктері 2 страница
32 «Шура-и-Ислами», «Шура-и-Улема» мсылманды партиясы
«Шура-и ислам», , Ислам кеесі - 1917 жылы мамырда Мскеуде ткен бкілресейлік мсылман съезіні шешіміне сйкес рылан оамды-саяси йым.
Бл йым Уаытша кімет жадайында, мсылмандарды жне оларды оамды йымдарыны рылтай жиналысына дейінгі іс-рекеттерін адаалап, йлестіріп отырды. рамына Тркістаннан 7, Кавказдан 2, аза облыстарынан 5, Литва татарларынан 1, ішкі Ресей мсылмандарынан 10 адам кірді. Шура-и исламны Петроград каласында орналасан 12 адамнан тратын атару комитетіні траалыына Ж.Салихов, орынбасары болып Ж.Досмхамедлы сайланды. Атару комитеті мшелері атарында алашында У.Танашев, Жаып Абаев, Зки Уалиди Тоан, .Ходжаев, Клбай Тгісов, Ш.Мхамедияров, И.Лиманов секілді айраткерлер болды. Шура-и ислам Бкілресейлік мсылмандар съезіні шешімдерін басшылыа алды. 1917 жылы шілдеде ткен Бірінші жалпыаза съезі Шура-и ислама мшелікке аза кілдерін: Амоладан А.Трлыбаевты, Семейден .Стбаевты, Торайдан .Байуринді, Оралдан У.Танашевты, Жетісудан Б.Ммбетовті, Сырдариядан М.Шоайды, Феранадан .Оразаевты сайлады. Шура-и ислам 1917 жылы шілдеде азан аласында Бкілресейлік мсылмандар сиезін ткізуді йымдастырды. Шура-и ислам азан ткерісіне дейін жмыс істеді
ШУРА-и-УЛЕМА
Жаа йымны бадарламалы ережелеріні негізгі авторларыны бірі ташкенттік «Шуро-и-Улеманы» басшысы Серлі Лапин болды.
Мстафа Шоай атап крсеткендей, Серлі Лапинні «Шура-и-ислам» кілдерімен арада айтарлытай идеялы келіспеушілік болды. Дегенмен, ол сзсіз, Тркістандаы ірі саяси тла жне лтты озалысты белсенді атысушысы болып табылады.
Кбінесе оны кш-жігеріні арасында «Шура-и-ислам» йымыны іс-рекетіні рісі Тркістанны баса да айматарына тарады, онда оны блімшелері рылды.
Крсете кету лзім, «Шуро-и-Улема» йымыны идеялы нсаулары, сол «Шура-и-ислам» сияты Тркістан халытарыны саяси зін-зі анытауы ажеттігін мойындауа негізделді. Сонымен атар, исламды принциптерге жне ндылытара ерекше, артышылыты мн берді.
«Шуро-и-Улема» кілдеріні пікірінше, тркістанды оамды алдаы айта йымдастыру тек Шариат задары бойынша ата орындалуы тиіс болды.
Мселен, Серлі Лапинні жетекшілігімен жазылан «Шуро-и-Улеманы» бадарламалы жаттарыны бірінде айтылды, Тркістанда «ішкі басарманы барлы салалары бойынша жергілікті за шыарушылы ыымен таза мсылманды автономия орнату ажет… лкеде жер пайдалану туралы мселе Шариат бойынша жері аз мсылмандара мемлекеттік жне оамды жерлерді пайдалануа клемді ммкіншілік берілуі, біра, жеке меншікке ол сылмаушылы ыын сатау отырып, реттелуі тиіс болды. Тркістан автономиялы федерациясыны леуметтік-экономикалы рылымы жніндегі крсетілген ережелер бойынша жмыс ебегін млшерлейтін жне жмысшыларды трмысын жасартуа баытталан арнайы за ережесі Шариат нсаулары бойынша шыарылуы тиіс болды…».
Орытынды
Мселені маыздылыы. аза халыны лем ауымдастыы атарынан егемен ел ретінде з орнын тауып, туелсіздік туын тіккен осы бір згерістер заманында елімізді кешегі тарихына деген кзарас та млдем жаа сипата ие болды. Оны бір крінісі осы уаыта дейін брмаланып, аиаты айтылмаан немесе бір жаты аралан тарихи былыстарды айта ой елегінен ткізіп, олара объективті баа беруге деген талпыныс. аза еліні саяси даму жолында зіндік орны бар жергілікті саяси-оамды йымдар да соы жылдара дейін тарихи шынды трысынан зерттелмей, кп брмалаушылыа шыраан таырып болып табылады.
1917 жылы Апан ткерісі патша кіметін латып, Ресейде ерекше саяси жйені тудырды. Орталыта ос кімет – Уаытша кімет пен Кеестерді, ал жер-жерлерде билікке мтылан сан алуан одатар мен ауымдастытарды, йымдарды дниеге келді. Заман згерісі ала тосан жаа міндеттерді шешу ажеттілігі лтты оамды йымдарды да осы мезгілде мірге алып келген еді.
Жергілікті саяси-оамды йымдар – Уаытша кіметті саяси жйесінде аза еліні лтты мддесін білдіру жне орау масатында пайда болан демократиялы баыттаы оамды йым. лкеде саяси-оамды йымдарды пайда болу негіздері мен рылымды сипаты, ала ойан міндеттері мен сол міндеттерді іске асыруда атаран ызметі, тарихта алар орны арнайы зерттеуді ажет етеді, сондай-а бл зерттеу аза халыны сол бір аласапыран кезедегі саяси міріні ырлары мен сырларын тере тсінуге ммкіндік береді.
Кеестік тарихтану ылымында жергілікті саяси-оамды йымдар сияты лтты оамды йымдара біржаты, яни Уаытша кіметті «олшопары» болды деген баа беріліп келді. Апан ткерісінен кейін Ресейді барлы лтты айматарында бой ктерген украин, башрт, трікмен, йыр-днген, татарларды, т.б. лтты оамды йымдарыны бір сапында тран жергілікті саяси-оамды йымдар лтты азаттыа, дербестікке ол созып, отарлы езгіден тылып, з лтын ркениетті елдерді атарына осуа асыты, сол шін ызмет етті. лкедегі саяси-оамды йымдарды басы-асында болып, оны жмысыны жанданып кетуіне аянбай ебек еткен, кшбасшы болан аза оыандары, лт зиялылары еді. Оларды жергілікті саяси-оамды йымдар рамындаы ызметі елді феодалды мешеулік пен отарлы туелділіктен алып шыу рекетін жасаан леуметтік кшті аза оамында боландыын айатайды.
1917 жылы Апан ткерісінен кейін аза оамында пайда болан е беделді саяси-оамды йымдар туралы тарихи шындыты ммкіндігінше толыыра ашып айтатын уаыт жетті.
Жетісу халыны, соны ішінде днгендерді Апан ткерісінен кейінгі тарихын зерттеуші алым Юсупов: «…облысты орталыы Верный аласында мндай комитеттер бірнешеу болды: азаты – «Алаш», збекті – «Шуро-Исламы», йырды – «Милли-Шуросы», жалпымсылманды – «рылтай», тараншы-днген комитеттері жне басалар. Осы йымдарды брі ебекші халыты жеке анау ына ие болу шін кресті, рі зара баталас болды, бір-бірін кре алмады»[25], – деп жасатыа жол береді. азіргі тарихнама ХІХ-ХХ . Басында трік тілді халытарды арым-атынасы аса жемісті боландыын куландырып отыр[26].
Жергілікті саяси-оамды йымдарды баса йымдармен, атап айтанда, Амола облысты аза комитетіні «ш жз» партиясы йымымен ара атынасы Б.Елкеев ебектерінде[27] аралады. Зерттеуші «ш жз» партиясы мен жергілікті саяси-оамды йымдарды ара атынасыны шиеленісуіні басты себебін аза комитетіндегілерді «елордашыл» боландыынан креді. Авторды мселеге біржаты арауына байланысты бл екі йымны ара атынасына объективті баа берілмейді.
Кейбір ылыми ебектерде жергілікті саяси-оамды йымдарды баса йымдармен шатастыру[28], сондай-а, жергілікті саяси-оамды йымдар мен «Алаш» партиясы комитеттеріні жігін ажыратпай, екеуін бір йым деп ушылы кездеседі[29].
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Жергілікті саяси-оамды йымдарды халымызды оамды-саяси даму жолындаы алатын орны жне аза оамыны саяси белсенділігін арттырудаы рлін крсете отырып, оны леуметтік-саяси сипатын жаа тарихи кзарас трысынан баалау – зерттеу жмысыны басты масаты болып табылады. Осыан байланысты зерттеу жмысыны алдына мынадай міндеттер ойылды:
· Апан ткерісі жеісінен кейінгі кезеде мірге келген жергілікті саяси-оамды йымдарды пайда болуыны алышарттарын анытау;
· жергілікті саяси-оамды йымдарды лтты оамды йымдар ретінде атаран ызметтеріні мазмнын, оамды-саяси атынастар жйесінде алатын орнын айындау;
· жергілікті саяси-оамды йымдарды баса басарушы орындармен, оамды йымдармен, саяси партиялармен ара атынасын крсету;
· жергілікті саяси-оамды йымдар кілдеріні лтты туелсіздік туын ктерген Алашорда кіметін руа атсалысуын баяндау;
· Кеестер билігі тсындаы жергілікті саяси-оамды йымдарды жадайын крсете отырып, оларды жабылу себебін анытау.
Зерттеуді хронологиялы шегі жергілікті саяси-оамды йымдарды рылан кезеі мен жойылан уаытын, яни 1917 жылды наурыз айынан 1918 жылды маусым айлары аралыын амтиды. 1917 жылды наурыз айынан бастап жер-жерде бой ктерген жергілікті саяси-оамды йымдар 1918 жылды кктем айларында, яни Кеестерді кімет билігін аланынан кейін азан ткерісіні салтанатты шеруіне кедергі келтіретін контрреволюциялы йым ретінде таратыла бастады.
Зерттеу жмысыны территориялы ауымы негізінен жергілікті саяси-оамды йымдар рылан айматарды амтиды. Сол саяси-оамды йымдарды ызметін жан-жаты ашып крсету масатында сол кезедегі кімшілік-территориялы блу бойынша Жетісу облысы рамындаы ырыз жеріні солтстік аудандары да амтылды.
Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Жергілікті саяси-оамды йымдарды тарихына арналан алашы ізденіс жмысыны бірі ретінде жазылан диссертацияда мынадай жаалытар бар:
· Наты материалдар негізінде жергілікті саяси-оамды йымдар 1917 жылды Апан ткерісінен кейінгі кезеде лт-азатты озалыс – Алаш озалысыны жемісі ретінде мірге келген алашы лтты рылым екені крсетіледі;
· жергілікті саяси-оамды йымдарды ызметі халыты мддесіне сай жргізілгендігі объективті трде длелденеді;
· жергілікті саяси-оамды йымдар лтты ымыра жне тату кршілік арым-атынасты насихаттап, оны жаршысы боланы алаш рет ашып крсетіледі;
· жергілікті саяси-оамды йымдар лтты туелсіздік жолында кресіп, большевиктік саясата байланысты жойыландыы баяндалады.
33.1917 жылы азан ткерісі. азастандаы кеес кіметіні орнауы
Петроградтаы азан ткерісі.
1917 жылы азан айында елде жалпы лтты дадарыс алыптасты.
Оны себептері:
1) Монархияны ауыр мрасы
2) Уаытша кімет бітім, 8 саатты жмыс кні, лттар тедігі мселелерін шешпеді.
3) Елде жайлаан ашаршылы пен кйзеліс.
Петроградта 1917 жылы 24-25 азанда Ленин бастаан революциялы кштерді жеіске жетіп, Уаытша кімет латылып, мемлекет билігіні еестерді олына кшкені туралы хабар бкіл Россияны ана емес, дниежзін, бкіл лемді др сілкіндірген оиа болды.
1917 жылы 25 азанны кешінде Кеестерді Бкілроссиялы II съезі ашылды. Онда В.И. Ленин жазан «Жмысшылара, солдаттар мен шаруалара!» деген ндеуі абылданды, бл ндеуде бкіл кімет билігіні Кеестерді (Советтерді) олына кшетіндігін жариялады. Кеестер съезі зіні екінші мжілісінде Бітім туралы жне Жер туралы декреттер абылдады. Бітім туралы декретте барлы соысушы елдерді соысты тотатып, ділетті бітім жасауа шаырса, Жер туралы декретте помещиктерді барлы жерлері конфискацияланып (тркіленіп), барлы жер халыты олына кшетіндігі жариялады. Жер жалпы мемлекеттік меншікке айналды.
азан революциясыны жеісімен байланысты лтты проблемалар, бірінші кезекте лтты – мемлекеттік рылыс мселелері ткірірек талылана бастады. Кеес кіметі лт саясатыны негізгі принциптері Кеес кіметіні маызды екі жатында – Россия халытары ытары Декларациясы (1917 жылы 2 араша) мен «Ресей мен Шыысты барлы мсылман ебекшілеріне» ндеуінде (1917 жылы 20 араша) жариялаан болатыны туралы айтылан.
лт мселесін шешуді скери – коммунистік дістері, большевиктерді унитарлы мемлекет руа, тек Кеестер негізінде ана автономия беруге мтылуы россиялы этностарды айта рлеуі шін лтты факторды пайдалануа ммкіндік бермеді.
азастандаы лтты кіметтер.
1917 жылы арашада Орынбор контрреволюциялы ткеріс нтижесінде атаман Дутов басаран «скери кімет» билікті олына алды.
1917 жылы 15-22 арашада Ташкентте болан мсылман депуттары Кеестеріні лкелік съезінде жаа кімет «Тркістан Халы Камиссар Кеесі» орнады. Кеесті 14 адамды рамында мсылман кілі болмады. Кеесті траасы Ф. Колесов: «Мсылмандарды жоары кімет органдарына ткізу ммкін емес, йткені жергілікті халыты бізге кз – арасы белгісіз жне оларды ешандай пролетарлы йымы жо»,- деп млімдеді.
1917 жылы 22 арашада оанд аласында болан Бкіл Тркістанды IV съезінде Тркістан автономиясы, яни Тркістан кіметі рыланы туралы жарияланды. Бл кімет кейбір деректерде «оанд автономиясы» деп аталды. Алашы басшысы М. Тынышбаев, одан кейін басты ызметін Мстафа Шоай атарды (1881-1941жж.)
1917 жылы 5-13 желтосанда Орынбор аласында Екінші бкілазаты съезі болды. Съезді М. Шоай басарды. Съезде Алаш (Алашорда) автономиясын ру туралы аулы абылданды.
Алашорданы 25 мшеден тратын Уаытша Халы еесі рылды. Автономия орталыы Семей аласында орналасатын болды.
Алашорда кіметіні траасы болып . Бкейханов сайланды. «аза» газетінде «Алаш партиясыны 10 блімнен тратын бадарламасы жарияланды.
«Алаш» партиясыны бадарламасы:
- Басару трі;
- Автономия;
- Азаматты негізгі ытары;
- Дін стану туралы мселе;
- Соттар туралы;
- ораныс;
- Салы;
- Жмысшы мселесі;
- Халы аарту;
- Жер мселесі.
Бадарлама жобасыны маызы:
1. Сол кезді наты ммкіндіктерін ескере отырып, аза халы дамуыны балама жолын сынды.
2. Буржуазиялы – демократиялы, лт – азатты революцияны аятауа баытталан жолды крсетті.
Билеуші партияа айналан большевиктер Алашордамен тіл табысуа болады деп санамады. р трлі саяси кштерді билік жолындаы тайталасы басталды.
лкеде Кеес кіметіні орнатылуы.
Кеес кіметі орнауыны екі трлі жолы болды:
1. нерксіп орталытары мен темір жола жаын, жмысшылар басым отстік жне солтстік айматарда - бейбіт жолмен.
2. Сібір, Орал, Жетісу казактары мен офицерлер, кулактар біріккен контрреволюциялы кштер басым аудандарда – арулы крес жолымен.
Перовск (ызылорда) жмысшылары мен солдаттары кімет билігін 1917 жылы 30 азанда (29 араша) з олына алды. Ол кезде бл лкен скери гарнизон орналасан ірі темір жол станциясы болатын. Бл жерде Совет кіметі бейбіт жолмен орнады.
Сырдария облысында Кеес кіметіні орнауы оны саяси – экономикалы жне кімшілік орталаы Ташкент аласында 1917 жылы 31 азанда арулы креспен орнады. 1917 жылы араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша – желтосан айларында Кеес кіметі улиеата, Тркістанда, азалы, Арал поселкесінде жне облысты баса да ірі елді мекендерінде ан тгіссіз бейбіт жолмен орнады.
Кеес кіметін орнату шін Амола даласы мен Ертіс бойында табан тірескен шайастар жргізілді. 1917 жылы 12 арашада Уаытша революциялы комитет рылды. Траасы И. Д. Дубинин болды, рамына . Ыдырысов, Я. Побелянский, К. Стішов, К. Рыжков жне т. б кірді. Дегенмен, Ккшетау, Павлодар, Атбасар, Семей, скемен лкелерінде казак – орыс жне офицер – старшина билеуші топтарды ыпалы басым боландытан Кеес кіметі шін крес біраз иындыа кездесті.
Семейде кімет билігі жергілікті Кеесті олына 1918 жылы апанны 16 – нан 17 – не араан тнде кшті.
1917 жылы желтосан – 1918 жылы наурыз аралыында Кеес кіметі Торай облысыны орталыы останай, Атбе алалары мен баса да ірі елді мекендерде орнады. Торай облысында Кеес кіметіні орнауына А. Иманов, . ойдосов, В. Чеклиров, В. Зинченко жне т. б крескерлер елеулі лес осты.
1917 жылы арашада Орынборда атаман Дутов контрреволюциялы ткеріс жасап, кімет билігі казактарды «скери кіметі» олына кшті. Атаман Дутовты казактар тобы, Алашорда кіметі, меньшевиктер Кеес кіметіне арсы бірікті. Дутовшылара арсы крес жргізіліп шыл скери кмек крсетілді. Нтижесінде 1918 жылы 18 атарда Орынборда арулы креспен Кеес кіметі орнады.
Оралда Кеес кіметі иын жадайда орнатылып, 1918 жылы 15 атарда жеіп шыты.
Жетісуда Кеес кіметін орнату жолындаы крес, контрреволюциялы кштеріні басым болуына байланысты 1918 жылды кктеміне дейін созылды. Мнда революцияны олдаушыларды осан лесі елеулі болды.
Оларды арасында Т. Бокин, Т. тенов, Ж. Бабаев, А. Розыбакиев сияты жергілікті халы кілдері бар еді. Верный жмысшылары ызыл гвардия жасатарын йымдастырды, скери ткеріс комитетін рды.
Сйтіп, наурызды 2–не 3–не араан тні Верныйда скери – революциялы (ткеріс) комитеті басаран кштер ала ебекшілеріні олдауына сйеніп «скри кіметті» тірегі болан амалды, ару – жара оймаларын, почта – телеграфты т. б маызды мекемелерді басып алды да, Верный аласында Кеес кіметін орнатты.
Кеес кіметі наурыз айында Жаркентте, Сергиопольда (Аягз), Талдыоранда, ккекті бас кезінде Лепсіде орнады.
Сйтіп, 1917 жылды азан айынан бастап 1918 жылды наурыз айына шейін Кеес кіметі азастанны кп жерінде жеіске жетті, яни Кеес кіметі лкеде тгел орнап бітті.
Социалистік шаруашылы пен мдениетті негіздерін жасау.
Кеес кіметі жегеннен кейін азастанда да ескі мекемелер оны ішінде уаытша кіметті комиссарлары, отарлау чиновниктік - кімшілік, оныстандыру басармасы, сот жйесі жойылып, азастанда жаа кіметті басару жйелері рыла бастады. Жергілікті жерлерде шаруа Кеестері, халы шаруашылыы Кеестері рылды. Кеестерді атару комитеттері жанынан денсаулы сатау, ділет, аржы, аарту, жер, нерксіп блімдері йымдастырылды. Бл шаралар Кеес кіметі жауларыны арсылыыын туызды. Сондытан ішкі конрреволюцияа арсы кресу шін аза жерінде Бкілроссиялы ттенше комиссиясыны (Б.Т.К) органдары рылып, ызыл террор енгізілді.
1918 жылы 21 наурызда Орынборда Кеестерді бірінші Торай облысты съезі басталды. Съезде жергілікті басару жйесі, леуметтік мселелер жайында аулы абылданды. Бл съезді аулысы бойынша Алаш озалысыны наазы «аза» газеті жабылды.
1918 жылы 20 суірде Ташкентте Тркістан Кеестеріні V съезі болды. Бл съезде рамында Жетісу облысы бар Тркістан автономиялы Кеестік Социолистік республикасы жарияланды.
лтаралы айшылытар саясатын жоюда шыл шаралар белгіленді. Верныйда орыс – аза атынастарын реттеу жніндегі комитет рылды. (Комиссарды орынбасары Т. Бокин) аза, йыр, орыс атынастарын реттеу жніндегі комитет жмыс істеді (Комиссарды орынбасары А. Розыбакиев.)
Кеес кіметі лкедегі ірі нерксіпті, банктерді, тасымал жолдарын мемлекет арамаына алды. Ксіпорындарда 8 саатты, шахталар мен кеніштерде 6 саатты жмыс кні енгізілді. Капиталистер мен патша чиновниктеріні иелігіндегі 3,5 млн десятина жер кедей шаруалара блініп берілді. Большевиктер «жоарыдан» коммуналар мен ауылдарды кбейтуді жзеге асырып, орташаларды социализмге кштеп енгізбек болды. 1918 жылы суірде Петроградта Семей облысына 200 отбасы орыс жмысшылары кшіп келіп, ауылшаруашылы коммуналарын йымдастырды.
1918 жылы 17 мамырда «Суландыру жмыстарына 50 млн. сом аржы бл туралы» декрет абылданды.
азастанда осы жылдары мдени рылыс бадарламасы жзеге асырылды:
- Мектептерде ана тілінде тегін оыту енгізілді.
- Амола халыа білім беру бліміні бастыы С. Сейфуллин болды.
- Бкей облысыны халыа білім беру комиссары С. Мендешев болды.
аза АКСР – ін руа зірлік жмыстары жргізіліп, . Жангелдин азастан Кеестері рылтай съезін шаыруды зірледі. Алайда, аза АКСР – ін ру дайындытары шетелдік интервенция мен азамат соысыны басталып кетуінен тотап алды.
Елде азы – тлік дадарысы тередеп, азы – тлік диктатурасы енгізілді. Сібірге, Амолаа, Семейге, останай уезіне азы – тлік отрядтары атандырылды. Олар Петроград жне баса орталы аудандара 6 млн. пт асты жіберді. Тркістан республикасыны ашыан халына 200 вагон асты кмек берілді.