Азастандаы оскімет жне оны ерекшеліктері 3 страница
Экономикалы саясатта ашасыз товар айырбасы басты орын алды: ктерме – блшек сауда жойылып, азы – тлік комитеттері 1918 жылы кктемде Семейде, Амола облыстарында рылды.
1918 жылы наурызда Торай облысты Кеестер съезі болды. Онда: базарларда, кшелерде, птерлерде жеке саудаа тыйым салу арастырылды. Саудагерлер тауарлары тркіленіп, здерін ауыр жмыстара жіберілді.
Халы шаруашылыыны негізіне тедей блу станымын алан скери – коммунистік саясат белгілері пайда болып, анаушыларды байлыынан айыру, жеке меншікті жою дісі енгізілді. Пролетариат диктатурасы жне революциялы кштеу арылы социализм орнату ммкіндігі туралы брмаланан тсінік орныты.
Жер мселесін шешудегі жергілікті Кеес органдарыны ызметі бірнеше кезенен трды.
Оны 1917 жылы арашадан 1918 жылы жаза дейнгі кезеінде жергілікті Кеестер, жер комитеттері мен комиссарлары бос жерлерді, тркіленген помещик имениелерді есепке алып, шаруаларды жадайын анытап, жерсіз, жері аз шаруаларды жермен амтамасыз ету мселесімен шылданды. Шаруалар оныс аудару орынан алынан жерлерді пайдалану ережелерін жасады.
Екінші кезе 1918 жылды жазынан 1920 жылды аяына дейінгі уаытты амтыды. Бл тста жерді социализациялау жніндегі шараларды іске асыруа зірлік жмыстары жргізілді. Тегермешілік негізінде жерді шаруаларды пайдалануына беру шаралары жргізілді.
1921-1922 жылдарды амтитын шінші кезеде жер – су реформасы іске асырылса- 1924 – 1927 жылдарды амтитын тртінші кезеде жерге орналастыру, шабынды, егістік жерлерді айта блу жмыстары жргізілді. Мндай шараларды іске асыруда жеткілікті тжірибені жотыы, жергілікті кадрларды тсінігіні кемдігі, сауатыны жотыы т. б себептер негізінде бл революциялы шараларды іске асыру барысында асыра сілтеушілікті, солаайлыты, теріс рекеттерді орын аланын Кеес кіметіне сенімді азайтатын жайларды боланын да айтуымыз керек.
34. азастандаы кеес кіметіні орнауыны иыншылытары мен ерекшелігі
азастанда кеес кіметі орнауыны ерекшелігі. Азаматты арсы тру Жоарыда айтыландай, 1917 жылы 26 азанда Петроградта ткен Кеестерді Бкілресейлік II съезінде большевиктер барлы делегатты штен екі блігіне жетпейтініне, яни — 390 адам боланына арамастан, 690 делегатты трттен ш блігіне жуыы билік Кеестерді олына берілсін деушілер жаында болды; «Бкіл билік демократияа берілсін» деген сер-меньшевиктерге дауысты 15%-ы тиді, 7%-ы «Коалиция» ранын олдады.Дл осыны зі большевиктерді ксемі В.И. Ленинге жмысшы жне солдат депутаттары Кеестеріні басым кпшілігі съезге атысты, шаруа Кеестерінен делегаттар келді, ОАК-ні (Кеестерді Орталы Атару Комитеті) брыны рамы кілеттігін аятады деп атап крсетуіне ммкіндік берді, яни оны пікірі бойынша «жмысшы, солдат жне шаруаларды басым кпшілігінін еркі» айын білдірілді, сондай-а «жмысшылар мен гарнизонный жеіске жеткізген кресі» Кеестерді II съезінде билікті з олына алуа негіз болды.
Съезд лениндік сыныс бойынша «барлы билік жергілікті жерлерде жмысшы, солдат жне шаруа депутаттарыны Кеестеріне теді» деген шешім шыарды. азастан трізді «Ресейде оныстанан барлы лттара болашата дамуы баытын зі анытауа шынайы ы беріледі» раны лтты ірлер шін аса маызды болды.
Съезді Бейбітшілік жне Жер туралы абылдаан декреттері ашты пен шаруашылы кйзелістен алжыраан халыты басым кпшілігіні жаа биілікті бірден олдап шыуын амтамасыз етті.
35. 1917 жылы азан оиасына жааша баа
Брыны империядан Уаытша кіметке ауыр мра алды: тапты, леуметтік, экономикалы, лтты, діни айшылытар. Империалистік соыс заа созылып кетті. Уаытша кімет лт мселесін, аграрлы мселені тбегейлі шешіп бере алмады. Елге ашаршылы аупі тнді. Ебекшілерді Уаытша кімет саясатына наразылыы кшейді. Сырдария, Жетісу облыстарыны ттас аудандарын ашты жайлады.
Жмысшы, солдат, шаруа депутаттары Кеестеріні ыпалы баран сайын арта тсті. 1917 жылы мамырда Семей облысындаы Даубай кенішінде, Риддерде жмысшылар ереуілі болып тті. Жмысшы депутаттары Кеестеріні бастамасымен Петропавл, Семей, Орал, Перовскіні ксіпорындарында, кен зауытында, мнай нерксібінде 8 саатты жмыс кні енгізілді.
Уаытша кіметтен жер де, асты та алмаан шаруалар аграрлы мселені здерінше шеше бастады. Болыстар мен ауылнайларды жері мен малын кшпен тартып алды. Верный уезіні болыстарында болыстарды орнынан тсіріп, байларды кп малын айдап кетті. араралы, Павлодар уездерінде Бкей Ордасында аза шаруаларыны бой крсетулері болды.
1917 жылы 29 тамызда Перовск Кеесі бкіл кімет билігін Кеестерге беру ажеттігі туралы арар абылдады. Семейде бкіл кімет билігі Кеестерге берілгендігі туралы арар абылданды. Черняев, улиеата Кеестері де оындай кзарас станды. 1917 жылды кзіне арай революциялы рлеу уатты серпін алды.
Темір, останай, Петропавл уездерінде, Бкей даласында, Жетісу, Сырдария, Амола облыстарында шаруаларды жаппай бой крсетулері кбейді. Перовскіде солдата алынандар йелдеріні манифестациясы тті. Павлодар, Петропавл, Верный, улиеатада ебекші йелдерді бой крсетулері болды.
1917 жылы 22 арашада оан аласында Бкілтркістанды ттенше ІV сьезд ашылды. Съезді ашан Мстафа Шоай: “Орталыта болып жатан оиалар шет айматарды зін-зі орауды жне лы лтты ткерісті таруды жайын ойлауа мжбр етуде” – деп млімдеді. Съезде Тркістан кіметі – Уаытша Кеесті рыланын жариялады. Министр-траа жне ішкі істер министрі болып М.Тынышбаев сайланды. Кейін оны М.Шоай алмастырды. Жаа мемлекеттік рылым Тркістан автономиясы деп аталды. Ислам –мемлекеттік дін деп танылды.
1917 жылы арашада оанда мсылмандарды манифестациясы болды. Ташкентте Жми мешітінде мыдаан адам атысан митинг тті. Тркістан Халы Комиссарлары Кеесі орталыа: "оанда кертартпа тап кілдері Тркістан лкесіні автономиясын жариялады" – деп хабарлады. 1918 жылы атарда Ташкент Кеесі мсылман кіметін жоймашы болып йарды. ызыл жмысшылар отрядтары, армян партиясыны милиция отрядтары, Ташкент гарнизоныны блімі оана аттандырылды. 5 апанда оан аласы шабуылмен алынып, ртелді.
1917 жылы 5-13 желтосанда Орынборда жалпыаза съезі ткізілді. Съезде аза халыны автономиясы туралы мселе аралды.
1. Ауматы-лтты автономия ру.
2. аза (ырыз) облыстарыны автономиясына Алаш атауын беру.
3. Автономиялы Алаш облыстарыны аумаын Алашты мемлекеттік меншігі деп жариялау.
4. Алаш автономиясыны барлы мекемелерінде барлы лттардан кілдер болуы тиіс.
5. Алашорда Уаытша Халы Кеесін 25 мшеден рып, оны 10 мшесін орыс жне баса халы кілдерінен сайлау.
6. Алашорданы уаытша орталыы етіп Семей аласын тадау.
Алашорда Кеесіні траасы болып .Бкейханов сайланды.
1917 жылы “аза” газетінде “Алаш” партиясы бадарламасыны 10 блімдік жобасы жарияланды. Бл жатта партияны мемлекеттік рылыс, ораныс, дін, ылым мен аарту, аграрлы мселелер крсетілді. “Алаш” партиясы сол кезді наты ммкіндіктерін ескере отырып, аза халы дамуыны балама жолын сынды.
1917 жылы араша мен 1918 жылы атар аралыында ткен сайлау аза ебекшілеріні кпшілігі «Алаш» партиясыны бадарламалы талаптарын олдайтынын крсетті. Жетісу губерниясында – 57,5%, Семей уезінде – 85,6%, Торай, Орал губернияларында – 75% жинады.
Билеуші партияа айналан большевиктер Алашордамен тіл табысу жолдарын арастырмады. р трлі саяси кштерді билік жолындаы тайталасы басталды. “Алаш” партиясы кімет билігі жолындаы кресте большевиктерге оппозиция болды.
36. «Ресей халытарыны деклорациясы» жне Кеес кіметі басшылыыны «Ресей мен барлы Шыыс халытарыны ебекші мсылмандарына» жолдауы
Ресей халытары ытарыны декларациясы
- Кеес билігіні алашы жаттарыны бірі, 1917 жылды 3 арашада РСФСР 2 Халы Комиссарлары Кеесі абылдаан. Онда Ресей халытарыны тедігі, еркіндігі, зін-зі басару ытары, тіпті жеке бліну жне дербес мемлекет ру ыы, сондай а лтты жне діни шектеулерді жою, саны аз халытар мен этникалы топтарды еркін дамуын амтамасыз ету туралы уде берілді.
азастанда діни мекемелерді мемлекеттен блу саясатыны жзеге асырылуы. Тарихта Кеес билігіні ислама атысты саясатыны мнін ашып крсетуге жрдемдесетін жаттар белгілі. Бл жаттарды талдау негізінде оларды мазмныны шын мніндегі саясата аншалыты сйкес боланын анытауа болады. 1917 ж. 20 арашада ХКК «Ресей жне шыысты барлы мсылмандарына ндеуін» жариялады. Біз шін жатты тмендегі зіндісі ызыушылы тудырады: «…Ресей мсылмандары, Еділ бойы жне ырым татарлары, Сібір жне Тркістан ырыздары мен сарттары, Кавказды ары беті тріктері мен татарлары, Кавказ шешендері мен таулытары, Ресей патшалары мен анаушылары тарапынан мешіт пен ибадатханаларына ол сылан баршаларыыз! Бдан былай сіздерді наным-сенімдерііз бен дет- рыптарыыза, лтты жне мдени мекемелеріізге бостанды беріліп, ол сылмайтын болып жарияланады…Біз сіздерден мейірімділік пен олдау ктеміз» [105,с. 17-18]. жат мазмнына сйкес большевиктік кімет бан дейін айдауда болан мсылмандара дін бостандыын уде етті. Егер патшалы билік кезінде ислам дініне ысым жасалса, енді мсылмандар еркін дем ала алатын болады. Шын мнінде солай болды ма деген зады сра туады. Большевиктерді мсылмандара атысты аталаш шараны жзеге асырудаы негізгі масаты – мсылман халытарын з жаына тартып, олдауларына ие болу еді. Бны себебі, біріншіден , 1897 ж. халы санаы бойынша 15 конфессиялы топты ішінде мсылмандар правослатытардан кейін екінші орында болды (православтытар 69,4 % болса, мсылмандар – 11,1 %) Екіншіден, мсылман аудандарыны ркениеттік негіздері православиеден ерекшеленді. асырлар бойы мсылман діні мен мдениеті православтыты ыпалына шырамады. Осыан байланысты Ресей империясы аумаындаы мсылмандармен есептесуге тура келді, яни кез-келген жаа билік халыты бл блігін зіне баындыру жолдарын арастырды. Билікке келген большевиктер де мсылмандарды з жаына тартуа тырысты. 1917 ж. 17 атарда Мсылман істері жніндегі комиссариат (бдан былай МІК – автор) жариялаан декретке сйкес ІХК арамаында Ішкі Ресей мсылмандарыны істері жніндегі комиссариат рылып, Мулланур Вахитов комиссар болып таайындалды [88,с. 367]. Жаа орган мсылмандарды діни мірін реттеумен айналысуы тиіс болды. Іс жзінде ол баылау ызметін атарды. Большевиктер дстрлі ислам тараан аудан халытарыны оамды санасына з ыпалын кеейту тетіктері мен арнайы мамандарды жотыын тсінді. Олар азастан жне Орта Азия мсылмандарыны 1918 жылы Уфадан Омбыа Колчака кшкен ОМДБ-ны олдауына жгінуіне жол бермеуге тырысты. МІК мсылмандар арасында социалистік идеяны таратумен 97 айналысты. Большевиктер кеес кіметіне о кзарас танытушы беделді ислам дін тлаларын пайдалануа тарысты. 1918 ж. мауысымда ХКК жергілікті жерлерде «Мсылман комиссариаттарын ймдастыру туралы» аулы жариялады. азастанда олар Семей жне Верный алаларында рылды. 1917 ж. 4 желтосанда ХКК-не Петроград лтты округі лкелік мсылман съезіні мсылмандара Осман ранын айтару туралы тініш жіберілді. 1917 ж. 6 желтосанда ХКК-ні кпшілікке арналан мемлекеттік кітапханада саталып тран ранды айтару туралы аулысы шыты.
37.азастан Азамат соысы жылдарында (1918-1920 жж.).
Азамат соысы – бір елді ішінде билік шін сол ел азаматтарыны зара соысы. 1918 — 1920 жылдары Кеестік Ресейде орын алан азмат соысы азастанды да амтиды.
Жмысшы-шаруа Кеестеріні орталытаы жне жергілікті жерлердегі билікті басып алуы алашы кннен-а латылан таптарды арулы арсылыын туызды. Азамат соысы билік шін кресті жаласы болып шыты, сондытан 1917 жылы азан арулы ктерілісі мен Азамат соысыны арасында айын шек болмады. Ел 1917 жылы 25 казаннан бастап Азамат соысы жадайында мір срді немесе бл дата елді тапты белгісі бойынша бір-біріне жау екі лагерьге бліп тастады, арадаы крес бітіспес анды ырына ласты.азастанда Азамат соысы ошатарыны бірі Орынбор губерниясы мен Торай облысыны кімшілік орталыы Орынборда — аза атаманы Дутовты 1917 жылы арашаны аяында Кеес кіметін латып, Кеестерді II Бкілресейлік съезіні делегаты С. Цвиллинг бастаан революциялы комитетті ттындауымен пайда болды.
Азамат соысы жылдарында арулы кресті бір жаында азан ткерісі жеісі нтижесінде жеіліс тауып, саяси жне экономикалы биліктен айырылан кштер трды. Олара АШ, Англия, Франция, Жапония сияты мемлекеттер кіметтері жан-жаты кмек крсетті. Кресті екінші жаында азан ткерісі нтижесінде кіметті з олына алан большевиктер партиясы бастаан кштер трды. Олар большевиктік рандар мен Кеес кіметі жариялаан социализм идеяларына сенген жмысшылар мен шаруаларды айтарлытай блігінен олдау тапты. Большевиктер мен Кеес кіметін жатаушылар “ызылдар” деп аталса, олара арсы трандар “атар” деп аталды
1918 жылы жазда ткеріске арсы кштер Орал, Торай, Амола, Семей облыстарыны кптеген аудандарын, соынан Жетісу облысыны біратар аудандарын басып алып, Кеес кіметін латты. Кеес кіметі Батыс азастанны кейбір аудандары мен от. лкесінде саталды. азастанда азамат соысыны Атбе (немесе Солтстік Тркістан), Орал жне Жетісу майдандары рылды, олардаы соыс рекеттері А.с-ны ірі майдандарындаы, е алдымен Колчак скерлеріне арсы рылан Шыыс майдандаы имылдара тыыз байланысты жргізілді. Сондытан азастандаы азамат соысыны тадыры негізінен ызыл Армияны Шыыс майданындаы кресіне туелді болды. азастан жеріндегі соыс имылдары з кезегінде Кеес еліндегі жалпы жадайа сер етті. азастан азаматтары ызыл Армия атарында да, “атар” басып алан аудандарда жасаталан партизанды жасатар рамында да азамат сосына атысуа мжбр болды. азастандаы шешуші соыс имылдарына “ызылдар” жаынан М.В. Фрунзе, В.В. Куйбышев, В.И. Чапаев, И.П. Белов, И.С. Кутяков т.б., ал “атар” жаына А.И. Дутов, С.П. Толстов, Б.В.Анненков т.б. басшылы етті. Торай далаларында “атара” арсы кресте А. Иманов, Батыс азастанда Хамит Чурин, Бейсен Жнекешев т.б. кзге тсті. Ал ліби Жангелдин азамат соысы ызу жріп жатан кезде (1918 ж. кзі) Мскеуде жасаталан ару-жара керуенін Тркістан майданына жеткізді.
Азамат соысыны иын да крделі жадайы азревкомны ттенше жадайда жмыс істеуін талап етті. азревком ызметіні скери-азаматты сипатын осы соыс анытап берді. азревкомны баса бір маызды міндеті – азаты байыры жерін бір ола жинау, яни болаша аза кеес мемлекетіні ауматы ттастыын амтамасыз ету болып табылды. Сонымен бірге азревком армияны азы-тлікпен амтамасыз ету, астыты жне баса да тама німдерін Орталыа, Тркістан АКСР-на жеткізу яни “соыс коммунизмі” саясатыны басты мселесін шешу ісімен айналысты.
1920 жылды кктемінде азастандаы азамат соысы Кеес кіметіні жеісімен аяталды.
38. «скери коммунизм» саясаты, оны азастандаы жзеге асырылуыны ерекшелігі - «скери коммунизм» саясаты: Большевизмні «тауарсызды» утопиясыны азастанды практикасы мен аиаты Ленин социалистік революцияны стратегиялы масатын «бкіл ндіріс рал-жабдытарын халы игілігіне берумен» байланыстырды. Ф. Энгельс ндіріс ралдарыны наты иесін атап крсеткен еді. «Пролетариатты билікті басып алуымен, — деп жазды ол, — брінен брын ндіріс кралы мемлекеттік меншікке айналады».ндіріс рал-жабдытарын мемлекетті арамаына беру идеясы большевиктік революцияны алтын арауы болды. Ол жйелі трде толы жзеге асырылды. Жер оры сияты, нерксіп, клік инфрарылымдары мен банктер тгелдей дерлік мемлекет меншігіне айналдырылды.азастанда 300-ден астам нерксіп орны мемлекет меншігіне берілді. Оларды атарында Спасск мыс балыту жне Шымкент дермене зауыттары, ырыз тау-кен нерксібі акционерлік оамыны орасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші ксіпорындары, Екібастз жне Байкоыр кмір кені орындары, Ембі мнай ксіпшіліктері бар. Орынбор-Ташкент жне Жетісу теміржолы, Арал теізі, Ертіс пен Жайы зендеріндегі кемелер мен барлы сауда флоты, азастан алаларындаы Орыс-Азия, Еділ-Кама, Сібір сауда банктері капиталымен оса жне банк блімшелеріні объектілері де мемлекет меншігіне жатызылды.Ленин азан революциясы арсаында-а: «Буржуйлардан тартып алынан ндіріс рал-жабдытарына бкілхалыты демократиялы басаруды йымдастырмайынша капитализмді тізе бктіру ммкін емес...», — деген болатын. «Бкілхалыты басшылыты» жзеге асыру масатында жмысшы баылауы енгізілді, ал елді экономикасын жоспарлы трде басару, оны халы шаруашылыы мен аржысын бір орталытан йымдастыру шін кен кілетті директивалы орган — Халы шаруашылыы Жоары Кеесі рылды.Демек, ш басымды – мемлекет меншігіне алу, орталытандыру жне директивалы жоспарлау экономикалы саясатта мемлекет бадарын дл айындайтын болды.Алайда кп замай мндай идеология нерксіптін ирауына келіп сотырды. Соысы бюджетке тсетін салы тсімдеріні е маызды кздеріні бірі болып табылатындытан, ондаы орасан зор тапшылыты тек станокта басып шыару арылы ана жабуа болатын еді.
39. Ттенше лкелік IV сьезд. Тркістан Автономиясыны рылуы— Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында 1917 жылы 28 арашада Ресей мемлекеті рамында рылан автономиялы мемлекет. Оны мірге келуіне кеестік билікті Тркістан халытарыны зін-зі басару ыын мойындамауы трткі болды. 1917 жылы азан ткерісіжеген со, 22 араша кні Ташкентте з жмысын аятаан 3-Тркістан лкелік кеестер съезі лкеде кеес билігіні орнаанын, соан байланысты Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні рыланын, лкедегі билікті ендігі уаытта соны олына тетіндігін млімдейді. 14 мшесі бар бл кіметті рамында жергілікті мсылман халытарыны бірде-бір кілі жо еді. Бан жауап ретінде рамында Мстафа Шоай, Махмд Бехбудий, т.б. бар "Тркістан лкесі мсылмандар кеесі" 26 араша кні оан аласында 4-Тркістан лкелік ттенше мсылмандар съезін шаырды. ш кнге созылан съезд 28 араша кні Тркістан лкесін Тркістан автономиясыдеп жариялап, Тркістан рылтайын шаырана дейін саяси билікті Тркістан Уаытша Кеесі мен Тркістан халы билігіне тетіндігі жнінде аулы абылдады. Кеес рамында, сондай-а мсылмандар съезі сайлаан кілдермен бірге, каланы зін-зі басару йымдары съезіні 4 кілі, трлі лкелік "еуропалы" йымдарды 13 кілі бар болатын. Тркістан Уаытша Кеесі 12 орыннан тран Тркістан автономиясыны Уакытша кіметін бекітті. Съезд Тркістан лкесіндегі барлы халытарды ыын сыйлап, орайтындыын млімдеп, лкені барлы мсылман, орыс, т.б. трындарын Тркістан автономиясы тірегіне топтасуа шаырды. Сонымен, 1917 жылы арашада Тркістанда ос билік орнап, оны алашысы кеестік негізде рылып, е алдымен ресейлік оныс аударушыларды мддесін кздеп, жадайын ныайта тсуге ызмет ететіндігін білдірсе, соысы отарлы езгіге арсы, діни жне лтты негізде рылып, жергілікті халытарды зін-зі басару ыын баянды ету басты масаты екендігін жариялады. Тркістан Уаытша кіметіні траасы жне шкі істер министрі болып Мхамеджан Тынышпаев, шкі істер министріні орынбасары болып загер.Оразаев бекітілді. Уаытша кіметті Сырты істер министрі ызметіне Мстафа Шоай таайындалды. Кп замай Тркістан автономиясы кіметіні траасы Мстафа Шоай болды.
40. Екінші Жалпыаза «Алаш» партиясыны сьезі. «Алаш» Автономиясы. «Алаш Орда» кіметі— 1917 жылы 5-13 желтосан аралыында Орынбор аласында XX асыр басындаы аза айраткерлері Алаш Орда кіметін жариялаан съез.