Азастандаы оскімет жне оны ерекшеліктері 4 страница
Бл съез Ресейде азан ткерісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмаайып кезеде йымдастырылды. Съез шаыру жніндегі комиссия мшелері .Бкейхан, А.Байтрсынлы, М.Дулатлы, Е.Омарлы, С.Досжанов оны йымдастыруда айрыша белсенділік танытты[1]. Траасы — Б.лманов.
рылтайа аза сахарасыны р айматарынан, Самаран облысы мен Алтай губерниясындаы азатарды атынан — 58 делегат, р трлі аза йымдарыны атынан — 8 делегат жне арнайы шаырумен — 15 адам атысып, барлы жиын-терісі 81 делегат келген. рылтайдыды кн тртібіне 10 мселе ойылды:
· Сібір автономиясы;
· Тркістан автономиясы жне Отстік-шыыс Одаы туралы;
· аза-ырыз автономиясы;
· Милиция туралы;
· лт кеесі;
· лт азынасы;
· Мфтилік мселесі;
· Халы соты;
· Ауылды басару жне
· азы-тлік мселесі.
Алашы баяндаманы . Бкейхан жасап, ол жнінде аулы абылданады. аулыда — аза аутономиясы, милиция (жаса) жне лт кеесі мселелерін арауа жеті кісілік комиссия рылады. рылан комиссия атынан Халел аббасов аутономия, милиция жне лт кеесі туралы баяндама жасайды. аза-ырыз автономиясын жариялау мерзімі туралы ызу пікірталас туып, . Бкейханов бастаан топ: «ортамызда тран баса халытармен аылдасып жне милиция ранша тотата трайы» — десе, Досмхамедовтер бастаан топ «дереу жариялансын!» дейді. Артынан екі жа ымыраа келіп, біраз шартпен автономияны жариялау Алаш Орда кіметіне жктеледі.
Съез р айматан келген кілдерді з елдерінде болып жатан оиалар жайлы апарат берулерінен басталды. Одан со рылтай жиналысына сайлау жнінде айтылды. Съез жмысына Башртстаннан Ахмет Зки Улиди бастаан бірнеше онатар тілектестіктерін білдіріп, ттытаулар айтты. Съез аза автономиясы мен милиция туралы Х.аббасов жасаан баяндаманы тыдап, осы мселе бойынша «Алаш Орда бгіннен бастап аза-ырыз билігін з олына алады» деген аулы шыарды. М.Дулатов оу мселесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия руды сынды. Съездегі е басты мселе автономия мселесі жнінде .аббасовпен бірге Тркістан автономиясы жнінде М.Шоай сз сйледі. Осы негізгі мселеге байланысты съез аса маызды тарихи аулы абылдады. Онда: «аза-ырыз автономиясы — «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясыны жері, стіндегі тгі, суы, астындаы кені — «Алаш» млкі болсын», «Алаш облыстарын азіргі бліншіліктен орау масатымен Уаытша лт Кеесін руа, мны аты «Алашорда» болсын. Алашорданы азасы - 25 болып, он орын аза-ырыз арасындаы баса халытара алдырылды. Алаш Орданы уаытша тратын орны — Семей аласы. Алашорда бгіннен бастап аза-ырыз халыны билігін з олына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бдан со Алаш автономиясын жариялау мселесі ктерілді. Ол бойынша делегаттарды пікірінде келіспеушілік байалды. Ресми жариялауды жатаушылар: Х.Досмхамедлы, Ж.Досмхамедлы, А.Кенжин, У.Танашев, .араш, С.Досжанлы жне т.б. барлыы — 33 адам; ресми жариялауды тотата тралы деушілер: .Бкейхан, М.Дулатов, А.Байтрсынлы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.аббасов жне т.б. барлыы — 42 адам, алыс аландар — А.Шегіров, М.Шоай, .Кенесарин болды. Нтижесінде, «ресми жариялауды съез атынан сайланан аза-ырыз ісін басарушы 15 кісіге тапсыралы. Олар бізді Уаытша кіметіміз (Алаш Орда) болсын» деген тотама келді. Съез Сырдария облысы азатарыны съезін шаыруды ажет деп тауып, з араларынан Б.лманов, Т.нанбаев, М.Дулатовты кілдер ретінде жіберу туралы шешім абылдады.
Нтижесінде аза зиялылары Алаш автономиясын аяынан тік трызу шін жне большевиктермен кресу масатында лтты скер ру жне кеестерге арсы р трлі саяси кштермен одатасу ісіне лкен мн берді. Съез бл мселені жан-жаты талылап, аза милициясыны р облыс, уезд орталытарындаы саны, олара скер ылымын йрету жне ажетті заттармен (ару-жара, аржы, клік жне т.б.) амтамасыз ету тртібін анытап, «26 500 адам тіркелген халыты милиция рылуы ажет» деген аулы абылдады. Бл идеяны Алашорда кіметіні мшесі Ж.Апаев сынды. скер ру ісіне ажетті аражатты 6 облысты азатары есебінен алатын болды. Алашорда кіметі лт кеесіне мшелер сайланан со (осымшаны араыз), Алашорданы траасын сайлау мселесі ткізілді. Оан .Бкейхан, Б.лманов, А.Трлыханов тсті. Сайлау орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаан .Бкейхан Алашорданы траасы болып сайланды. Бдан со оу комиссиясыны рамына А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, Е.Омаров, Б.Срсенов, Т.Шонанов сайланды. Бл съез асыр басынан бергі лт-азатты озалысыны лы орытындысы болды. Ол зіні тарихи маызы жаынан лтымызды сан асырлы міріндеі аса маызды оиаларды атарынан орын алады.
41«Алаш Орда»:азаматты арсыластытаы орны мен рлі
Азамат соысы жылдарында Антанта елдеріні олдауына сйенген кіметтер рыланы белгілі. Соларды атарында Омбыдаы Уаытша Сібір кіметі, 1918 жылы маусымда Самарада рылан рылтай жиналысы мшелеріні Комитеті (Комуч) жне 1918 жылы ыркйекте рылан Уфа директориясы («Уаытша Бкілресейлік кімет»), сондай-а Башрт кіметі мен Алашорда кіметі де болды. Алаш Орданы атармен бл баыттаы алашы байланысы, 1918 жылы 8-апанда большевиктер ттындаан Сібір облысты Думасыны орнына рылан Уаытша Сібір кіметімен болды. Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардаы рылтай жиналысы мшелері Комитетімен (Комуч), Омбыдаы Уаытша Сібір кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соысы Алаш Орданы станар баытында айындауды ажет етті. Сйтіп, аза аутономиясы лкеде леуметтік-саяси негізі жо Кеес кіметіне арсы креске шыып, атара осылуа мжбр болды. Алаш ксемдері Кеестерге арсы кресте билікті жергілікті органдарымен байланыс орнатуа тырысты, ал олар .Н. Бкейхановты лтты идеясына млде салынды танытты. Алашорда кіметі Омбыдан да, Уездерден де олдау таппады. Уаытша Сібір кіметі бастан-а азатара лыдержавалы пиыл танытты. Олар Алаш айраткерлеріні ел ішіндегі беделін здеріні масаттарын жзеге асыруа мселен, ажет кездерде скер кшін жасатау, соысты бкіл салмаын халы мойнына арту т.б. жадайлара пайдалануды кздеді. Бл кімет Алашорданы белгілі бір кімет органы ретінде дербес, белсенді рекет жасауына келісе оймады. Архив деректері, Сібір кіметіні мддесін жзеге асырушы эмиссарлара Алашорданы батыл арсылы білдіріп отыранын крсетеді. Мны соы аза автономиясыны зін ресми тану туралы млімдемесін, Сібір кіметіні «наыз сепаратизмні белгісі» деп айыптауымен аяталды. Азамат соысыны барысы саяси шешімдерді арулы кштерді имылымен бекітіп отырмаса, олар сз жзінде ала беретіндігін крсетті. II Бкілаза съезіні шешіміне сйкес Алаш басшылыы жалпы саяси мселелер — рылтай жиналысы мен лтты автономия мселесін жзеге асырумен атар, айматы кіметтермен байланыс орнату шін тездетіп лтты арулы кштерді руы тиіс болды.1918 жылы маусымда Алашорда кіметі жергілікті жерлерде наты билікке ол жеткізу шін біркатар декреттер абылдады, соан сйкес Алаш автономиясыны аумаында Кеес кіметі шыаран барлы жаттар мен за актілері жарамсыз деп танылды. Алашорданы жанынан «большевиктермен кресу шін жігіттерді скерге шаыру» міндетін орындайтын «скери министрлікті ызметін» атаратын ш адамнан тратын скери кеес рылды. Екі отты (Кеестер мен атар озалысыны) ортасында алан азастан мен Татарстан жне Башртстан лтты-демократиялы озалысыны ксемдері 1919 жылды басынан бастап Кеес кіметі жаына амалсыз ту туралы шешімге келді. Ол туралы башрт лтты-демократиялы озалысыны басшысы, Азамат соысы кезінде крнекті мемлекет айраткері болан, кейін крнекті шыыстанушы-алым атанан Зки Валиди Тоан былай дейді: «... 1919 жылы апанны басында, Клгін ауылына тотаанымызда, бізге азастаннан екі кіл келді... Бл екеуі Торайдаы Ахмет Байтрсыновтан хат алып келді жне Кеестер жаына тумен байланысты іс алай болып жатаны жайында келіссз жргізді...
Мен Ахмет Байтрсынов пен лихан Бкейханова хат жаздым... Онда мына тмендегілерді айттым: «Жаын кндері кеестер жаына тпекпіз... Сіздер оларды жаына ту амалсыз шара екенін білуге тиіссіздер. Оан бізді Колчакка деген шексіз шпенділік итермелеп отыр... Біз зімізді лтты принциптерімізге, Алашорда кіметімен келісімдерімізге адал кйімізде аламыз. здерііз білесіздер, Кеестермен бейбіт келісімге ол жеткізуге сенім жо, олардын айтан сзіне сенуге болмайды».
Алашорда ксемдеріні амалсыз Кеес кіметі жаына шыу ажеттігі жнінде Зки Валидимен ниеттес боланы айын байалады. Азамат соысыны е соы майданы — Солтстік Жетісу майданы 1920 жылы наурызда жойылды. азастан аумаында біртіндеп Кеес билігі алпына келтіріле бастады. Осындай жадайда, сіресе 1919 жылды ортасынан бастап жекелеген айраткерлер, оларды атарында Алашорда осемдері де Кеес кіметі жаына те бастады, оан Кеес кіметіні Алаш озалысына атысушылара ке клемде айырымдылы жасааны з серін тигізді, алаш полктерінде толу туызып, ондаы жігіттер «халы милициясы» атарынан кете бастады. Бл рдіс Кеес кіметі жаына А. Байтрсынов пен оны жатастары ткеннен кейін жаппай сипаталды. Алаш белсенділеріні Кеес кіметі жаына шыуымен оларды алда таы бір трагедиялы белес ктіп трды. 1920 жылы атарда 59-дивизияны ерекше блімі Семейде .Н. Бкейханов пен Алашты облысты басшыларыны ш мшесін ттына алды. Ттындау Амола облысыны біратар аласында да орын алды. Казревком басшылыы Алашорда белсенділеріне кш олдануды тотатуды тініп Омбыа бірнеше рет хат жолдауа мжбр болды. азастанны батысында да іс оды болмады. Казревком ран комиссия (С. Мендешев, Иванов) Алаш белсенділерінін жадайын зерттеп шыып, ызыл азатар мен алашордашылар бірігіп жмыс істей алмайды деген орытындыа келді. Комиссия мшелері Досмхамедовтер мен оларды серіктестері шындыкты айтпай отыр деп кдіктенді. «Алашорданы Батыс блімшесіні кеестер жаына тудегі ойы Кеес кіметіні идеясына олдау крсету емес, оны одатасы оралды азатар жадайыны тыырыа тірелуі, сондай-а Орал облысынан ашып кету жоспарын іске асыру ммкін еместігінен» деп есептеді. азатар арасында «Кеес кіметі ханды (Досмхамедов Жанша) мойындапты, Орал облысын басаруды Батыс блімшесіні мшелеріне беретін крінеді, халы бан риза емес екен» деген кауесеттарайды.[31]. Шын мнінде Батыс блімше туралы мндай орытындыа келу — саяси раымшылы жасау принципін сатай отырып, Алаш белсенділері . Бкейханов пен оны жатастарын азастанны саяси аренасынан кетіру еді.