Кеес кіметі жне Алаш Орда мен оан автономиясыны басшыларыны тадыры 2 страница

Соыс жадайында Ревкомдар з ызметінде скери-кімшілік дістерді кбірек олданды. Ол тсінікті де еді. Оны шешімдері, аулылары, бйрытары мен кез-келген нсаулары сзсіз орындауа жатты. Ревкомдар кбірек революциялы задылы пен масаттылыты басшылыа алды. Революциялы трибуналдар ревкомдарды негізгі аруларыны бірі болды.Сондай-а соыс жадайында да ревкомдар скери билікпен атар кімшілік, азаматты, шаруашылы билікті де атар жргізіп отырды. Ревкомдарды ттенше рі уаытша билік органдары ретіндегі ерекшелігі

де осында еді.Бл ревкомды толы атымен "Тркістан АКСР-нан блінген аза аудандарын басару жніндегі революциялы комитет" , "Ревком" , кейде "Кирревком" деп те атап жрді.

47. азАКСР-ні рылуы. аза жерлеріні азАКСР-ні рамына біріктірілуі.

Азамат соысы большевиктерге шет халытарды лтты мемлекеттілігі идеясымен санаспауа болмайтындыын таы бір рет крсетіп тті. Коммунистік партия мен Кеес кіметі Кеестік бастауларда аза автономиясын ру бойынша дайынды жмыстарын бастады.

1919 жылы 10 шілдеде В.И.Ленин ырыз (аза) лкесін басару жнінде революциялы комитет ру туралы Декретке ол ойды. Мнда азревком лкені Жоары скери азаматты басармасы ретінде бекітіледі делінген.

Декрет оны масаты мен міндеттерін белгіледі:

· контрреволюция мен интервенцияа арсы крес;

· лкеде мемлекеттік, шаруашылы жне мдени рылыс шін жадай ру;

· азастанда Кеестерді рылтай съезін дайындау.

 

Ревком арамаында Астрахань губерниясыны аза ауматары мен Орал, Торай, Амола, Семей облыстары болды. азревкомды Пестовский Станислав Станиславович басарды (1882-1943 ж.ж.). Ревком рамына Лухашев, Жангелдин, Байтрсынов, Тунанчин, Медешев, аратаев жне т.б. енді:

С.Мендешев (1882-1937)

o 1912 жылы коммунистік партия мшесі, Бкей губерниялы атару комитетіні траасы;

o 1919 жылы азревком траасыны орынбасары;

o 1920-1925 жылдары аза АКСР Атару Комитетіні траасы;

o 1937 жылы репрессия рбаны болды.

.Т.Жангелдин(1884-1953)

· 1915 жылы коммунистік партия мшесі;

· 1916 жылы лт-азатты ктеріліс басшыларыны бірі, Торай скери комиссары;

· 1918 жылы Торай облысты Кеесі атару комитетіні траасы;

· 1918 жылы азревком траасыны орынбасары.

А.Байтрсынлы(1873-1937)

o "Алаш" партиясын рушыларды бірі - "аза" газетіні редакторы;

o 1919 жылдан азревком мшесі, оу министрі;

o 1937 жылы репрессия рбаны болды.

аз АКСР рамына енгізілген айматар:

1. Семей облысы – Павлодар, Семей, скемен, Зайсан, араралы уездері.

2. Амола облысы – Атбасар, Амола, Ккшетау, Петропавл уездері жне Омбы уезіні бір блігі.

3. Торай облысы – останай, Атбе, Ырыз, Торай уездері.

4. Орал облысы – Орал, Ілбішін Темір, Атырау уездері.

5. Маыстау уезі, Закаспий облысы Красноводск уезіні 4,5-адай болыстары.

6. Астрахань губерниясыны бір блігі (Каспий теізіні солтстік шыысы).

7. Бкей Ордасы жне Каспий теізі жаасындаы округтерге жаын жатан болыстар.

азревком мен оны органдары жергілікті орындарда аза даласында Кеестерді йымдастыру, лтты интеллигенцияны жат пиылды кілдерін Кеестік рылыса тарту жмыстарын жргізді.

№48 аза кеестеріні рылтай сьезі. «ырыз (аза) АКСР-і ебекшілеріні зады декларациясы»

1920 жылды 4-12 азанында азастан Кеестеріні рылтай съезі болып тті. Съезге азастанны барлы губернияларынан 273 делегат атысты. Алтай губерниясынан 6 делегат атысты. Делегаттарды атарында 128 аза, 127 орыс жне баса да лттарды 18 кілі болды. рылтай съезінде Орталы Атару Комитеті траасы болып С.М.Медешев сайланды.Ал, Халы комитеті Кеесіні траасы В.Радус-Зенькович сайланды. «ырыз (аза) АКСР-і ебекшілеріні зады декларациясы»абылдандыДекларация азастан ебекшілеріні саяси ытарын: - Кеестерді сайлау жне сайлану ыын ; - Нсілдік жне лтты тегіне арамастан, барлы азаматтарды те ытыын ; - Тегін білім алу ыын ; - аза йелдеріні те ытыын ; - Сз, жиналыс , баспасз , ождан бостандыын уаттап баянды етті.

49 азастан Кеестеріні учредительдік сьезі. азССРні рылуы.

Бірінші жалпыаза съезі - 1917 жылы 21-26 шілде аралыында Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферана облыстарынан жне Бкей ордасынан 20-дан астам аза кілдеріні атысуымен Орынбор аласында ткен съез. Ол Х.Досмхамедлыны траалыымен, А.Байтрсынлыны, .Ктібаровты, М.Дулатовты, А.Сейітовты хатшылыымен тті.Съез абылданан аулы бойынша Ресей «демократиялы федеративтік республика болып, аза облыстары оныс, лт жігіне арай облысты автономия алуа тиіс» болды. Делегаттар жер туралы мселені аса кыптылыпен талылап, 14 тарматан тратын шешім абылдады. Съезде депутаттыа кандидат етіп 81 адамнан тратын тізімді бекітті. Оларды ішінде .Бкейхан, Ахмет Байтрсынлы, лімхан Ермеков, Х.аббасов, Ж.Апаев, Айдархан Трлыбаев, А.Сейітов, М.Дулатов, А.Бірімжанов, С.адырбаев, Х.Досмхамедлы, Ж.Досмхамедлы, Мхаметжан Тынышбаев, Ы.Жайнаов, С.Аманжолов, М.Шоай, .Кенесарин, .ожыов, .Оразаев, Б.лманов, У.Танашев секілді белгілі аза зиялылары болды.Бкілресейлік мсылмандар кеесіне съез шешімімен Амоладан А.Трлыбаев, Семейден .Стбаев, Торайдан .Байарин, Оралдан Досмхамедлы, Бкей ордасынан У.Танашев, Жетісудан Б.Мметов, Сырдариядан М.Шоай, Феранадан .Оразаев сайланды

Екінші жалпыаза съезі — 1917 жылы 5-13 желтосан аралыында Орынбор аласында XX асыр басындаы аза айраткерлері Алаш Орда кіметін жариялаан съез.Бл съез Ресейде азан ткерісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмаайып кезеде йымдастырылды. Съез шаыру жніндегі комиссия мшелері .Бкейхан, А.Байтрсынлы, М.Дулатлы, Е.Омарлы, С.Досжанов оны йымдастыруда айрыша белсенділік танытты. Траасы — Б.лманов.рылтайа аза сахарасыны р айматарынан, Самаран облысы мен Алтай губерниясындаы азатарды атынан — 58 делегат, р трлі аза йымдарыны атынан — 8 делегат жне арнайы шаырумен — 15 адам атысып, барлы жиын-терісі 81 делегат келген.

аза милициясыны р облыс, уезд орталытарындаы саны, олара скер ылымын йрету жне ажетті заттармен (ару-жара, аржы, клік жне т.б.) амтамасыз ету тртібін анытап, «26 500 адам тіркелген халыты милиция рылуы ажет» деген аулы абылдады. Бл идеяны Алашорда кіметіні мшесі Ж.Апаев сынды. скер ру ісіне ажетті аражатты 6 облысты азатары есебінен алатын болды.Сайлау орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаан .Бкейхан Алашорданы траасы болып сайланды. Бдан со оу комиссиясыны рамына А.Байтрсынлы, М.Жмабаев, Е.Омаров, Б.Срсенов, Т.Шонанов сайланды. Бл съез асыр басынан бергі лт-азатты озалысыны лы орытындысы болды.

аза Кеестік Социалистік Республикасы — брыны КСРО рамында болан одатас республикаларды бірі; ол 1920 ж. 26 тамызда рылды жне алашы кезде ырыз АКСР-і деп аталып, РКФСР рамына кірді, 1936 ж. 5 желтосанда одатас республикаа айналды. КСРО-ны Азиялы блігіні отстік-батысында орналасты, солтстігінде РКФСР-мен, отстігінде Трікмен КСР-мен, збек КСР-мен жне ырыз КСР-мен, шыысында ытаймен шектесті, батысында Каспий теізі. аза КСР-ы — жер клемі жаынан РКФСР-ден кейінгі екінші, халыны саны жаынан РКФСР мен Украинадан кейінгі шінші орында.

 

51.азастан одаты республика дрежесінде азССР-ні Конституциясыны абылдануы.

Алашы азастан Конституциясы 1926 жылы 18 апанда КСРО рыланнан кейін жне 1925 жылы РСФСР Конституциясы ескеріле отырып, азАКСР Орталы Атару Комитетіні ауылысымен тпкілікті редакцияда абылданды, йткені бл кезде азастан РСФСР-ды бір блігі еді. Бл Негізгі за басару нысанын, мемлекеттік рылысты, саяси режимді, мемлекеттік билікті органдары рылымын, атарушы-кім беруші органдарын бекітті. Сайлау ыыны, бюджеттік ыты негізгі бастаулары белгіленді. Осы Конституцияа сйкес азастан РСФСР рамындаы толы ыты республика болып танылды.

Бкілаза Кеестеріні Х съезінде 1937 жылы 26 наурызда абылданан аза КСР Конституциясы 11 тараудан жне 125 баптан трды. 1937 жылы Конституцияда сондай-а экономикалы, саяси ораныс, баса те ыты республикалармен ерікті бірігу, азКСР келісімінсіз аумаыны згертілмейтіні, республиканы басару мселелері бекітілген, сондай-а жоары республикалы жне жергілікті кімет органдарыны, занамаларды орындалуын баылау, мемлекеттік жне оамды тртіпті жне азаматтарды ытарын орау, салы салу т.б. мселелер арастырылан.

ІХ шаырылан республика Жоары Кеесіні кезектен тыс VII сессиясында 1978 жылы 20 суірде абылданан аза КСР Конституциясы кіріспеден, 10 блімнен, 19 тараудан, 173 баптан трады. Конституцияа сйкес бкіл кімет билігі жмысшы, шаруа жне ебек интеллигенциясы таптарына жататын халыты олында болды. кімет билігі мен басару жйесіні стінен аза КСР Коммунистік партиясы баылау орнатты. Республиканы экономикалы жйесі мемлекеттік, кооперативтік-колхозды жне ксіпода жне баса да йымдарды меншігі деп жарияланды. 1978 жылы Конституцияда республиканы лтты-мемлекеттік жне кімшілік-ауматы рылысы, жоары жне жергілікті билік пен басару зыреті, сайлау жйесіні принциптері, халы депутаттарыны ыты мртебесі, экономикалы жне леуметтік даму мемлекеттік жоспары институттары, мемлекеттік бюджет, сот тртібі, трелік соты, прокурорлы адаалау жне т.б. мселелер амтылды.

52.XX асырды 20-30 жылдарындаы мдени рылыс.

1924 жылы азастанда «Сауатсызды жойылсын» оамы йымдастырылды. 1926 жылы аза АКСР Халы Комиссарлар Кеесі «аза АКСР бірттас ебек мектептеріні жарысын» абылдады. 1921–1927 жылдар аралыында азастанда 200 мыа жуы адам р трлі жерде оыды. 1928 жылы азастанда барлы халыты 28%-ы сауатты болды. Ал азатар арасындаы бл крсеткіш 10% болды. 1939 жылы азастандаы сауатты адамдарды лесі 65% болды, аза халыны арасында бл крсеткіш 40%-а жетті. 1931 жылы азастанда 15–20 жас аралыындаы барлы адамдарды сауатын ашу, яни олара міндетті білім беру жйесі енгізілді.Сауатсызды жою ісі жнінде азастан ода рамындаы баса мемлекеттерден артта алды. Мны себебі – міршіл-кімшіл жйені бюрократты саясаты. Сауатсыздыты жою ісінде е алдымен комсомол йымы белсенділік танытты. Тек ана 1930 жылы бл іске комсомол рамындаы 5000-а жуы жастар атысты.1936 жылы жер-жерден ашылан сауатсыздыты жою мекемелерінде 500000-нан астам адам оыды. 1928 жылы азастанда тыш жоары оу орны Алматы педагогика институты ашылды. Бл институт Абайды есімімен аталды.1929 жылы Алматы зоотехникалы мал дрігерлік институты ашылды.1930 жылы Алматыда аза ауыл шаруашылы институты ашылды.1931 жылы Ленинград скери медицина академиясыны аморлыымен Алматы медицина институты ашылды.1934 жылы Алматыда аза кен металлургия институты ашылды. 1931–1932 жылдары ызылорда, Орал алаларында педагогика институты ашылды. Семей, Петропавл, Атбе, араанды, останай, Шымкент алаларында малімдер институттары ашылды. Соысты алдындаы жылдарда аза КСР-де жоары оу орындарыны саны 20-а, арнаулы оу орындарыны саны 118-ге жетті. 1935 жылы профессор С. Аспандияровты елімізді тарихы жнінде «азастанны кне заманнан бергі тарихы» атты ылыми ебегі жары крді. А. В. Затаевич «аза халыны 1000 ні» (1925 жылы), «аза халыны 500 н мен кйі» (1931 жылы) деген ебектерін жазып, аза музыкасын зерттеу ісіне лкен лес осты. А. В. Затаевичке 1932 жылы аза АКСР-ны халы артисі атаы берілді. 1937 жылы бл театр аза академиялы драма театры аталды. 1930 жылы араанды, Шымкент, Петропавл, Атбе алаларында театрлар ашылды.1933 жылы Алматы аласында йыр музыкалы драма театры ашылды. Бл театрда А. Садыров пен Ж. Асимовті ержрек йыр ызын бейнелейтін «Анархан» пьесасы жне т. б. ойылды. 1934 жылдан бастап республикада хроникалы фильмдер студиясы жмыс істей бастады. 1934 жылы Абай атындаы аза академиялы опера жне балет театры ашылды. Мемлекеттік музыка театры болып ашылан бл театрда М. уезовті «Айман-Шолпан» спектаклі 100 реттен астам крсетілді.1934 жылы А. Жбановты жетекшілігімен рманазы атындаы аза мемлекеттік оркестрі рылды.1936 Жамбыл атындаы аза Мемлекеттік филармониясы рылды.

 

53.азастандаы ндірістік модернизация жзеге асудаы иыншылытары мен ерекшеліктері.

Индустрияландыру ісі азастанда елді баса аудандарына араанда біршама кешірек басталып, уаыты жаынан КСРО Халы шаруашылыын дамытуды бірінші бесжылдыымен (1928 – 1932 ж.ж.) ттас келіп, лкеде елеулі иыншылытармен жзеге асты.

Ол иыншылытар:
1.азба байлытарыны толы зерттелмеуі.
2.Байланыс жне тасымал ралдарыны нашар дамуы. Территорияны 1000 шаршы шаырымына 1 шаршы шаырым темір жолдан келді.
3.Жмысшы табыны сан жаынан те аз болуы. Халыты 90 % - і шаруалар еді.
4.Жергілікті мамандарды жетіспеуі.
5.Жаа экономикалы саясат тоталып, скери коммунизм кезеіндегі дістерді жаыртылуы.
6.Халы билігіні жеке диктатурамен ауыстырылуы.
7.міршілдік – трешілдік басшылы дісіні енгізілуі.

Осы жадайлардан лке экономикасында ауыл шаруашылыыны басымдылыы (84,4%) саталды. Индустрияландыру жадайында ебекшілерді жаын арада шешуге тиісті міндеттері:

1.лкені техникалы – экономикалы жаынан артта алуын жою.

2.Байыры халы кілдерін кеінен тарту жолымен жмысшы табы мен ндірістік – техникалы мамандарды алыптастыру.

Индустрияландыру саясатындаы кемшіліктер:
1) Машина жасау, металлургия, орасын нерксібі ксіпорындары болмады.
2) Энергетика базасы, рылыс материалдары нерксібі артта алды.
3) Тау – кен шикізатын дайындаушы база ретінде ала берді.
4) Республикадан сирек кездесетін металдар, мнай, кмір, фосфорит тегін кетілді.

лкедегі индустрияландыру баытын жзеге асыру жолдары:

Индустрияландыруды барлы ауыртпалыын шаруалар ктерді.
1) Шаруалара стеме салытар салынды.
2) Республикаларды барлы жинаталан орлары мемлекеттік бюджетке осылды.
3) Одаты бюджеттен берілген есебінде, республика орынан субсидеялар мен дотациялар блу (1931 – 1934 жж. - 2 млрд. 137 млн. сом).
4) ндірісті, нім ткізуді жне жабдытауды мемлекет олына шоырландыру.
5) Жазалау саясатын олдану сияты тсілдер тн болды.

Негізінде елді экономикалы артта алушылытан шыару сияты игі масатпен басталан бл жмыс кімшіл - міршіл, блтартпайтын дістерімен жргізілді. Кптеген жаа рылыстар жазысыз удаланан адамдарды ебегімен ктеріліп, ондай удаланан адамдарды саны немі толытырылып отырды.

54.азастандаы индустриализация: кеестік лгі.

Халы шаруашылыын алпына келтіру, елде лі де шешімін толы таппаан болатын, Соыса дейінгі дегейіні салыстыранда нерксіп ндірісі 61 пайыза ана жетті, 1925 жылы желтосанда социалистік индустрияландыру баытын БК(б)П-ны 14 сьезі жарияланды, Техникамен жабдытау арылы халы шаруашылыы барлы салаларын дамытуды индустрияландыру деп атайды, 1928-1932 жылдары 1-ші бес жылды жоспар енгізіліп, халы шаруашылыын дамытумен бірге елді индустрияландыру иыншылытармен оса жргізілді, - азастан байлыа толы ке байта лкесі туралы жинаталан ылыми білім лі де шешілмеген болатын, Темір жол тасымалы нашар дамуы, Аймата 1/1000 шаршы шаырымына темір жолдан келді, Халы шаруаларыны 90 пайызы амтыандытан, жмысшы табыны сан жаынан те аз болуы, Елде жергілікті мамандарды жетіспеушілігі, ЖЭС тотатылып, скери коммунизм кезеіндегі дістерді жаыртылуы, Халы билігіні диктатурамен ауысатырылуы, міршіл-кімшілік басару жйесі дісіні енгізілуімен байланысты, Елді 84,4 пайызыны ауыл шаруашылыымен айналысуы, Осыан арамастан индустрияландыруды дамытуа ммкіндік жасау шін ебекші халытарды жаын арада шешуге тиісті міндеттері - лкені техникалы экономикалы жаынан артта алуын жою, Байыры халы кілдерін кеінен тарту жолымен жмысшы табы мен ндірістік-техникалы мамандарды алыптастыру. азастанды индустрияландыру ісі болаша нерксіп шін ажетті лкені табиат байлаытарын зерттеуден басталды, КСРО ылым Академиясы 1920 жылдарды соы - 1930 жылдарды басында крнекті алымдарды атысуымен зерттеу экспедициясын бкіл лкеде жргізді, Академик Курнаков - Орталы азастанны минерал-шикізат байлытарын зерттеді, АКСР-і Кеес Одаыны ттас металлогенді провинциясы деген тжырым жасады, Академик Губкин - Орал-Ембі мнайлы ауданын зерттеді, Бл кен орны - мнайа аса бай облыстарды бірі деп орытындылады, Инженер-геолог Стбаев Жезазан ауданындаы мыс ен орындарын зерттеді, ірді болашаы зор екенін длелдеп берді.1927 жылы Тркістан-Сібір теміржол магистралыны рылысы салына бастады, Тркісіб рылысына бірнеше л кілдерінен тратын 100 мы адам ебек етті, 10 мы аза жмысшылары теміржолшы, рылысшы, техник, жол ісіні шебері мамандытарын мегерді, рылыса 200 млн сом аржы жмсалды, Соыса дейінгі бес жылдытар кезінде салынан рылыстар - Тркісіб темір жолы, араанды шахталары, Ембі мнай ксіпшіліктері, Шымкент орасын зауыты, Балаш, Жезазан кен-металлургия комбинаттары, Кенді Алтай, Ащысай полиметалл ксіпорындары, Атбе комбинаты, Жылу жне су электр станциялары, рылыс материалдары нерксібіні ксіпорындары

55.азастандаы индустриялануды жзеге асу жолдары жайындаы пікірталас.

азастанда индустрияландыруды басталуымен бкіл Жезазан-лытау ауданындаы пайдалы азба орларын жоспарлы трде анытап отыруа негіз салан Жезазан мыс жне Байоыр кмір кен орындарында алашкы траты геологиялы-барлау жмыстарын йымдастыру жне жзеге асыру ісі басталды. Жезазандаы геологиялы зерттеулер кен орындарында жргізілетін кешенді, жеделтетілген геологиялы-барлау жмыстарыны ылыми елшемдерін толыымен атады. Геологиялы зерттеулерді жне Жезазан-лытау ауданындаы ке байлытарыны енерксіптік мегерілуімен атар республикадаы геологиялы ылымдарды алыптасуына негіз салан іздеу-барлау жмыстары йымдастырыла бастады. Жезазан, арсабай, Атбасар жне Спасск кенді аудандарын, араанды кмір алабын, аратау полиметалл кен орындарын зерттеуді болашаы зор болды. Темір (арсабай), марганец (Жезді), кмір (Байоыр, ияты), корасын (орасын) ке орындарын зерттеу ісі басталды.азастанда индустрияландыруды жзеге асыру барысында республикада ауыр нерксіпті кптеген салаларын руды, сонымен атар араанды маындаы Теміртауда е ірі зауыт салынуыны маызы зор болды. азастанны крнекті алымдарыны бірі аныш Имантайлы Стбаев бл зауытты салу ажеттігін длелдеді. ылымны жетістігі объективті шарттар жасаумен ана емес, сонымен атар жекелеген алымдарды ерен ебегімен тікелей байланысты бодды. Геолог . Стбаев республикадаы шашыраы геологиялы йымдарды кшін жмылдырып, нерксіпті стратегиялы шикізатпен амтамасыз ету мселесін шешуге бар кшін салды. азастанны Жезазан, Жезді, орасын жне баса да кптеген ке орындары жмыс істеп тран зауыттарды шикізатпен здіксіз амтамасыз ету шін игерілді. . Стбаевты бастамасы бойынша Маыстау, Малжар жне Торай минерал орларын зерттеу ісі жргізілді. Ол 3 маызды нтижеге ол жеткізді: біріншісі - Жезазан мыс ке орнын ашуы, екіншісі - азастанны ылым академиясыны ашылуына лкен лес осып, оан басшылы етті, шіншісі - Геологиялы ылымдар институтын руы.