Айта ру кезіндегі азастан. 1985-1991 жж. экономикалы саяси реформалар.

ХХ . 80 жылдарды ортасында брыны Кеестер Одаыны басшылыы коамдаы леуметтік-экономикалы, саяси дадарыстан шыуды жолын іздестірді. 1985 ж. 10 наурызда К.Черненко айтыс болып, Коммунистік партияны бас хатшысы болып М.Горбачев сайланды. М.С.Горбачев жариялаан леуметтік-экономикалы айта руа баыт дадарыстан шыуа басталан талпыныс болды. Кеестік оамды демократияландыруа баытталан айта ру жылдары Кеестер Одаы сырты саясатта Шыыс пен Батысты арасындаы текетірес тйытан шыуды жолын іздестіріп, 1985 ж. зіні ядролы сынатарын біржолата тотатты. айта ру жылдары ел ішінде жеделдету тжырымдамасын жзеге асыруга баытталан біратар нтижесіз бастамалар басталды. Одаты жаа басшылары маскнемдікпен, тртіпсіздікпен кресті кшейтіп, ндірісті жаарту идеясын жзеге асыруды ола алды. Іс жзінде нарыты атынасты, жеке меншікті, багаластыты болмауы жеделдету идеясын ияла айналдырып жіберді. ндіріс німіні тапшылыы заводтар мен фабрикаларды ндіріс рал-жабдытарын жаартуа ынталандырмады. Ауыл шаруашылыгындаы мемлекеттік колхозды-совхозды жйе ылыми-техникалы революцияны жетістіктерін абылдауа дрменсіз болды. ндіріс рал-жабдытары мен ебек нтижесінен шеттетілген ауыл ебеккерлеріні ебек німділігін арттыруа ешандай лы болмады. 1985 жылы наурызда КОКП ОК-ні Бас хатшысы М. С. Горбачев таайындалан со айта ру баыты жарияланды. Біра, республиканы коамды-саяси мірінде жргізілген біратар згерістерге арамастан, Орталыты жоарыдан басару саясаты тотатылан жо. Бл сіресе, 1986 жылы 16 желтосанда азастан Компартиясы Орталы Комитетіні Бірінші хатшысы Д.А. онаев орнынан алынан кезде аны байалды. онаев Д.А. тоталитарлы жйе жадайында ызметінде азастанны жан-жакты дамуын амтамасыз етуге мтылды. 1942-1952 жж. ол он жыл бойы республика Министрлер кеесі траасыны орынбасары ызметінде жрді. Трт жылдай аза КСР ылым академиясын басарды. Ол жзден астам ылыми ебектерді авторы. 1955 жылдан 1960 жыла дейін республика Министрлер кеесіні траасы, 60-шы жылдардан азастан Компартиясы Орталы Комитетіні бірінші хатшысы ызметінде болып, республиканы тау-кен нерксібін алыптастыруа, рылыс уатын рістетуге, мдени дулеті мен сулетін ркендетуге кп ебек сііріп республика жртшылыыны ыыласына бленген болатын. Сол жылдары республика астанасы Алматыда салынан архитектуралы тамаша имараттар "азастан" она йі, "Арасан" сауытыру кешені, республика алаы мен сарайы, аэропорт пен аэровокзал, Орталы жне "Саяхат" автовокзалдары, Цирк, Неке сарайы, Спорт сарайы, Орталы музей, лтты университет алашыы салынып, кптеген трын й кешендері бой ктерді. Сондытанда бл шешімге наразы болан жастар желтосанда Орталы Комитет жанында жиналып з наразылыгарын білдірді. Желтосанда Алматыда болан уаиаларды негізінде за жылдар бойы жинаталан ттас тарихи, леуметтік-экономикалы жне саяси факторлар жатты.

оамны трып алан тетіктерін айта жргізіп, ілгері жылжыту шін реформалар енгізу ажеттігі туды. Мндай реформа леуметтік-экономикалы жне саяси шаралар жйесі тариха «айта ру» деген атпен 1985 жылдан бастап енді. Ол СОКП- ны басшылыына М.С.Горбачевті келуімен байланысты болды. 1985 жылы суір айында тілген пленумда партия оамды демократияландыру жне оны жариялылы негізде айта руды жзеге асыру шін халы алдында жауапкершілікті зіне алды. Масаты: ылымитехникалы серпінділікті жеделдету арылы елді леуметтік-экономикалы дамуыны тжырымдамасы жарияланды. Бл стратегиялы баыт 1986 жылы 25 апан – 6 наурызда ткен партияны ХХVІІ съезіні жаттары мен сонда абылданан КОКП жаа Бадарламасында зіні крінісін тапты. Жалпы М.Горбачевті айта руыны дамуында бірнеше кезедері бар жне олар азастанны егемендікке жетуіні маызды тстарымен де орайлас келеді. Бірінші кезе: СОКП ОК-ні 1985 жылы суір Пленумынан – 1987 жылды атарына дейін. Бл кезе «жеделдету» жне «кбірек социализм» ранымен тті. Айта кететін бір жйт, «айта руды ксемдері» М.Горбачев, А.Яковлев ткеннен алан лтты мселені тбегейлі шешуге болады деп есептеді. Олар здеріні ойлаандарын жзеге асыру шін азастанды тадап алды. лтты мселені экспериментальды трде реттеуге Орталыты ойынша азастан барлы жаынан отайлы еді: дстрлі ауыл шаруашылыты - шикізатты айма, «халытар достыыны лабораториясы», «жздеген тілді планетасы», билік басында - ескі, ысылан коммунистік кімшілік, т.б. Біра, орын алан оиалар республика басшыларыны саясаттаы болмашы згерістерді зіне ыайлана оймаанын крсетті. Сондытан 1986 жылы 16 желтосанда азастан Компартиясы ОК-ні V пленумы болып, Республиканы ширек асыр бойы басаран саяси айраткер азастан КП ОК-ні бірінші хатшысы Д.А.онаевті орнынан алып, оны Г.Колбинмен алмастырды.

Екінші кезе - 1987-1988 жылдар аралыы. Бл кезе «кбірек демократия» жне «жариялы» ранымен тті.

шінші кезе - 1989-1990 жылдар аралыы. Бл кезеге «алауызды жне тентіреу» сияты белгілер тн. Бл кезеде ашы саяси жне лтты атыыстар рістей бастады.

Тртінші кезе - 1990-1991 жылдар аралыы. Бл кезеде лемдік социалистік жйе кйреп, КОКП саяси дадарыса шырап, КСРО ыдарады.

жылы наурызда Н.У.Черненко айтыс боланнан кейін КОКП ОК-ні Бас хатшысы ызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы суірде КОКП ОК-ты пленумында леуметтік, экономикалы дамуды жеделдету мселесіне сйкес экономикалы рылымды айта ру баыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатыны рандары: жариялылы жеделдету, айта ру. Бл айта ру баыты 1986 жылы КОКП-ны XXVII съезінде малданды. Сонымен партия елде жаару баытына бастауа міндет алды. айта ру ешандай бадарламасыз, ылыми айындамасыз жргізілді. Бл баытты ияли болжамдары кп болды. айта ру баыты алышы кезден бастап стсіздікке шырай бастады. Бан Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, азастанда Д.А.онаев, зірбайджанда Г.лиев сияты басшылар кінлі деп шешілді. айта ру баыты мемлекетті сол кезде алышарты алыптасан аса ірі дадарыстан тара алмады. оамдаы жадай кннен кнге иындай берді. айта ру баытыны арама-айшылыы. 1987 жылы антар айында болып ткен КОКП ОК-ні Пленумында «айта ру жне партияны кадр саясаты туралы» мселе талыланды. аулыны кемшіліктері: 1. Дадарысты наты себептерін крсете алмады. 2. Жаппай згерістерді символына айналып, сз жзінде ана салтанат рды. 1987 жылы маусым Пленумы басару ісін тбірлі айта ру мселеріне арналды. Пленум зірлеген жаттар негізінде «Мемлекеттік ксіпорын туралы за» абылданды. Бл зада товар-аша атынастарыны ролі айындалды. Мемлекеттік ксіпорындар дербес товар ндірушілер ретінде арастырылды. Шаруашылыты жргізуді экономикалы дістерін мегеруге кшуге негіз жасалды. за мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жйесі енгізілді. Алайда, бл шаралар іске асырылмады. оымны саяси рылымдарын жаартпайынша, шаруашылыты жргізуді жаа дістері нтиже бермейтіндігі айын болды. Халы шаруашылыындаы жадай ауырлай тсті. Дкен срелерінен кнделікті ттынатын товарлар жоала бастады, азы-тлік трлері нашарлады. 1988 жылы маусым айында болан КОКП XIX Букілодаты конфернцияда оамны леуметтік экономикалы жйесіне талдау жасалып мынандай шешімдер абылдады: 1. Саяси жйеге реформа жргізбейінше леуметік – экономикалы згерістер жасау ммкін еместегін мойындау.

2. Демократияландыру мен жариялылы.

3. Трешілдікке арсы крес.

4. Халыты реформа жргізу.

5. леуметтік ділеттік станымдарын жзеге асыру.