Р-ы саяси партиялар жне оамды озалыс
1980-1990 жылдардаы КСРО дадарысы жне оны себептері. 1989 жылы Г.В. Колбин азастаннан Мскеуге ауыстырылды. КП ОК бірінші хатшылыына Нрслтан бішлы Назарбаев сайланды. азастан Республикасыны кіметін забай араманов басарды. азастан Компартиясыны Орталы Комитетіні бірінші хатшысы Н.. Назарбаев жааша ойлайтын саясаткерлерді топтастырды. Орталы Комитетті екінші хатшылыына Владимир Ануфриев, хатшылыка Ерік Асанбаев пен Владислав Двуреченский келді. Идеология блімін — Мырзатай Жолдасбеков, аграрлы блімді — Жнібек Крібжанов, лтаралы атынастар блімін біш Кекілбаев басарды. 1989 жылы мамыр-маусым айларында ткен КСРО халы депутаттарыны I съезінде саясаттаы, экономикадаы жне оамды мірді леуметтік-рухани салаларындаы жадайлара ткір сындар айтылып, коммунистік партия жмысына талдау жасалды. Кеес оамына тнген дадарысты себептері іздестірілді. оамды-саяси мірді аса маызды мселелері тірегіндегі тартыс бір-біріне арама-арсы станымдаы депутат топтарыны рылуына алып келді. Халы депутаттарыны I съезіні жмысын бастасымен-а аймааралы депутатты топтар рылды. Халы депутаттарыны I съезі абылдаан шешімдерді
кпшілігі жзеге асан жо. Соан арамастан ол партия комитеттеріні билігін едуір лсіретті. Е.Лигачев, П. Соломенцев трізді КОКП жне мемлекет басшыларынын, тіпті. КОКП ОК Бас хатшысы М.С. Горбачевті де ызметтері здіксіз сына алына бастады. Кеестер, ксіподатар, комсомол бірте-бірте КОКП ктемділігінен арылып, сайлау кезінде демократиялы станымдар .ала шыарылды. Осындай жадайда партия комитеттеріні лидерлері жеілістерге шырады. оамда, саяси арсыластар арасында ымырасызды, табансызды пен трасызды кшейді. Демократиялы сенімдегі адамдар кбіне «кйе жаыш», «сатылыш», «екі жзді» деп айыпталды. Демократиялы оама туді басталуы одатас республикалар мен оларды мемлекеттік ыты формациялары арасындаы атынастарды алыптасан практикасын айта арауа келді. Жаа одаты келісімшартты жасалу ммкіндігі жайлы мселені — 1988 жылды зінде-а, е алдымен Балты жаалауы республикалары лтты-демократиялы озалыстарыны кілдері ктере бастаан болатын. КСРО Халы депутаттарыны I съезінде депутаттар тарапынан бл мселе айта ктерілді. Съезде унитарлы мемлекетке тн хал-ахуалды трін згертіп, алыптасан рылымды жаа мазмнмен байытуа, орталы пен республикалар арасындаы ытар мен міндеттерді айта блуге деген мтылыстар жасалды. 1989 жылды зінде-а, КСРО-ны конфедерация аидалары негізінде згертуді наты кріністері байалды. Алайда ол жргізілмеді. Осыдан со республикалар здеріні блінетіндігі жайлы нерлым батыл млімдей бастады. Орталы теледидар, «Правда», «Советская Россия» газеттері Балты жаалауы республикаларына арсы науан бастап, оларда адам ытары бзылып, Орталы басшылы бл республикалара экономикалык жне саяси ысым крсетіп жатыр деген баытта дауды кшейте тсті. 1990 жылды 25 наурызында аза КСР Жоары Кеесіні 12-шаырылымында депутатты орындара сайлау алды науаны жргізілді. Депутаттыа кандидаттарды сыну ыы ебек орындарын, азаматтарды жиналысына берілді. Сайлау дерісіне саясаттандырылан топтар, ресми емес бірлестіктер енгізілді. Сайлау алды науанында 360 депутатты мандата 2000-нан арты кандидат атысты. Сайлауды ткізу барысы, нтижесі егемендік жне туелсіздікке баыт алан кштерді басымдыа ие бола бастаанын танытты. Жмысшы жне шаруа тобымен атар, айта сайланан аза КСР Жоары Кеесіне алымдар, загерлер, ЖОО ректорлары, діни айраткерлер енді. 1990 жылдарды екінші жартысынан бастап азастан саяси жйені замана сай негізін алауа батыл адамдар жасады. лтты рамы жаынан — 181 аза, 100 орыс жне 340 депутатты 51-і компартия органдарынын ызметкерлері болды. Жоары Кеесті траалыына — Ерік Асанбаев сайланды. 1990 жылдардын басында КСРО-даы саяси жадай декларативтік сипаттаы кптеген демократиялы ережелерден тратын олданыстаы 1978 жылы аза КСР Конституциясын згертуді, азастанны егемен ытарына бекітетін млдем жаа занама актілерін абылдауды ажет етті. КСРО-ны жайлаан саяси дадарыс, одаты аса ауыр жадайда ыдырау дерісі саяси жйені реформалауды ажет етті. Дадарыстан шыудын бір жолы — Президенттік ызметті енгізу болатын. 1990 жылы 24 суірде Жоары Кеес «аза КСР Президенті ызметін бекіту мен Каза КСР Конституциясына згерістер мен толытырулар енгізу туралы (Негізгі За)» за абылдап, аза КСР Президенті ызметін бекітті. 1990 жылы 24 суірде ызу талылаудан кейін Жоары Кеес аза КСР-іні Президенті етіп Н.. Назарбаевты сайлады. Жасырын дауыс беруге атысан 335 депутатты 317-сі — Н.. Назарбаева дауыс берді, 18 депутат арсы болды. азастанда Президенттік институт Ресейге араанда бір жыл брын енгізілді. Мемлекеттік егемендік туралы декларация 1990 жылы азанда оамдаы жадай барынша шиеленістірді. Халы депуттары арасынан парламент жмысын жандандыруа баламалы озаушы кш болу масатында «Демократиялы азастан» депутатты тобы рылды. Марат Оспанов бастаан «Демократиялы азастан» депутатты тобына Б. адырбеков, Е. Ертісбаев. Ю. Сытых, М. Оспанов, П. Своик жне облыс орталытарындаы жмысшылар комитеттеріні кілдері мше болды. 1991 жылы оларды саны 54 депутата жетті. Олар «Азат», «Единство» озалыстарымен жне баса да ресми, ресми емес топтармен байланыс орнатты. Бл крделі кезеде — «Демократиялы азастан» депутатты тобы барынша белсенді ызмет атарды. Оларды билік рылымын партиядан тазарту туралы сыныстары Жоары Кеесті партиялы-шаруашылы активінде наразылы тудырды. Сондай-а, «Демократиялы азастан» депутатты тобы мшелері сынан «Егемендік туралы декларацияны» баламалы жобасы республикалы жне одаты баспасз беттерінде ерекше дмпу тудырды. Жоба авторлары 1990 жылдары барлы одатас республикаларда абылданан лтты мемлекеттілік жне ыты мемлекет туралы тжырымдамалар арама-айшы болды дегенді ала тартты. «Демократиялы азастанны» жетекшілері полиэтникалы оамда лтты мемлекеттілік тжырымын жзеге асыру жаымсыз салдара келеді деп санады. лтты республиканы орнына азаматты оам рылуы тиіс деген станымда болды. аза зиялылары «егемендік алдымен тілге берілсін» деген сыныс тастады. Филология ылымдарыны докторлары Бабаш біласымов, Сапарали Омарбеков «Социалистік азастан» газетіні 1990 жылы 3 азандаы санында аза КСР-іні мемлекеттік Егемендігі туралы Декларациясыны жобасы тіл туралы заа айшы келіп транын айтып, дабыл ктерді. Тіл туралы зада орыс тілі — азастан жерінде лтаралы арым-атынас тілі деп жарияланан болатын. Декларация жобасын жасаушыларды оны ресми тіл деп згертіп жібергені сына алынды. алымдар орыс тілін аза КСР-інде ресми тіл деп жариялау — аза тіліні мемлекеттік статусын жоа шыарумен пара-пар екенін, зі кктеп, ркен жайан туан топыраында аза тіліні ресми тіл болуа да бден ыы бар екенін длелдеді. Декларация жобасы ызу талыланды. Декларацияны негізгі жобасы жне оан балама негізде сынан «Демократиялык азастан» тобыны жобасы, депутаттардан, жалпы жртшылытан тскен пікірлер мен ескертулерді Декларация жобасына енгізу жнінде арнайы комиссия рылып, депутат Салы Зимановты басшылыымен бір аптадан астам уаыт жмыс істеді. 1990 жылы 15 азанда аза КСР Жоары Кеесіні екінші сессиясында «Егемендік туралы Декларацияны» жобасы жнінде талас пікірлер болды. аза КСР Жоары Кеесіні траасы Е. Асанбаев тарапынан «Демократиялык азастан» жобасы те кеш сынылды. Жоары Кееске млім етілмей, баспасзге жарияланды. Сондай-а, оны рамындаы 30 депутат сессияа дейін белгісіз болып келді деген пікірлер айтылды. Декларацияны негізгі жобасына толытырулар мен згерістер енгізу шін рылан комиссия мшесі депутат Слтан Сартаев «Демократиялы азастан» тобындаы депутаттарды «лттык республика дегенді жойып, азаматты оам райы» деген пікіріне арсылы білдірді. Депутат С. Сартаев лемдік тжірибеге сйене отырып: «лтты мемлекет азаматты оама, яни ыты мемлекетке айшы келмейді. Мселен. Англия — кыты мемлекет. Алайда ол аылшындарды лтты мемлекеті. Сондай-а, Франция, Испания, Жапония таы да баса кптеген лтты негіздегі ыты мемлекеттерді мысала келтіруге болады. Біз де осы мемлекеттерді лгісінде зімізді егеменді, лтты республикамызды дамытамыз, глдендіреміз. Декларациядаы аза деген сзден оратын ештее де жо. аза лты, сонау ерте дуірден тілі, ділі калыптасан, кіндік аны таман з атамекені бар халык ой. Енді келіп оны млде сызып тастау ммкін емес», — деген тсінік берді. Келешекте республика мірінде аса маызды рл атаратын бл жат жобасы ызу талыланды. Парламент мшелері Декларацияны рбір сйлеміне. сзіне жете мн беріп, айтылан сыныстарды сол бойда дауыса салып отырды. Жоары Кеес «Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны» 1990 жылы 25 азан кні 18 саат 55 минутта абылдады. «Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияда» азастан аумаынын бірттастыы мен оан жат кзкарас, арсы рекеттер болмайтындыы бекітілді. Декларацияда аса маызды мселе — республиканы з бюджетін алыптастыратындыы айындалды. Казастанны мемлекеттік егемендігі туралы Декларация — еліміз Конституциясыны негізіне айналан республиканы тыш за актісі. Бл жатта азастан «халыаралы атынастарды дербес субъектісі болуа, сырты саясатты з мдделеріне сай белгілеуге, халыаралы йымдардын ызметіне атысуа ыы бар» егемен мемлекет деп жарияланды. Декларация алаш рет табии ресурстарды, экономикалык жне ылыми-техникалы леуетіні азастан меншігінде болуыны ерекше ыын баянды етті. Егер егемендік аидаттарына айшы келетін болса, азастан аумаында КСРО задарын тотату ыын белгіледі. 1990 жылы 25 азанда аза КСР-іні мемлекеттік егемендігін жариялау — азастан шін з дамуыны жолын дербес анытау ммкіндігін ашан тыш акті болды.
2. 1991 жылы суір-мамыр айларында (Новоогоровте) (президентті резиденцияси) М.С. Горбачев тоыз одатас республикаларды басшыларымен келісім жргізді. Бл келісімде жаа одаты шарт туралы мселе ктерілді. Келесімге атысушыларды барлыы жааран Ода жніндегі шартты олдады. Шарта Суверенді Мемлекеттерді Одаын ру кзделді. Сонымен атар, кімет органдарын жне басару рылымын, жана Конституцияны абылдау, сайлау жйесін згерту белгіленді. Шарта ол ою мерзімі 20 тамыз 1991 жыл белгіленді. Жаа одаты шартты жобасын жариялау жне талылау оамда жікке блінушілікті тередетті М.С. Горбачвті жатаушылар бл жатта арама -арсылыты дегейін тмендету жне елде азамат соысыны болуы ауіпінен тару ммкіндігін крді. Бір топ алымдар бл шарта арсы шыты. Жаа шарта арсыластар КСРО-да алыптасан халышаруашылыыны кешенін (комплекс) ыдыратып елде экономиалы дадарысты тередетеді, деп сескенді. Жана шарта ол оюа бірнеше кн аланда, аппозициялы кш реформалы саясата арсы шыып, мемлекетті (КСРО) ыдырауын тотатуа рекет жасады. 1991 жылы 19 тамызда КСРО кіметіні жоары билігіндегі аз ана топ КСРО Президенті М.С. Горбачовті денсаулыына байлынысты ызыметінен босатып, оны орнына вице – президент Г.И.Анаевты таайындаланы туралы млімдаме жасады. Мемлекетті басару шін 8 адамнан тратын КСРО-даы ттенше жадай жніндегі Мемлекеттік комитет (ТЖМК) рылды. ТЖМК-ны басында КСРО вице-президенті Г.И. Янаев, примъер-министр В.С. Павлов, КСРО ораныс министрі Д.Т. Язов жне оны замы О.Д.Бакланов, КСРО МХ-ті траасы В.А.Крючков, ішкі істері министрі Б.К. Пуго сияты жоары биліктегілер трды. ТЖМК-ны масаты КСРО-даы ауыр экономиалы жне саяси жадайды пайдаланып, билікті олдарына алу. КСРО Жоары еесіні траасы А.Лукьяновты олы ойылан ТЖМК олдау крсетуге шаыран «Кеес халына ндеу» жарияланды. КСРО Президентіні міндетін атарушы Г. Янаев еліміздегі тетенше жадайды 6-ай мерзімге созылатынын жне Б-на жне мемлекеттермен кімет басшыларына тсінікпен арау туралы млімдеме жасады.ТЖМК-ны бірінші аулысы бойынша барлы оамдысаяси озалыстарды ызметіне тыйым салынды. Бл рекет-мемлекеттік тнкіріс. ырымда дем алып жатан КСРО Президенті М.С. Горбачев бл оиадан бейхабар болды. ТЖМК-ны рекетіне лем жртшылыыны кзарасы ртурлі болды. ырызстан, Украина з территорияларында жаа кіметті жарлытары жрмейтіндігін млімдеді. скерлерді бір блігі халы жаына шыты. АШ Президенті Д.Буш КСРО-ы Конституциялы басаруды алпына келтіру баытындаы РКФСР Президенті Б.Н.Ельцинні рекеттерін олдады. Европа экономиалы Кеесіні кілдері М.С. Горбачевті айтып оралуын талап етті, талап орындалмаан жадайда КСРО-а берілетін кмекті тотататындыын мэлімдеді. Ирак жне ытай кіметтері ТЖМК-ны рылуын жатады. Москвадаы тамыз ткерісіне азастан халыны кзарасы р трлі болды. «Желтосан», «Азат» озалыстары сияты кпшілік оамды саяси йымдар ТЖМК-ны (Ттенше жадай жніндегі мемлекеттік Комитет) айыптады.
101. 1991 жылы 16 желтосан абылданды.
азастан Республикасы - туелсіз, демократиялы жне хылы мемлекет. Ол з территориясында кімет билігін толы иеленедi, зiнi iшкi жне сырты саясатын дербес белгілеп, жргiзедi.
102.2007 жылы 4 маусымда абылданды.
Мемлекеттік рміздер – бл кез келген мемлекетті егемендігі мен бірттастыын бейнелейтін, оны ажыраысыз атрибуттарыны бірі. азастан Республикасында Мемлекеттік ту, Мемлекеттік елтаба жне Мемлекеттік нран мемлекеттік рміздер болып табылады.