Нрлы жол» – азастанны жаа баыты

Астана. 14 араша. Baq.kz – азастан Республикасыны тыш Президенті Нрслтан бішлы Назарбаевты азастан халына арналан «Нрлы жол – болашаа бастар жол» атты биылы Жолдауыны ерекшелігі оны экономикалы баыта басымды беріле отырып жасаландыында. Ендігі кезекте Н.Назарбаев жария еткен азастанны «Нрлы жол» атты жаа экономикалы саясаты жзеге асырылады. Елбасы атап ткендей, жаа саясат елімізді рылымды реформаларын одан рі жзеге асыруа баытталатын болады. Дстрлі жолдауды биылы жылы не себепті ерте жарияланып отырандыы туралы “Мен зімні лкен тжірибеме арап, алдаы жылдары лемде жне біз шін де жаанды сынатар болатынын кні брын сеземін. лемні архитектурасы згеретін болады. Бл крделі кезенен мемлекеттерді брі бірдей лайыты трде те алмайды, бл шептен тек мыты, біріккен халытар мен елдер ана те алады”, – деді Президент.

Бл ретте жарияланан жаа экономикалы саясатты іске асыру шін дайынды жмыстарына баса мн берген жн: ол шін 3 жылды бюджетке згеріс енгізіп, оларды Парламент арылы ткізіп, арнайы бадарлама дайындап, кіметті тиісті аулыларын шыару ажет. Мінеки, сол шін де «Мен дайынды жмысына 50 кн уаыт беремін. 2015 жылды 1 атарынан бастап жмыс басталып кету керек», – деп Елбасы зіні тсініктемесін берді. Бл рине, халытан шыан, шынайы халы ксемі, ірі саяси тланы халыты кемел болашаы шін жасаан батыл адамдарыны бірі екендігі айын.
Жолдауды халыты л-ауатын, азастандытарды мір сапасын жасартуа баытталып отырандыы белгілі. 2007-2009 жж. экономикалы дадарысты бірінші кезеі басталанда Елбасыны тапсырмасымен лтты ор рылан. Кезінде бл идеяны дрыс абылдай алмаан да, тсінбеген де азаматтар болды. Ол орды ажетсіздігі, бар аражатты айматар немесе мемлекеттік органдар арасында блу трысында ойлар айтыландыы шынды. Біра, Елбасы саяси батылдыыны, крегендігіні арасында орды сатап алды. «Кезінде лтты орды не шін рыланын аперлеріізге салым келеді. Оны басты міндеті – траты леуметтік-экономикалы дамуды амтамасыз ету жне экономиканы сырты жайсыз жадайлардан орау. Дл азір бізді осы орымызды ажетке жарататын кез келді. азастан зге елдерді ателіктерін айталамай, экономикалы сім шін ішкі орын барынша тиімді пайдалануы тиіс», – деді Жолдауында.
азастан Республикасы негізінен шикізатты экспорта шыарады. Мнайды экспорта шыаруды нтижесінде арнайы резерв алыптасты. Елбасы «Осы жылдарды брінде шикізат ндіру мен одан тскен табыстарды біз осы ора салып келдік. 10 миллиард долларды біз 2007-2009 жылдардаы дадарыса арсы креске баыттады. алан ашаны ішіп-жеп жне жмсап ойан жопыз, сатады жне кбейттік. азір біз осы резервтерді пайдалануа тиіс болатын кезе туындап келеді. Бл аржы иын уаыттарды есеріп, экономикамызды сімін ынталандыруа кмектесетін болады. Бл ресурстар ыса мерзімдік шаралара арналмаан. Олар экономиканы рі арай айта рылымдауа баытталатын болады. Наты айтанда, кліктік, энергетикалы, индустриялы жне леуметтік инфрарылымдарды, шаын жне орта бизнесті дамытуа баытталады», – деп аржыны ай салаа алай жаратамыз деген сратара да наты жауап беріп, негізгі баытты айындап берді. лтты ордан экономикалы сім мен жмыспен амтуды олдау шін, басталан жобалар мен аса ткір мселелерді шешу шін блінген аржыны тиісті баыттары бойынша алай жмсалуы ажет екендігін егжей-тегжейлі тсіндіріп берді. «азастан – шан сты анаты талатын лан-айыр ауматы иeci. Сондытан, аталан жоспар орасан аражат пен ебекті, аса ауымды жмысты ажет етеді», – деп осы трыда мемлекеттік органдар мен облыс кімдеріне наты тапсырмалар берді.
Елбасы назарынан білім беру саласы да тыс алан жо. леуметтік инфрарылымдарды дамыту баытына тотала отырып, «Бірінші кезекте, бл – апатты мектептер мен ш ауысымда оыту проблемаларын шешу. Бл – бізді Сайлауалды тырнамамызды негізгі индикаторларыны бірі. шжылды бюджетте арастырылан аржы бл проблеманы 2017 жыла дейін шешуге ммкіндік бермейді. Сондытан кіметке осымша 70 миллиард теге баыттауды тапсырамын», – деді. Апатты жадайдаы жне 3 аусымда оытатын мектептер меселесі осы уаыта дейін елімізде крмеуі шешілмей келе жатан проблемаларды бірі. Жамбыл облысын ана алатын болса, 450 мектепті 21-і – апатты жадайдаы мектептер, ал шеуі – 3 аусымда оытатын мектептер. Білім жне ылым министріні орынбасары ызметінде жрген кезімде азастан Республикасы Парламенті депутаттарыны алдында есеп берген кезімде: «Жылда жаа мектептер салынып жатыр, неліктен апатты жадайдаы жне 3 аусымда оытатын мектеп саны азаймайды», – деген сауалды жиі еститінмін. Бл трыда бір мселені ескеру керек, азастандаы кп мектеп 80-жылдарды басында немесе ортасында салынан. азата «Темір де тозады» деген сз бар, уаыт те келе бгінде ол мектептерді де тозыы жеткен. рине, мндай мектер Ттенше жадайлар министрлігіні санитарлы нормалары мен талаптарына сай келмейді. Апатты жадайдаы мектеп саныны азаймай трандыыны басты себебі де сондытан. Елбасы Жолдауында берген наты тапсырмаларды бл проблемаларды отайлы шешуге баыт-бадар беретін болады.
Екінші бгінгі таа дейін шешілмей жатан лкен мселе – мектепке дейінгі балаларды балабашамен амтамасыз ету. «Балабашадаы орындар тапшылыын тбегейлі ысарту шін 3 жыл бойы осымша 20 миллиард теге баыттауды тапсырамын. кімдер жеке секторды тарта отырып, бл жмыспен барынша айналысуы тиіс», – деп атап тті Н.Назарбаев. азіргі уаытта Жамбыл облысында балалар башасына орналастырылан блдіршіндер тек 70 пайыздан асып отыр. Облыстаы 392 балабашаны тек 25-і ана (яни, 6 пайызы) жекеменшік. Сондытан да Елбасы жаа балалар башаларын іске осып, оан жекеменшік секторды осы салаа тартуа атысты наты тапсырмалар берді. Себебі, мемлекеттік тапсырыс тек ана мемлекеттік емес, сондай-а жекеменшік башалара да беріледі. Бл шаын жне орта бизнеске лкен кмек беретіні сзсіз.
Ел Президенті Жолдауында берген ауымды тапсырмаларды бірі азастанда шаын жне орта бизнесті дамыту мселесі. «Шаын жне орта бизнес пен іскерлік белсенділікті олдау бойынша жмысты жаластыру ажет. Бгінде лтты ордан ШОБ-ты олдауа жне несиелеуге баытталан 100 миллиард теге толытай игерілді. Бл 4,5 мы жмыс орнын руа ммкіндік берді. Бл аржыа сраныс сыныстан 23 миллиард тегеге асып тсті. Бизнесті 10 жыла бар-жоы 6 пайызбен несиелеуді брын-соды болмаан шарты жасалды. Мндай шарттар бізді елімізде бан дейін болан емес. ШОБ-ты экономикалы сімні драйвері ретінде дамыту жне оны лесін 2050 жыла арай ІЖ-ні 50 пайызына лайту бойынша жмысты жаластыран жн. Сондытан шаын жне орта бизнес шін 2015-2017 жылдары жалпы сомасы 155 миллиард теге несие желілерін АДБ, ЕДБ, Дниежзілік банк есебінен тиімді пайдалану ажет», – деді. Елбасыны тапсырмасы негізінде шаын жне орта бизнесті олдау, дамыту мселесімен кп шаралар жасалып келе жатан. Мысалы, несиелеу жне 3-4 жылды ішінде облысымызда іске асырылан «Бизнесті жол картасы-2020» бадарламасы. Бл бойынша жмысын жаадан бастап жатан ксіпкерлерге облысты бюджеттен 3 млн теге клемінде гранттар блініп, оларды з ісін дамытуа, осымша жмыс орындарын ашуа ммкіндік берілген. Биылы жылды соына дейін шаын жне орта бизнес кілдерін р трлі фискалды органдар тарапынан тексеруді тотатып, мараторий жарияланан. Елбасы Жолдауындаы бл баыттаы берілген тапсырмаларды бизнес саласыны ркендеуіне ты ммкіншіліктер беретіні сзсіз.
«Біз Жалпылтты идеямыз - Мгілік Елді басты бадар етіп, туелсіздігімізді даму даылын Нрлы Жола айналдырды. ажырлы ебекті ажет ететін, келешегі кемел Нрлы жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер тгуіміз керек», – деп Н.Назарбаев атап тті Жолдауында. Халыны болашаы шін асан пайымдылыпен берілген тапсырмаларды жзеге асыруда, орындауда ТарМУ жымы бар кш-жігерін салады.
Елбасы сынан «Нрлы Жол» Жолдауын жмыла жзеге асырамыз!

135 Р Президентіні азастан халына жолдауындаы «азастан жаа лемдік шындыта: сім, реформа, даму» деп аталатын дадарыса арсы ммкіндіктер немесе дадарыса арсы басты стратегемма.

IV. Дадарыса арсы жне рылымды жааруларды бес баыты Таяу уаыттарда бізге келесі бес баыт бойынша дадарыса арсы жне рылымды кешенді жааруларды жзеге асыру ажет. БІРІНШІ. аржы секторын тратандыру Бізді маызды міндетіміз – аржы жйесін жылдам тратандыру, оны жаа жаанды наты ахуала сйкестендіру. Біріншіден, аржы секторыны тегені еркін баамы жадайында тиімді жмыс істеуін амтамасыз ету. Мндаы аидатты ст сол, лтты валютаны баамына лтты ор аржылары есебінен шексіз олдау крсету тжірибесіне айта оралу болмайды. лтты банк банк секторыны барлы субъектілеріне жмыс істемейтін несиелер бойынша стресс-тестілеу жргізуі ажет. Оны нтижелері бойынша оларды мойындау жне есептен шыару жнінде шаралар абылдау керек. Капиталдандыру проблемаларын шеше алмаан банктер аржы жйесінен «кетуі» тиіс. азастанды банктер барлы халыаралы стандарттара, соны ішінде, Базель комитеті мен Халыаралы валюта орыны стандарттарына сйкес келуі ажет. «Долларсыздандыру» ралдарын кеейту арылы лтты валютаа деген сенімді ныайтуа ол жеткізуді маызы зор. Екіншіден, инфляциялы таргеттеу шеберінде лтты банк орта мерзімді болашата инфляция дегейін 4 пайыза дейін тмендетуі керек. Ол шін пайызды млшерлемелерді икемді згерту тетігі толыанды пайдаланылуы тиіс. шіншіден, лтты банктегі институтты кемшіліктерді жою ажет. Бірттас Зейнетаы орын, Проблемалы несиелер орын жне баса да аржы институттарын оны баылауынан шыару керек. Тртіншіден, 2016 жылы зейнетаы активтері жеке азастанды немесе шетелдік компанияларды басаруына берілуі тиіс. Зейнетаы жиналымдарыны табыстылыын арттыру масатында зейнетаы аржыларын инвестициялауа кзарастарды айта араан жн. Зейнетаы орына кзарас пен басару да лтты ора кзарас пен басару сияты болуы керек. лтты банк оам мен аржы мекемелеріне з ызметіні мселелері бойынша немі тиянаты апарат беріп труы тиіс. аржы секторына атысушыларды брімен алыпты жмыс бабындаы натысуды жола оюды маызы зор. Осы аталан барлы кезек кттірмес шараларды абылдааннан кейін ана экономиканы ынталандыруа, соны ішінде монетарлы тсілдермен ынталандыруа кірісуге болады. Мен жаа басшылыты лтты банкті сауатты басаратынына сенемін. Бізді брімізді де лтты валютамыз – тегеге сенуіміз ажет. Теге салымдары – бгінде азаматтарды жиналымдарын сатауды е здік ралы. ЕКІНШІ. Бюджет саясатын отайландыру «Крпеге арап ксілу» – бл, сіресе, жаанды дадарысты ыпалы жадайында біз шін тексерілген аидат жне бюджет саясатыны дрыс моделі. Бгінде біз бюджетке салыты тсімдерді 20 пайыза дерлік тмендегенін айтып отырмыз. осылан н салыын тлеу клемі трттен бірге, ал табыса корпоративтік салы бойынша 13 пайыза тмендеді. Бл бар боланы бизнеске осымша ысымды білдіретін болады. Бюджет шыындарын лтты ор есебінен жабу – крегендік емес. Біз алдаы жылдарды андай боларын білмейміз. Сондытан мені станымым аидатты – лтты ор аржыларын аымдаы шыындара пайдалану тотатылуы тиіс. лтты ордан республикалы бюджетке жыл сайыны кепілдендірілген, шектеулі трансферт бірден-бір тетік болуы керек. кіметке лтты ор аржыларын жаа жаанды мір шындыы жадайында алыптастыру мен пайдалануды жаа тжырымдамасын зірлеуді тапсырамын. Бізге мемлекеттік кірістер мен шыыстарды бкіл жйесін айта арау ажет. Е алдымен, бюджетті кіріс базасын лайту керек. 2017 жылы азіргі С-ті орнына сатудан тсетін салыты енгізу ажет. Барлы тиімсіз салыты жеілдіктерді жойан жн. Салыты режімдерді отайландыру ажет – тек ш дегей ана алуы керек. Олар – жалпы, жеке ксіпкерлер шін патент жне шаын жне орта бизнес, сондай-а, аграрлы сектор шін арнайы салы режімі. Мндай механизм «клекелі экономиканы» жарыа алып шыатын болады. Салы саласыны млдірлігін арттыру кіметті басты міндеті болуы тиіс. Тек осылай еткенде ана экономиканы рбір субъектісі салытарды толы клемде тлеуге мдделі болма. кімет салыты кімшілендіруді тиімділігін амтамасыз етуі керек. Бгінде млікті жария ету мерзімдері 2016 жылды 31 желтосанына дейін зартылды. Млік пен ашаны зады айналыма айтару шін осымша ынталандырулар абылданды. пиялылы пен сот удалауынан орауа кепілдік беріледі. кіметке жария ету жадайларына таы бір рет талдау жасауды жне ажет болан жадайда, оан атысушылара кепілдікті кшейтуді тапсырамын. Мен млікті жария етуге атысу жнінде лі де ойланып жргендерді барлыын осы ммкіндікті пайдаланып алуа шаырамын. 2017 жылды 1 атарынан кірістер мен шыыстарды жаппай декларациялау кшіне енеді. Одан кейін, олар айда болса да, оларды шыу тркіні мен салы салынуын анытау шін, соны ішінде Экономикалы ынтыматасты пен даму йымыны кмегімен, есепшоттар мен активтерді анытау бойынша шаралар абылданатын болады. Енді бюджет шыындарын отайландыру жніндегі шаралар туралы. кіметке барлы бюджеттік бадарламалара толы ревизия жргізуді тапсырамын. Дадарыс жадайында р теге де маызды. Тиімсіз шыындар немесе жеке сектор есебінен жабылуы ммкін шыындар бюджеттен шыарылуы тиіс. ірлік жне индустриялы даму бадарламаларыны шыындарын айта арау ажет. Мемлекеттік шыындар мен субсидиялар жйесін де айта араан жн. Бгінде бтіндей бір салалар мемлекет есебінен мір сруде. Сонымен бірге, мселен, «азАгро» корпорациясы арылы крсетілетін мемлекеттік олдау ралдары бкіл ауылшаруашылы тауар ндірушілерді те жартысы шін олжетімді емес. Бюджет шыындарын жеілдету шін мемлекет-жекеменшік ріптестігі тетігін белсендірек олдану ажет. Экономиканы басым салаларына жеке инвестицияларды ынталандыру бойынша осымша шаралар арастыру керек. Жеке инвесторларды жол, газ быры, ауруханалар, мектептер жне баса да нысандар рылысына ана емес, сонымен бірге, оларды айта жаыртуа жне техникалы ызмет крсетуге тартуды да маызы зор. Бюджет шыындарын отайландырудан босаан барлы аржыны бірінші кезекте халы шін наты нтижелер келетін жобалара баыттау ажет. ШІНШІ. Жекешелендіру жне экономикалы бсекелестікті ынталандыру Бгінде траты экономикалы сімді амтамасыз ету шін ішкі ресурстарды барынша босатуды маызы зор. Ол шін біз екі тиімді ралды – ке ауымды жекешелендіруді жне бсекелестікті лайтуды пайдалануа тиіспіз. Бгінде сім мен бсекелестікті не стап тр? Е алдымен, лкен мемлекеттік сектор – 7 мынан астам ксіпорындар. «Самры-азына» жне «азАгро» холдингтері нерксіп пен ауыл шаруашылыыны орасан зор активтеріне тиімді баылау жасай алмайды. «Самры-азына» орыны активтері ІЖ-ні 40 пайыздан астамын райды, 500-ден астам «немерелер» мен «шберелерден» трады. «азАгро» жне «Бйтерек» холдингтері бюджет пен банктер арасындаы тиімсіз делдалдара айналды. Осыларды брі далиан штаттармен жне орасан бюджеттік ресурстармен оса жреді, сонымен бірге, жеке инвестициялар мен бастамаларды ыыстырып шыаруа апарып сотырады. азір мемлекеттік сектор нысандарын жекешелендіруге шектеулерді алып тастау маызды. «Мемлекеттік млік туралы» За мен Азаматты кодексті біратар ережелерін айта арап, жекешелендіруге жатпайтын стратегиялы нысандарды санын ысарту ажет. кіметке мемлекеттік меншіктегі йымдарды брін оса отырып, Жекешелендіруді жаа бадарламасын жасауды тапсырамын. Оларды ішінде, «Самры-азына», «Бйтерек» жне «азАгроа» кіретіндері де бар. Жекешелендіруден кейін осы ш басарушы холдингті брі ышам йымдара айта рылымдалатын болуы тиіс. Жекешелендіру ділетті нарыты баа бойынша, ашы жне бсекелі жзеге асырылуы керек. Мнда акцияларды ор нарытарына орналастыру мен ашы аукциондар шешуші тетіктерге айналуы тиіс. Оан азастанды жне шетелдік инвесторларды барынша мол атыстыру шін жадай жасау керек. кіметке барлы акционерлерді млкінен айырыландарды активтерін сатып алуа деген басым ытарын алып тастауды тапсырамын. рі арай, кімет еркін жне саламатты бсеке шін жадайлар жасауы тиіс. Біріншіден, кіметке антимонополиялы ызметті кшейту бойынша наты сыныстар жасауды тапсырамын. Бізге антимонополиялы ведомство туралы мртебесі мен жмыс тртібі наты регламенттелген жеке за керек. Екіншіден, бааны жасанды реттеу трінде нарыты ынталандырулара атысты брмалауларды жою ажет. кіметке экономиканы барлы секторларында нарыты баа алыптастыруа рі арай кшуді жаластыруды тапсырамын. шіншіден, бсекелестік саласындаы саясат банкротты жне тиімсіз компанияларды оалтуды тиімді реттеу дерістерімен оян-олты жруі тиіс. Нарыты экономика – кштілерді бсекесі. Жеілгендер нарытан кетуге немесе айтадан бастауа ммкіндік алулары керек. Бізде мндай жо. Тиімсіз компаниялар мемлекеттен трлі трдегі субсидиялар мен жеілдіктер алу шін кезекке трады. Бірде-бір дамыан елде компанияларды банкроттыы саланы ыдырауына немесе жмысшыларын босата отырып, ксіпорынны тотауына алып келмейді. Тиімсіз менеджерлерді орнына зімен бірге инвестициялар келетін жаа меншік иелері келеді. Біз бсекеге абілетсіз компанияларды мемлекет есебінен «сйремеуге» тиіспіз. кіметке жеке жне зады тлалар шін банкроттыты наты жне тсінікті ресімдерін жасауды тапсырамын. Ол барынша жеілдетілген болуы тиіс. * * * Ксіпкерлер, іскер азаматтар! Мемлекет сіздерді бизнестеріізді дамытып, аяа ны труларыыза барлы жадайды жасады. Бгінгідей сын сааттарда сіздерге лкен жауапкершілік артылады. Жекешелендіруді жаа легіне белсенді атысыыздар, аржыны задастырып, ашы жмыс істеіздер. уатты ел болу – бсекеге абілетті болу деген сз. «азастанда жасалан» рбір бйымда трт асиет – сапалы, ыайлы, демі жне арзан болуы керек. Сонда ана ісіміз німді, затымыз тімді болады. зімізді зіміз амшылауымыз керек, бізді сырттан келіп ешкім жарыламайды. * * * Мен ксіпкерлер табына, барлы ауатты азастандытара, барлы бизнесмендер мен іскер адамдара сз арнаым келеді. Мемлекет жекешелендіру мен экономикалы ырытандыру бойынша бізді тарихымызда брын-соды болмаан адамдара барып отыр. Еліміз азірді зінде кпшіліктеріізге аша табуа жне іскерлік журналдарды бірінші беттерінен крінуге ммкіндік берді. Мен сіздерді капиталдарды задастыруа, жекешелендіру тендерлеріне белсенді атысуа шаырамын. Осылайша сіздер здеріізге жне азастана, барша халымыза жрдемдесетін боласыздар. ТРТІНШІ. Жаа инвестициялы саясатты негіздері Таяудаы онжылдыта азастанны алдында тран міндеттер: - экономиканы жыл сайыны сімін 5 пайыз дегейінде амтамасыз ету; - делген тауарларды экспортын 2015 жылмен салыстыранда кем дегенде екі есе лайтып, оны жылына 30 миллиард доллара дейін жеткізу; - экономикаа жыл сайыны инвестицияларды клемін 10 миллиард доллардан астама лайтып, ттастай аланда 10 жыл ішінде – кем дегенде 100 миллиард доллара жеткізу; - 660 мынан астам жаа жмыс орындарын ру, ебек німділігін 2 еседен астама арттыру. Экономикалы сімні мндай арыны тек экспортты табыстар аынын ммкін ететін жаа драйверлер алыптастыру есебінен ана амтамасыз етіле алады. Жаа жаанды наты ахуалды мні тек ртараптандырылан экономиканы ана жаанды дадарыс салдарына тиімді арсы тра алатынында болып табылады. Сондытан да біз индустрияландыру бадарламасын жзеге асыру стіндеміз. Бізге жаа инвестициялы саясат керек. Біріншіден, транслтты корпорациялара екпін тсіре отырып, жеке инвестициялар тарту маызды. Біз «крделі инвестициялар» тарту шін отайлы орта алыптастыруымыз керек. Осы жылы «Астана» Халыаралы аржы орталыын ру туралы шешім абылданды. Ол исламды аржыландыру, приват-банкинг жне айта сатандыру салаларында ірлік хаб болады. азастан кшті институттары, білікті, тиімді жне болжамды кіметі бар ірдегі кшбасшы-елге айналуы тиіс. Бізде озы техникалы кадрлар, лемдік дегейдегі инфрарылымдар болуы тиіс, оамды тртіп пен адамдарды жеке ауіпсіздігі амтамасыз етілуі керек. Инвестициялы ахуалды жетілдіруге баытталан реформаларды рі арай жаластыру ЭЫД жне баса да халыаралы аржы институттарымен бірлесіп жргізілуі тиіс. кіметке ш ай мерзім ішінде инвестициялы ахуалды жасартуды егжей-тегжейлі жоспарын жасап сынуды тапсырамын. Бдан блек, инвесторлармен жмысты белсенді ете тсу шін инвесторлар тарту мен инвестициялы ахуалды жасартуа бадарланан кімет кеесін руды тапсырамын. ірлерде жергілікті маыздаы жобаларды жзеге асыру шін инвестициялар тартуа ажетті осындай кеестер ру керек. Екіншіден, экономикалы сімні ірлік драйверлерін алыптастыру маызды. Барлы инвестициялы жобалар тікелей ірлерде жзеге асырылады. Сондытан, 6 макроірлер – Отстік, Солтстік, Орталы-Шыыс, Батыс, Алматы, жне Астана шін жеке бадарламалар жасау ажет. Ірі ірлік жобалар айналасында шаын жне орта бизнесті дамыту керек. Сондытан, ксіпкерлікті олдауды «Бизнесті жол картасы-2020» бадарламасы макроірлерді инвестициялы бадарламаларыны бір блігі болуы тиіс. Ебек ресурстарыны жмылыштыын жоарылату бойынша, бірінші кезекте, ебек кші арты ірлерді ебек кші жетіспейтін ірлерге миграцияларды ынталандыруа баытталан шараларды алдын ала арастыру ажет. Макроірлер «Нрлы Жол» бадарламасы шеберінде рылатын бірттас кліктік, логистикалы жне коммуникациялы рылым аясында бірігулері тиіс. азіргі кезде «Орталы – Отстік», «Орталы – Шыыс», «Орталы –Батыс» шешуші баыттары бойынша 11 жоба жзеге асырылуда. «Боржаты – Ерсай», «Алматы – Шу» теміржол желілері мен ры портындаы паромды ткел рылыстары жргізілуде. Бл жобалар азірді зінде 72 мы адамды жмыспен амтып отыр. кіметке аталан бадарламаларды жзеге асыру ісін белсенді ете тсуді тапсырамын. Сонымен атар, экономикалы конъюнктураны есепке ала отырып, аржыландыру кздерін ртараптандыру ажет. Мені ХР-а сапарым барысында ЭксимБанкпен 2,6 миллиард доллар сомасында займ тарту туралы уадаластыа ол жеткізілді. азір мемлекеттік бюджет есебінен кптеген жолдар салынып жатыр. Біра, бл жобалара шетелдік жне жергілікті инвесторларды да тарту керек. Жаын болашата «Нрлы Жол» бадарламасы жобаларына жеке капиталды тарта отырып, аржыландыру моделіне келтіру керек. шіншіден, азір лемдік жне ірлік рыноктарда экспортты тауашаларды белсендірек игерген жн. Біз жаын жатан елдерді экономикалы леуеттерін тиімді пайдалануа тиіспіз. Бірінші кезекте, блар –ытай, Ресей, Иран, Моолия, ндістан, Пкістан, Орталы Азия жне Кавказ елдері. Аталан елдер жыл сайын 3,5 триллионнан астам долларды тауарлары мен ызметтерін импорттайды. Еуразиялы экономикалы одаа шешуші ірлік рыноктармен еркін сауда туралы келісім жасасу ажет. кімет аталан мселелерді бізді ріптестерімізбен бірлесіп жасап, бріміз шін пайдалы етіп шешуі тиіс. СІМ-ге осы міндеттерді орындау шін азастанны шетелдердегі мекемелеріні барлы ресурстарын іске осу ажет. Тртіншіден, бізге техникалы кадрлар дайындау жйесін барынша дамыту ажет. Техникалы жне ксіби білім беру инвестициялы саясатты негізгі баыттарыны бірі болуы тиіс. Бл шін Германиямен, Канадамен, Австралиямен жне Сингапурмен кадрлар дайындау орталыын бірлесіп ру керек. Олар бкіл еліміз шін техникалы жне ксіби білім беру жйесіні моделі болады. Бесіншіден, азастан экономикасыны инновациялы леуетін арттыран жн. Болашаты экономикасын ру шін негіз алау маызды. Смарт-технологиялар, жасанды интеллект, киберфизикалы жйелер интеграциялары, болашаты энергетикасы, жобалау жне инжиниринг салаларында біліктілікті дамыту ажет. Мны тек тиімді ылыми-инновациялы жйе ру арылы ана жасауа болады. Назарбаев Университетті «Астана бизнес кампусы» хайтек-паркіні базасы мен Алматыдаы «Алатау» технопаркінде алыптастырылатын уатты зерттеу университеттері мен инновациялы кластерлері оны негізіне айналады. Астанада ЭКСПО-2017 Халыаралы мамандандырылан крмесін ткізу бізге «жасыл технологиялара» негізделген жаа энергетиканы белсенді дамытуа жасы ммкіндік береді. БЕСІНШІ. Жаа леуметтік саясат Серпінді экономикалы сім кптеген жылдар бойы бізге белсенді леуметтік саясат жргізіп, адамдарды мір сапасын бірнеше есе арттыруа ммкіндік берді. Барлы жаанды дадарыстарды теріс ыпалына байланысты экономикамыз тап болан бкіл иындытара арамастан, біз ркез азастандытарды л-ауатын арттырып келдік. Он жылда леуметтік салаа мемлекеттік шыындар наты крсеткіш бойынша 3 есеге жуы сті. леуметтік сала мен мемлекеттік басаруда жмыс істейтіндерді саны 1,2 миллион адамнан асады. Мемлекет жрдемаы мен тлемдерді лкен клемін амтамасыз етуде. Оларды 1,5 миллионнан астам азамат алады. Экономикалы туекелдерге, жалпы, ештееге де арамастан, біз халыты леуметтік олдау шараларын жзеге асыруды жаластырамыз. Мен 2016 жылды 1 атарынан бастап денсаулы сатау саласы ызметкерлеріні ебекаысы орташа аланда – 28 пайыза дейін, білім беру саласы ызметкерлерінікі – 29 пайыза дейін, леуметтік ораудаы ызметкерлердікі 40 пайыза дейін артатынын жариялаймын. Мнда бюджет ызметкерлеріні трлі категорияларына атысты сараланан тсіл олданан тымды. Алдаы жылы мгедектігі мен асыраушысынан айырылуа байланысты леуметтік жрдемаыларды 25 пайызды сімі, сондай-а, стипендиялар амтамасыз етілетін болады. 2016 жылды 1 атарынан бастап біз инфляция дегейіні алдын ала отырып, ынтыматы зейнетаыны 2 пайыза индекстейміз. 2016 жылы «Б» корпусындаы мемлекеттік ызметшілерді ебекаысы 30 пайыза арттырылатын болады. Бл масаттара аржыны біз бюджеттік шыындарды отайландыраннан кейін немдейміз. Осылайша біз ебекаыны сіру шін аржы тауып, зімізді халы алдындаы леуметтік міндеттемелерімізді орындаймыз! Мен барлы леуметтік жаынан лсіз оралан жіктерге сзімді арнамапын. Біз мтаждара ашанда кмек олын созып келдік. Сонымен атар, леуметтік ділеттілік брмаланбауы тиіс. йткені, рбір леуметтік тлем – бл жай бюджетке ана емес, рбір жмыс істейтін азастандыа осымша салма. леуметтік ділеттілік идеясы жмыс істейтін азастандытара атысты леуметтік ділетсіздікке айналмауы тиістігін наты тсіну керек. Бл – соларды ашасы! Бгін де тек Жалпыа Орта Ебек оамы ана сырты сілкіністерге орныты, тиімді экономиканы наты негізі болуа абілетті. Азаматтара леуметтік олдауды кеейту масатында кіметке 2016 жылды бірінші тосаныны соына дейін ебекпен амтуды жаа Жол картасын жасауды тапсырамын. Бадарламаларды аржыландыру клемі 2009-2010 жылдары жзеге асырылан осыан сас Жол картасымен салыстыранда лайтылатын болуы тиіс. Бл жергілікті инфрарылымдарды дамыту мен елді мекендерді абаттандыру жобалары есебінен ебек рыногыны тратылыын амтамасыз ететін болады. Кадрларды ке ауымды ыса мерзімді айта даярлау мен біліктілігін арттыру йымдастырылады. Ксіпкерлікті дамыту шін микронесиелеу кееюде. Бгін мен жаа леуметтік саясат жасау міндетін оямын. Мемлекетті леуметтік саладаы рлі лсіз оралан азаматтарды олдаумен жне адам капиталына инвестицияларды амтамасыз етумен шектелетін болуы тиіс. Атаулы леуметтік олдау тек мтаж адамдара, оларды наты табыстары мен мір сру жадайын баамдау негізінде, крсетілетін болады. Басалар ашаны здері, здеріні ебектерімен табулары тиіс. Азаматтарымызды жекелеген топтарыны ерекше сраныстарын ескере отырып, мір сруді е тменгі дегейіні рылымдарын айта арау жне оны трлі дегейлерін белгілеу ажет. кіметке ш ай ішінде леуметтік амсыздандыру жйесін отайландыру бойынша сыныс енгізуді тапсырамын. Ебек ете алатындара мемлекеттік олдау тек оларды айта оуа немесе ебекпен амту бадарламаларына атысулары негізінде сынылатын болуы тиіс. кіметке леуметтік кмекті мндай трлерін 2017 жылдан бастап енгізуді тапсырамын. леуметтік саясаттаы мемлекетті басымдыы адам капиталын дамытуа ке ауымды инвестициялар болуы тиіс. Біз бан дейін абылданан бадарламалара сйкес, білім беру жне денсаулы сатау салаларын жаыртуды жаластыруымыз керек. Мен 2017 жылдан бастап жаа жоба – «Баршаа арналан тегін ксіби-техникалы білім» бадарламасы басталатынын жариялаймын. кіметке оны жасауа кірісуді тапсырамын.
136 Туелсіз азастанны .«Мангiлiк Ел» лтты идеясы

«Мгілік ел» идеясыны тарихи негіздері 05 Тамыз 2014 21065 0 2014 жылды 17 атарында азастан Республикасыны президенті Нрслтан бішлы Назарбаевты кезекті халыа жолдауын: «Бір жыл брын мен елімізді 2050 жыла дейінгі дамуыны жаа саяси бадарын жария еттім. Басты масат — азастанны е дамыан 30 мемлекетті атарына осылуы. Ол — «Мгілік азастан» жобасы, ел тарихындаы біз ая басатын жаа дуірді кемел келбеті«,- деп бастады. Бл орайда еле еткізген жаалы — тыш мемлекеттік ресми идеология, яни «Мгілік Ел» идеясыны жариялануы. Бл — азастан Республикасыны лтты идеясынан келген тйін-тжырым. Мгілік Ел отандастарды бірегей тарихи масаты мен аарманды раны десек ателеспейміз. Аталан идея аза еліні асырлар бойы армандаан масаты ана емес, Туелсіздік жолындаы жаниярлы ебегі мен тынымсыз шыармашылыыны нтижелері арылы ол жеткен асу. «Мгілік ел» ымын теренен тсіндіру, тарихи негіздерін крсету мселелері маызды болып табылады. Тркі тарихын, кне тркі мраларын зерттеуші филология ылымдарыны докторы, профессор аржаубай Сартожалыны «MANGI EL» халыаралы ылыми-кпшілік тарихи журналында: «Мгілік ел — трік жртыны данагйі, ш бірдей аанны кеесшісі болан ататы Тоныкк (Тй-ы) негізін алаан идея...» — екендігін жазан [1, 20-21 бб.]. Елтеріс тлы аан екінші Трік аанатын раннан кейін Тоныкк «Мгілік ел» идеясын ола алды. Мгілік ел — масаты трік еліні билігі деп осыдан 13 асыр брын мгілік идеясын сынан. Елді ауіпсіздігін амтамасыз ететін геосаяси жне ішкі, сырты ораныс шеберін жасап, мгілік ел саясатын Кк Тріктер іске асырды. Сол идея, сол мрат бгінгі аза еліні бас ранына айналуда.«Кл тегін» жазуыны азіргі аза тіліні нормасына келтірілген байдолла Айдаровты нсасында: «Кктегі тркі тірісі, тркіні асиетті жер-суы былай депті: Тркі халы жо болмасын дейін, халы болсын дейін...» — деген жолдар бар [2, 63 б.]. Бл жерде елді тарих сахнасынан кетпей, саталуын тілейді. Мгілік ел дегеніміз — мемлекетті асырлар тоысында, ірі державалар арасында бсекеге ттеп беріп, зіндік ораныс саясатын стану деп тсінуге болады. Орхон зеніні бойында Трік аанатыны Ордабалы деген астанасы болан. аанатты хан ордасы мемлекетті ішкі ядросы. Оны орайтын арнайы полиция(тра деп аталан) жне оан оса траты скер (шерік деп аталан) пайдаланылды. Ішкі ораныс деп атаан екінші шебер белдеуін трлі тайпалар орап трды. шінші шеберде он-о Тркештер трды. ырыздар, Кидандар, Татабилер, Таыттар, Басмылдар да шінші шеберді ораушысы болды. Осы ш шебер ттас империяны орап трды. Тріктер осы 3 шеберді орнатып болан со, «Мгілік ел» идеясын ны бекемдейді. лама ойшыл, сазгер, обыз жасаушы орыт бабамызды лімге арсы трып, мгі мірге мтылуы, тек орытты ана емес, сол замандаы билеушілерді елді мгі мір сруін алаандыын білдіреді. М. уезов орытты мгілік мір туралы толаныстарыны негізгі философиялы тйініп аша келіп, оны болаша рпа шін дниетанымды маызы зор, мгілік мра екенін атап ткен. аза халы арасында тараан аыздардан орытты бірде айтулы кй атасы ретінде крсек, енді біразында ол лім атаулыа арсы шара іздеген аморшы ретінде крінеді. орытты мгі мірді іздеген, баилы болысы келмеген деген тсінікті, халына жерйыты іздеген Асан айымен тсіндіруге болады. Асан айы з халы шін е олайлы, е нарлы жерді іздегендігі белгілі. Утопиялы кзарастаы Асан айыны жерйыты іздеудегі масаты, халыны жайлы жерге оныстанып, болашата мгі ел болуын алаан. Крнекті еуразияшыл алым, тарихшы-этнолог Л.Н.Гумилев «От Руси к России» атты ебегінде: «Еуразия рлыы ш рет біріктірілді. Алашында оны лы Тркі аанатын ран кне тріктер біріктірді. Тріктерден кейін Шыыс хан бастаан монолдар, кейіннен Ресей з олына алды» — дейді.[4, 382 б.] Л.Н.Гумилев еуразия рлыыны бірлігі, мгілігі туралы ойын кне тріктерден бастайды. азастан Республикасыны президенті Н..Назарбаевты бастамасымен алыптасып жатан Еуразиялы идеясыны негізінде Ресейлік емес, тріктік ынтыматастыа ол жеткізіп, кне тріктерді мгілік ел идеясыны міршедігін длелдеуіміз керек.«Ттас трік елі» идеясынан «бірттас Тркістан» идеясына дейінгі бабаларымызды атаран істері едуір. Елбасы Трік бірлігі идеясын туелсіздікті алашы кндерінен бастап ктеруде. Ел азаматтары мен азастан саяси элитасыны лтты идеология алыптастыру жолындаы ойларын Елбасы сараптады. «Бірттас Тркістан идеясы», «Тркістан конфедерациясы», «Еуразиялы ода идеясы», «азастанды лт идеясы», «Жерйы», «Атамекен», «аза Елі идеясы» сынды ымдар арылы мемлекет рушы аза халы мен тарихи тадыр тоыстыран лттара орта боларлы идея, мемлекеттік мнге ие боларлы идеология арастырылды. Мгілік Ел идеясы —аза лтыны масат-мддесіне жне елімізді орта Отан еткен жз отыздан астам лттар мен лыстарды лтты идеясына негізделген идеология болатынына сенуге болады. Еуроцентристік кзарас бойыншатркі тілдес халытарды ынтыматастыына деген сын айтушылар кп. Тркі интеграциясын Т. Рыслов пен М.К. Ататрік бастаса, кейін наты практикалы шараларды ола алан Р тыш Президенті Н.. Назарбаевты шешуші саясаты з жемісін берді. Н.. Назарбаевты трік халытарыны бірлігін ныайтудаы тарихи рліні аншалыты маызды боланын ааруа болады. азастан Халыаралы «Трксой» йымына олдау крсетіп, трік дниясыны барын баалап, жоын тгендеуге жол сілтеді. Халыаралы аренада азастанны беделі ныайан сайын, трік мемлекеттеріні бірлігі идеясы ашы рі табанды насихаттала бастады. Елбасы Н.. Назарбаев зіні «Тарих толынында» атты ебегінде: «Тарихты ала ойып отыран ктем талабы рбір трік еліне ртрлі салада саяси, экономикалы, мдени жне гуманитарлы тсілдермен бірігу проблемасын шешуді бріне бірдей те институтты тетіктерін жаппай-трмай іздестіруді міндеттейді» [3, 120 б.], — дей отырып, трік мемлекеттері интеграциясыны тиімді жолдарын іздеу ажеттілігін крсетті. Елбасы Н..Назарбаев 2000 жылы 14-желтосанда латын алфавитіне кшу мселесіне атысты з пікірін білдіре келіп, те мият дайындытан со латын алфавитіне кшетінімізді айтты. Бл жерде Тоныкк негізін салан «Мгілік ел» идеясын алпына келтіруші, жандандырушы лт Кшбасшысы Н.. Назарбаевты аза халына славянды кириллица емес, тркі тектес бауырларымыз олданатын латын арпіне кшуді ажеттілігін айтты. «Тарих толынында» атты ебегінде: «Тркі халытары жмылан ждырытай болып біріккен кезде геосаяси мірге те ыты субъект ретінде ыпал ете алады, мдени лемдегі зара арым-атынастарда айдаы бір енжар, ынжы элемент ретінде емес, згелермен терезесі те тла ретінде бой крсете алады. Бл баыттаы алашы игі адам ортаазиялы одаты рылуы болды. Оны шеберінде бізді брімізге орта мдени састыымызды жете сезіну арылы дегейімізді ктеріле тсетіні сзсіз» — деп трік бірлігіні болашаына зор мітпен арады
137 Президент жне азастанны жаа астанасы.

азастанны замана лайы жаа астанасын салу идеясы Мемлекет басшысы Нрслтан Назарбаева тиесілі.

Елорданы Алматыдан Амолаа ауыстыру туралы шешімді азастан Республикасы Жоары Кеесі 1994 жылы 6 шілдеде абылдады. Астананы ресми кшіру 1997 жылы 10 желтосанда жзеге асты. Президентті 1998 жылы 6 мамырдаы Жарлыымен Амоланы атауы Астана болып згертілді. Жаа астананы халыаралы тсаукесері 1998 жылы 10 маусымда тті. 1999 жылы Астана ЮНЕСКО шешімімен «лем аласы» атаын алды. азастанны бас аласы 2000 жылдан бастап Астаналар мен ірі алаларды халыаралы ассамблеясыны мшесі.

Астана – Азияны е солтстігінде орналасан елорда. азіргі уаытта Астананы аумаы 722 шаршы шаырымнан асады, трындар саны – 853 мыа жуы. ала ш ауданнан – «Алматы», «Сарыара» жне «Есіл» ауданынан трады.

Астана азастанны орталыынан солтстікке арай ра далалы лкеде, ра бозды-бетегелі дала аймаында орналасан. ала аумаы аласа терраса – жайылма жер бедері трінде келеді. Есіл зені елорданы басты су кзі саналады. Ауа райы крт континентальды – ысы суы рі за, жаз мезгілі ысты жне біралыпты уа.

Еуразия рлыыны ортасында олайлы орналасуы Астананы экономикалы трыдан тиімді клік, атынас жне логистика орталыына, Еуропа мен Азия арасындаы зіндік транзиттік кпірге айналдырды.

Ел астанасын ауыстыру Астананы экономикалы дамуына уатты серпін берді. ала экономикасыны арынды дамуы кптеген инвесторлар шін тартымды болып отыр. Астананы елге тартылан инвестицияларды республикалы клеміндегі лесі 10 пайыза, ал республика экономикасындаы ірлік жалпы німіні лесі 10,2 пайыза те.

ала экономикасыны негізі – сауда, нерксіп ндірісі, клік, байланыс жне рылыс салалары.

Шаарды нерксіп ндірісі негізінен рылыс заттарын, азы-тлік німдерін шыару мен машина жасау ісі тірегіне шоырландырылан. Астана азастанда рылыс металл бйымдарын, пайдалануа дайын бетон жне бетоннан жасалан рылыс заттарын шыару жнінен алдыы орынды иеленеді.

аланы ірі ксіпорындары атарында Целиноград вагон жндеу зауытын, «Цесна-Асты» концернін, «Тлпар-Тальго» ЖШС жолаушылар вагонын растыру зауытын, «Еврокоптер Казахстан инжиниринг» ЖШС тікша растыру зауытын айтуа болады.

138 Р 25 жылды мерейтойы. Жетістіктері мен болашаы

* * *

Туелсіздікті 25 жылды мерейтойы – з тарихында тыш рет заманауи мемлекет ран азастан халыны ауымды тарихи жетістіктеріні жарын крінісі.

азастан шін Туелсіздікті жиырма бес жылы ілгерілеу мен орныты дамуды кезеі болды. Туелсіз азастан зіні жаа тарихымен табысты мемлекет жне бкіл Орталы Азия іріні кшбасшысы атануа ыы бар екендігін длелдеді.

з Туелсіздігіні 25 жылында азастан экономикасы арынды дамыан, табыса жетуді бірегей тжірибесі бар саяси траты мемлекет ретінде алыптасты.

Бізді елімізде экономикалы, саяси жне леуметтік салаларда аса ірі згерістер жзеге асты.

Туелсіз азастанны барлы жетістіктері мен жеістері азастан Республикасыны Тыш Президенті – Елбасы Нрслтан бішлы Назарбаевты тегеурінді жне дана басшылыымен рбір азастандыты табанды да тынымсыз ебегіні арасында ммкін болды.

Президент Н.. Назарбаевты саяси ерік-жігері жне стратегиялы крегендігі дамуды азастанды лгісіні табысты болуын айындап, азастанны орныты сіп-ркендеу жолына шыуына ммкіндік тудырды.

Еліміз «азастан-2050» Стратегиясын дйекті трде жзеге асыра отырып, лемні озы 30 еліні атарына осылуа арышты адам басуда.

Мемлекет басшысыны байыпты жне жемісті халыаралы бастамаларымен еліміз биік халыаралы беделге ие болып, аламды ядролы арусыздану озалысыны танымал кшбасшысына айналды. * * *