азастан ядролы ауіпсіздік рейтингінде е ауіпсіз елдерді атарына кіреді.

Президент Н.. Назарбаев азастанды елімізді лтты мдделеріне нсан келтірместен ядролы арусыз мемлекетке айналдыру жніндегі тарихи маызды міндетті шеше білді.

1991 жылы 29 тамызда Елбасы Семей ядролы полигонын жапты. азастан Президенті з еліні ана емес, сондай-а бкіл адамзатты тадыры шін зіне жауапкершілік ала отырып, лемдік дегейдегі саясаткер ретінде танылды.

Семей полигоныны жабылуымен ядролы аруды таратпауды жне арусыздануды жаанды процесіні жаа кезеі басталды.

азастанны бастамасы бойынша Б 29 тамызды Ядролы сынатара арсы іс-имылды халыаралы кні деп жариялады.

азастан ядролы аруды таратпау режимін ныайту жніндегі наты сыныстарын ала тартып, Ядролы арусыз лемні жалпыа орта декларациясын абылдауды сынды.

139 Н. Назарбаев азастанны егемен ел ретіндегі алыптасуы жне стратегиялы дамуы

азастан егеменді мемлекет болып алыптасуында бірнеше саяси жйені реформалау кезедерінен тті. Саяси жйені реформалау нтижесі кп жадайда мемлекетті стратегиялы баытыны дрыстыы мен клеміне туелді болып табылады. Туелсіз азастанны саяси даму стратегиясын даярлау мен жзеге асырудаы жауапты да ажырлы ебекті арасында елімізде демократиялы, зайырлы, ыты жне лемге ашы мемлекет рылды. оамды прмендi саяси реформаны арасында жаа саяси институттар: парламент, саяси партиялар, оамды озалыстар, Ассамблеялар дниеге келiп, 1993 жне 1995 жылдары республиканы конституциялары абылданды, кптеген елдер 1992 жылдан берi Б дегейiндегi мемлекетiмiздi мойындап, з елшiлiктерiн аша бастады. Сол сияты бiздi мемлекетiмiздi елшiлiктерi, кiлдiлiктерi кптеген елдерде ашылып, наыз туелсiз мемлекеттердi толы атрибуттарын, асиеттерiн иемденді.

Белгілісі, за мерзімге белгіленген саяси жаыртудаы стратегиялы міндеттерді шешуде кедергілер мен иыншылытар да кездесті. Дегенмен, Президент Н.. Назарбаевты станан саяси стратегиялы баытыны тиімділігі нтижесінде азастанны саяси жйесі даму жолына тсіп, халыаралы ауымдастыты о баасына ие болды. Бл жнінде Н.. Назарбаев «Мемлекетіміз бен оамымызды руды дрыс стратегиясын тадап алуды мірше мні бар. Екшеле талданып жасалан стратегиялы жоспар назарды жинатайды, тртіпке жмылдырады жне жрдемдеседі» [1], – деп атап крсеткен болатын.

Еліміздегі саяси даму стратегиясыны негізгі баыттары «азастанны егемен мемлекет ретінде алыптасу жне даму стратегиясы» (1992 ж.), «азастан- 2030. Барлы азастандытарды сіп-ркендеуі, ауіпсіздігі жне л-ауатыны артуы» стратегиялы бадарламасы (1997 ж.), «азастан Республикасыны 2020 жыла дейінгі стратегиялы даму жоспары»(2010 ж.), «азастан- 2050. Стратегиясы алыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» (2012 ж.) сияты бадарламаларда айындалан. Сонымен бірге, елімізді саяси даму баыттары Р Президентіні жыл сайыны азастан халына арналан жолдауларында жне азастан халы Ассамблеясыны отырыстарында сйлеген сздерінде жан-жаты талданып, одан рі дамыту жолдары сынылып отырылады. Президентті «асырлар тоысында» (1996 ж.), «Тарих толынында» (1997 ж.), «Сындарлы он жыл» (2002 ж.), «Туелсіздік белестері» (2003 ж.), «азастан жолы» (2007 ж.) атты кітаптары еліміздегі саяси жаыртуды ауымы мен баытын ынуа, сондай-а мемлекеттік саясат пен еліміз дамуыны стратегиялы жоспарындаы негізгі басымдылытарды анытауа ммкіндік береді.

оамды-саяси тратылы уаыт бойынша траты жне згеріссіз болмайды. Бл объективті жне субъективті факторлар ыпал ететін олдан жасалан процесс. азастанны 20 жылдан аса леуметтік кйзеліссіз жне этноконфессиялы шиеленіссіз болуы – бл сзсіз ел Президенті Н.. Назарбаев пен оны командасыны зор ебегіні, здеріні саяси шешімдерінде саясатта маызы зор саяси крегендік абілеттеріне ана емес, сондай-а саяси жаыртуды болжамды нсаларын растыру мен жаымды жне жаымсыз сттерді атал есептеуге негізделген салауатты прагматизмге де сйенулері болып табылады.

Н.. Назарбаевты: «Айын масатсыз адам да, билік жргізуші рылым да, оам да мір сре алмайды. Саналы мратсыз, аса армансыз мір сретін адамдар са, тоышарлы мдде, жеке басты бір сттік материалды пайдасын ойлау стихиясы сзсіз арбап алады. Сйтіп, соны салдарынан оамды азындау басталады. Бгінде бізді оамымызды баытын круге, оианы болжап білуге, тпкі масата ол жеткізуге ркімні сенімді болуына ммкіндік беретін азастан оамы дамуыны айын да наты тжырымдамасы, міне сондытан да ажет» [2], – деген сзі бл істі аншалыты жауапты жне аса крделі екендігін крсетеді

140 «азССР-ні тіл жніндегі» Заы

Адамзат тарихыны сандаан асырлар бойы жинатаан тжірибесі крсеткендей оам мен мемлекет рылымындаы крделі былыс – тіл мселесі болып табылады. Тіл лтты негізгі белгісі ретінде халыты болмыс-бітіміні саталуында шешуші рл атарады, оны рухани мдениетіні бір блігі болып табылады, сондытан да тіл зіне деген рметті талап етеді. «Тіл тадыры – рпа тадыры, рпа тадыры – ел тадыры» деген ранды станан аза халы асырлар бойы елі мен жерін, діні мен тілін сатап алу жолында талай иын-ыстау кезедерді басынан кешірді. йткені ана тілі мселесі – сол тілде жасаан, жасап келе жатан халыты ткені мен бгінгісін таразылай отырып, болашаын танытатын, сол халыты мгілігіні мселесі. Елдікті негізгі шарттары, тптеп келгенде мемлекет тіліні, лт рухыны ктерілген биігімен лшенеді. Ата-бабамыз мраа алдыран ана тілімізді мемлекеттік тіл мртебесіне ктерілу жолын сз еткенде, тарихты айналып туге болмайды. Елімізді ХХ асырда жетпіс жыл бойы билеген кімшіл-міршіл жйені станан лт саясаты республикамызды мекендеген халытарды табии даму задылытарына ыпал етіп, туан тілінен, тарихы мен мдениетінен айрылуды атерлі жадайына душар етті. Жалпы, аза тіліні мемлекеттік, саяси ауымы сонау патшалы отарлау заманы кезінен бастап-а тмендей бастааны белгілі. Бл ауіптен аза тілі 1917 жылы азан ткерісіні арасында тыландай болды. Кеес кіметіні алашы жылдарында лт тілдеріне мемлекеттік жне саяси трыда жете мн беріліп, лт тілі мен мдениетіне азды-кпті тсінушілікпен араанды байалады. Себебі, жмысшылар мен шаруаларды ксемі В.И. Ленин лт тілдері мселелеріне жете кіл бліп, бірнеше лттардан тратын мемлекетте лт тілдерін дамыту мселесіне атысты пікірлер алдырды. Бл нсаулы аидалар аза автономиялы республикасы алаш рылан уаыттан бастап жзеге аса бастады. Мселен, ырыз (аза) АССР-іні 1920 жылы азанда ткен І рылтайыны декларациясында аза жне баса лт тілдеріне жете мн беру мселесі талыланып, нтижесінде «АССР-ні мемлекеттік мекемелерінде аза жне орыс тілдерін олдану тртібі туралы» декреті /1/ абылданды. аза тілінде іс жргізу мселесін сз еткенде, таы да тариха тереірек ілуге туралы келеді. Бл мселе сонау 1920-30 жылдары оды шешіліп, біратар тжірибе жинаталаны белгілі жайт. аза АКСР Орталы Атару Комитетіні Траласы мен Халы Комиссарлары Кеесі сол жылдарда конституциялы нормалара сйкес аза тілінде іс жргізуді алыптасуы мен дамуына жрдемдесетін біратар аулылар абылдады: аза АКСР Халы Комиссарлары Кеесіні 1921 жылы 2 апандаы «аза жне орыс тілдерін республикалы мемлекеттік мекемелерінде олдану туралы» декреті, 1923 жылы 20 арашадаы «аза тілінде іс жргізуді енгізу туралы» декреті аза тілінде іс жргізуді алашы зады жаттары болды. аза АКСР Орталы Атару Комитеті КСРО Орталы Атару Комитеті лттар Кеесі Траласыны 1927 жылы 26 тамыздаы мжілісінде жасаан «Республика мемлекеттік аппаратын трылытандыру туралы» баяндамасында аза тілінде іс жргізуді республикадаы жайын гімелеп, оны одаты дегейде мселе етіп ктерді. аза тілінде іс жргізуді республикалы дегейде дрыс шешу мселесі аза лкелік партия комитетіні 1929 жылы 11-16 желтосанда ткен V Пленумында аралып, аулы-арарында ерекше кіл блінді /2/. Алайда, ХХ асырды 20-жылдары ортасынан бастап халытарды те ытыыны принциптері, КСРО-даы лттарды з мдениеті мен тілін дамыту ыы шектеле бастады. Тіл саясаты рескел брмаланып, оны орнына Сталинні лттарды лтты рухани азынасынан айыруды кздейтін «бірттас кеес халын жасау» саясаты орныты. Бл баыттаы жмыстар жергілікті халыты жне Кеес Одаында, соны ішінде азіргі азастан Республикасында тратын лтты топтарды мдделері ескерілмей жргізілді. Засызды пен зорлы-зомбылы кп лтты мдениетке орасан зор нсан келтірді, мндай келесіздікке арсылы білдірген зиялы азаматтар уын-сргінге шырады, кбісі ату жазасына кесілді. алым Н. Жанаованы тарихи зерттеу ебектеріне сйене отырып, Кеестік кезеде аза тіліні ркендеуіне кері ыпал еткен мынадай ішкі жне сырты леуметтік-демографиялы процестерді атап крсетуге болады: - жымдастыру немесе олдан жасалан ашаршылы зардаптары; - Кеес Одаы бойынша, сіресе азастандаы жаппай индустрияландыру; - лы Отан соысы жылдарында Ресей мен Украинадан ірі нерксіп орындарыны азастана кшірілуі; - Кеес Одаын басаран Н.С. Хрущевті ты игеру саясаты. жымдастыру жылдарында жіберілген ателіктер мен ашаршылы салдары азастандаы демографиялы процестерді алыпты арнасын бзып, республиканы лтты рамына ыпал етті, сайып келгенде, мны зі аза тіліні дамуына орасан зор зиян келтірді. аза тіліні индустриясы дамыан республикада жетекші тіл бола алмауына кедергі жасаан объективті жне субъективті факторлар болды. Крнекті аын, оам айраткері Олжас Слейменов ынжыла жазандай: «азатар ірі ксіпорындарына бармаандытан тіліміз ндіріс тілі бола алмады» /3/. Сондытан, азастанны нерксіп саласында орыс тілділерді стемдігі орныты. лы Отан соысы жылдарында да аза тілі мен баса аз лттар тілдеріні олданылу аясы тарылып, орыс тіліні ыпалы кшейе тсті. Блай болуы елдегі алыптасан оамды-саяси, этнодемографиялы жадайлара байланысты зады былыс еді (кімшіл-міршіл билік жйесі соыс рті шарпыан ірлердегі кптеген ірі ксіпорындарды жері байта, елі жомарт азастана кшірді). Ты игеру саясаты азастандаы жергілікті лт – азатарды з туан жерінде аз лта айналдырып, аза тіліні рісін тарылтты. Ал, тоырау жылдарында бізді алымдарымыз аза тіліні тек ішкі рылысын ана зерттеді де, оны оамды мні, мірдегі орны, ана тіліні тілдік ызметіні толы мнді принциптері туралы сз озамады. Жалпы, Кеестік дуірдегі зерттеулер, яни 1989 жылы аза ССР Тіл туралы Заы абылданан кезге дейінгі жары крген ебектер ресми идеологияны шеберінен шыа алмай, біржаты ана жазылды. Бл ебектерде за жылдар бойы интернационалды біртектілікті, «лттарды біріктіруді», яни КСРО халытары мен тілдерін жаындастыруды насихаттау масатты трде крініс берді. Мны зі кеестік жйе белгілегендей, азастандаы лт тілдеріні дамуы негізінен аланда, сол кезедегі партиялы мемлекеттік саясат ыайына сйкес зерттелгендігін байатады. Осылайша, 1980-жылдарды бас кезінде аза тілі з республикамызда белгілі бір дрежеде беделін жоалтып алды деуге болады. Міне, осындай объективті себептерге байланысты аза тіліні беделіні тмендеуі, олданыс аясыны тарылуы оны республика бойынша мемлекеттік тіл деп тануа итермеледі. 1985 жылды желтосан айында азастан Жазушылар Одаында «Соы жылдардаы аза кркем шыармаларыны тілі» атты таырыпта алалы жиын тіп, онда крнекті жазушы-академик абит Мсірепов тіл туралы жасаан баяндамасында тілді – е бірінші, лтты лтты белгісі, халыты тарихы мен тадыры, дебиеті мен мдениеті, дстрі мен салты, н мен кйі, жаны мен тні, тіпті мінез-лы деп танып, тілден айрылу – брінен айрылу екендігін, сол себепті ана тілін сатап ана оймай, оны одан рі дамыту шараларын жан-жаты ойластыру ажет екендігін баса айтты /4/. Жазушыны бл сзі аза зиялы ауымы ортасында лкен серпіліс туызып, Алматыдаы аза тілінде мектептеп ашуа, баса да игі мдени шаралар ткізуге итермеледі, ал натылы трде, мемлекеттік дегейде ана тіліне аморлы жасау мселесі батыл ктерілмеді. кімшіл-міршіл жйені темірдей тртібі ана тілі туралы натылы шындыты айтуа мрсат бермеді.

141 Орталы Азия елдері басшыларыны Ашхабад келісімі

2014 жылы 8-9 ыркйек аралыында азастан Республикасы Президентіні Иран Ислам Республикасы Президентімен кездесу орытындысы бойынша азастан «Иран Ислам Республикасы, Оман Слтандыы, Трікменстан жне збекстан Республикасы кіметтері арасындаы халыаралы клік жне транзит длізін ру туралы» Келісімге (бдан рі – Ашхабад келісімі) осылу ммкіндігін арастыру тапсырмасы берілді.

«Ашхабад келісімі» 2011 жылы 25 суірде аталмыш елдерді сырты саясы ведомстволарыны басшылармен ол ойылан. Келісім Орта Азия елдерімен, Парсы шыанаы мен Оман теізіні порттары арасында жолаушылар жне транзитті жктерді здіксіз тасымалдануы шін сенімді клік длізін руды, Халыаралы клік жне транзит длізі бойынша экпорт/импорт тауарларын тасымалдауды кздейді.

азастанны Келісімге осылуы клік логистика саласындаы атынастарды дамуына, физикалы жне физикалы емес тосауылдарды алып тастауа, Келісімге атысушы-елдер арасындаы транзиттік тасымалдарды жылдамдыын лайтуа жне азастанды экспортты жылжытуа ммкіндік туызады, сондай-а азастанны аумаы арылы осымша транзиттік жк аын тартуа жне Парсы шыанаы мен Оман теізіні порттарына шыуа жаа серпін береді.

з кезегінде, азастан Республикасы Ашхабад келісіміне осылу бойынша станымында алады жне азіргі уаытта осылу бойынша барлы ажетті мемлекеттікішілік рсімдер ткізілуде.

 

142 Р «азастан -2030» даму стратегиялы бадарламасы

азастан-2030 Стратегиясы– ел дамуыны 2030 жыла дейінгі кезеге арналан стратегиялы бадарламасы. 1997 жылы 1 азанда абылданан. Президент Н..Назарбаевты азастан халына жолдаан арнауында баяндалан. Стратегияда кзделген масат – лтты бірлікке, леуметтік ділеттілікке, бкіл жртшылыты экономикалы л-ауатын жасартуа ол жеткізу шін туелсіз, глденген жне саяси траты азастан мемлекетін орнату. Осы масата орай мынандай за мерзімді негізгі баыттар бліп крсетілді:

· лтты ауіпсіздік: ауматы ттастыты толы сатай отырып, елімізді туелсіз мемлекет ретінде дамуы. Мемлекетті траты трде дамуын амтамасыз ететін барлы ажеттіліктер шеберіндегі бастапы шарт – лтты ауіпсіздік жне мемлекеттілікті саталуы. лтты ауіпсіздікті амтамасыз етуді негізгі крсеткіші ретінде демократиялы, индустриясы дамыан басты мемлекеттермен байланыстарды кшейту, халыаралы институттар мен форумдарды кмегі мен жрдемін пайдалану ажеттігі атап крсетілді. Мны зі халыаралы оамдасты тарапынан азастана олдау жасауды жасы жола ойылуын, бай табии орларды тиімді пайдаланылуын амтамасыз етеді, азастан азаматтарыны з еліне деген сйіспеншілік сезімін арттырады. ауіпсіздікті амтамасыз ету жмысындаы сзсіз басым баыт сырты саяси ызметке, азастанны з кршілерімен жне дние жзіні жетекші елдерімен зара тиімді атынастар алыптастыруа саяды.

· Ішкі саясатты орнытылыы жне оамны шоырлануы: бірлік – оам мен мемлекетті одан рі дамуыны кепілі. Бл салада барша азаматтар шін те ммкіндікті жне барлы этникалы топтар шін те ыты болуына кепілдік беру, ауаттылар мен кедейлер арасындаы айырманы азайту, леум. мселелерді шешу, саяси орнытылы пен оамны шоырлануын за мерзімге амтамасыз ететін дулетті азастан мемлекетін орнату міндеті ойылды.

· Шетелдік инвестициялар мен ішкі жина аражатты дегейі жоары болатын ашы нарыты экономика негізінде экономикалы рлеу. Негізгі аидалары: мемлекетті белсенді рлін сатай отырып, оны экономикаа араласуын шектеу, макроэкономиканы орнытыру, экономикалы рлеуді амтамасыз ету, экономиканы наты секторын сауытыру, кшті леум. саясат жргізу, ата азыналы жне монетарлы шектеулер жадайында бааны ырытандыру, ашы экономика мен еркін сауда атынасын орнату, энергетикалы жне табии орды ндіруді одан рі жаластыру, шетелдік инвестицияларды орау.

· азастандытарды денсаулыы, білім алуы жне игілігі: азаматтарды трмыс жадайы мен дегейін ктеру, экологиялы ортаны жасарту. Сыраттарды алдын алу жне салауатты трмыс салтына ынталандыру, азаматтарды салауатты трмыс салтын стауа, дрыс таматану, гигиена мен тазалы ережелерін сатауа баулу, нашаорлы пен наша бизнесіне арсы кресу, маскнемдік пен темекі шегуді ысарту, ана мен баланы денсаулыын сатау, оршаан орта мен экологияны таза стау мселелерін амтиды.

· Энергетикалы орлар: траты экономикалы рлеу шін мнай мен газ ндіруді жне оларды шетке шыаруды клемін жедел лайту жолымен энергетикалаы орды тиімді пайдалану. Бл стратегия: тадаулы халыаралы технологияларды, коммерциялы пия жне оматы капиталды тарту, орды тез де тымды пайдаланылуы шін басты халыаралы мнай компанияларымен за мерзімді серіктестік орнату, мнай мен газ экспорты шін бырлар желісіні жйесін жасау, отын орын пайдалану ызметінде дниежзілік оамдастытаы ірі елдерді азастана жне оны лемдік отын берушілік рліне ынтасын ояту баытын стау, ішкі энергетикалы инфрарылымды жасау, зін-зі амтамасыз ету жне бсекеде туелсіз болу мселелерін шешу мселелерін амтиды.

· Инфрарылым (клік жне байланыс): лтты ауіпсіздікті, саяси тратылыты ныайту, экономикалы рлеуді кшейту. Отанды клік-коммуникациялы кешенні лемдік рыноктаы бесекелестік абілетін амтамасыз ету жне азастан арылы тетін сауда аынын лайту міндеті ойылан.

· Ксіпой мемлекет: іске шын берілген жне елді негізгі масаттарына ол жеткізуде халы кілдері болуа лайы мемлекеттік ызметкерлерді осы заманы абілетті рамын жасатау. Бл саладаы міндет осы замана сай тиімді мемлекеттік ызмет пен нарыты экономикаа отайлы басару рылымын ру, басты масаттарды іске асыруа абілетті кіметті жасатау, лтты мдделерді сашысы болатын мемлекет орнату.

Президентті жолдауында бкіл кш-жігерді осы баыттара жмылдыруды, ммкіндіктерді шоырландыруды жне йлестіруді келелі идеялары айын тжырымдалан, басару жйесіндегі реформаларды жзеге асыруды дістері мен тсілдерін тбірімен айта арау ажеттілігі атап крсетілген. Бл ыса жне за мерзімді негізгі баыттарды іске асыру барысында, е алдымен, елімізді барлы азаматтарыны бостандыына кепілдік беруге, халыты л-ауатын жасартуа жне ертегі кнге деген сенімін ныайтуа баытталан бірден-бір бадарламалы-стратегиялы ресми жат болып табылады.

азастан осы стратегиялы міндеттерді орындай отырып, 2030 жыла арай дамыан елдерді дегейіне жетуге, дние жзіні е дамыан жиырма еліні атарына осылуды кздейді. Реформалар стратегиясында экон. жне саяси рамдаы ырытандыруды зара ажырамайтын байланыста болатындыы ескерілген. Бсекелестік абілеті ашы та риясыз жадайда алыптасан оам орнату одан рі демократияландыру арылы теді, ол, тптеп келгенде, сайлауды діл ткізуге, саяси партияларды, парламентті рлін, кіметті ммкіндігін кшейтуге, сот жйесін реформалауа, БА-а еркіндік беруге, йелдерді оамдаы рлін кшейтуге саяды.

143 Р ндірістік-инновациялы даму стратегиясы.

Мемлекетті негізгі инновациялы саясаты келесі шараларды амтуы тиіс:

-инновациялы шараларды экономикалы, ыты жне йымдастырушылы негіздерін алау;

-ндіріс тиімділігі мен ішкі нарытаы тауар ндірушілерді німдеріні бсекеге абілеттілігін технологиялы жаалытар енгізу негізінде арттыру;

-ксіпкерлерді инновациялы белсенділігін ктеру жне инновациялы іс-рекеттерді асыруа блінген мемлекеттік аржыларды тиімді олдану;

-отанды инновациялы німді халы аралы нарыта ткізуде олдау жне Республикадаы німні осы трі бойынша экспортты леуетті арттыру.

Жаа инновациялы саясат іске асаннан кейін келесі нтижелерді ктуге болады:

-ндірістік жйедегі ресурстарды олдануды тиімділігін арттыра отырып, бсекелік артышылыты ерекше трімен лтты экономиканы жетілдіруде рылымды згерістер енгізу;

-халыты л-ауатын, мір сру дегейіні жасаруы.

Инновациялы факторларды ндіріске енгізу арылы жалпы ішкі нім клемін тез арынмен дамыту ммкіндігі пайда болады жне бл факторлар ел экономикасыны дамуын экстенсивті баыттан, интенсивті баыта бет бруа жадай жасайды.

Мемлекеттік бадарламаны шеберінде 2015 жыла арай елді ІЖ 50 пайызына ол жеткізу міндетіне ол жеткізу кзделген. Ол шін басты ш баытты атап ткен жн. Е алдымен – индустриалдандыру. Ол жаа ндірістік уаттылытарды, нерксіп пен агронерксіпте осылан ны жоары німдерді жасауа баытталан. Екіншісі – демелі индустриалдандыру. Бл дадарыстан кейінгі даму жне Кеден одаына мшелікпен байланысты жаа перспективалар жадайында зімізді бсекелік артышылытарымызды барынша тиімді пайдалану. шінші міндет – инновациялы индустриалдандыру деп аталады.

Елбасы Нрслтан Назарбаев «Нр Отан» партиясыны 12-съезінде ел экономикасыны алдаы бесжылдытаы жедел индустриалды даму кезінде негізге алынатын жеті басым баытын айындап берген болатын:

1. Агронерксіп кешені;

2. рылыс саласы;

3. Мнай деу;

4. Металлургия;

5. Химия нерксібі жне фармацевтика;

6. Энергетика;

7. Клік жне телекоммуникация инфрарылымын дамыту[2].

Инновациялы саясатты іске асуыны белсенділігі негізі аржы мселесіне, олара деген экономикалы ажеттілікті анытайтын нарыты сраныма, бсекелік ортаны дамуына, ылыми-техникалы леуетті дамуы, трындарды менталитеті, оларды білімі мен мдени дегейі жне сырты экономикалы байланыстара туелді. Бларды райсысы инновациялы процесстерге тікелей немесе жанама трде сер етіп отырады.

азастанны «EXPO-2017» дниежзілік крмесін ткізу ыына ие болуы азастанды лем елдеріне танытуды жаа кезеі ана емес, инновациялы дамудаы уатты серпінге негіз болады.

«ЭКСПО крмесі – жаанды ауымдаы оиа. Ол маыздылыы жаынан ірі экономикалы форумдармен, туристік тартымдылыы бойынша лемдегі е танымал спортты ойындармен салыстыруа болады. Крме бізді елімізге ірі инвестиция тартуа ммкіндік туызады. Сондай-а ЭКСПО крмесін ткізу арылы азастан «жасыл экономиканы» дамытуа тікелей септігін тигізетін жаа технология мен инновация алады» - деді азастан Президенті Нрслтан Назарбаев Астана аласында ЭКСПО-2017 халыаралы мамандандырылан крмесін йымдастыру жне ткізу мселелері жніндегі Мемлекеттік комиссияны отырысында сйлеген сзінде [3].

орытынды

Республикада индустриалды-инновациялы стратегия негізінде, ірлерді ішінде бсекелестік абілеті жоары жне экспорта бейімделген секторларды анытау арылы, жалпы ірлерді дамуына институционалды олдау крсету бгін мемлекетті негізгі масаты болып отыр.

Жалпы айтанда, ел экономикасын рге сйрейтін елімізде леуметтік-экономикалы жаыртуды басты баытыны бірі - индустриялды-инновациялы даму халыты леуметтік жадайын жасартуа о ыпалын тигізетіндігі аиат.

144 Н. Назарбаев. «азастанды леуметтік жаырту: Жалпыа Орта Ебек оамына жиырма адам»

азастанны леуметтік жаыртылуы: «Жалпыа Орта Ебек оамына арай 20 адам»

Мемлекет басшысы Нрслтан Назарбаев 3 шілде кні Астанада ткен Индустрияландыру кніне арналан телекпір барысында сз сйлеп, «азастанны леуметтік жаыртылуы: Жалпыа орта ебек оамына арай 20 адам» бадарламасын жария етті.

Елімізді алдынан жаа ммкіндіктер ашылды. Алайда, бірнеше жылдан бері лем мазасыз кй кешуде. Дадарыс жаанды дегейде есерілген жо жне лемдік оамдасты ысымды турбулентті жадайда тр.

Елбасы Нрслтан Назарбаевты «Жалпыа Орта Ебек оамына арай 20 адам» атты бадарламалы мааласында ебек адамны есесін ктеретіндігі жнінде аталы сздер айтып, ркімні ебек етуіне жадай жасау мселесі тиянаталып, кіметке осы міндетті орындау шін 20 тапсырма бергені белгілі. Елбасыны тапсырмасын орындау барысында мірге келген «Жмыспен амтуды жол картасы — 2020» бадарламасыны халы шін берер жасылыы лшеусіз. Ебек адамына мндай жадай лемді аржылы дадарыс шарпып тран стте ешбір елде жасалынан емес. Бл жнінде талай биік мінбелерден аузы дуалы азаматтар жне шетел сарап­шылары сан мрте айтты. Жмыс­пен амту баытында ешбір елде мндай бадарлама абылдаан емес. Ебек адамына жасалынан аморлыты пайдалана білу маызды.

Шынын айтанда, оамда лі з орнын таба алмай ебек етуге лы болмай жргендер бар. Сондытан да бізді басарма жыл сайын бадарламаны трындар арасында тсіндіру, гіт насихат жмыстарын жргізу баытында наты шараларды жзеге асыруда. Жмыспен амту баыттары бойынша 3000 буклет, 2500 плакат жне 570 дістемелік нсаулар дайындап, барлы ауылды округтерге жіберілді. Баспасз беттерінде, телеарналарда, радио хабарларында басарма ызметкерлері трындара тсіндіру жмыстарын жргізді. Ба­дар­ламаны мні мен маызын білмей­тіндер де табылды. Сондытан да бас­арма ызметкерлері жне осы баытта жмыс істейтін ауданды буын­дар тр­ындар арасында жиі болып, игі ба­дарлама ркімні ебек етуіне жол ашандыын наты мысалдармен тсін­діруден жалыан емес.

145 Р-ны ЕЫ-а траалыы

- азір азастан - лем назарындаы ел. Тарих сахнасына жаадан адам басан 2010 жылды алашы кнін азастан Республикасы халыаралы беделді йым - Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты йымына (ЕЫ) траалы ету ызметінен бастады. ткен жылы желтосанны 1-2-сі кндері Афиныда ткен ЕЫ Сырты істер министрлеріні 17-ші отырысында осы йыма траалы етіп келген грек тарапы азастана ЕЫ траалыын ресми трде тапсыранына барлыымыз ку болды. азастан Республикасы ЕЫ траалыына бірден бел шешіп кірісіп кетті. ЕЫ-а траалы ету міндеті - ТМД елдерінен жне мсылман жртыны арасынан алаш рет бізге сеніп тапсырылып отыр. Мны зі Елбасымыз Нрслтан Назарбаевты салиалы, сарабдал басшылыымен туелсіздігімізді 18 жылында елімізді халыаралы саясат сахнасында беделі арта тскендігіні, еліміздегі тратылы пен ркендеуді зор айаы деп білемін. 2009 жылды 22 желтосанында елімізде тіркелген дипломатиялы корпусты кілдерімен Аордада ткен кездесуінде ел Президенті Нрслтан Назарбаев: «ЕЫ-а траа болып сайлану - азастана деген еуропалы жне лемдік ауымдасты тарапынан зор сенімге ие болып отыранымызды арасы»,- деп, бл миссияны аза елі шін аса маыздылыы мен лкен жауапкершілігін аны айтты. Одан рі ЕЫ ызметін амтамасыз ететін ауіпсіздік, экономикалы жне гуманитарлы саладаы тепе-тедікті сатау елімізді алдына ойылан жаа міндеттер екенін атап ткен болатын. Ашыын айту керек, тр­­аалы ызметі лкен беделі­мен, мртебесімен оса, барлыымыза айрыша мін­деттер жктейді. Сондай-а бкіл лем елдеріні, оны ішінде атал­ан йыма мше мемлекет­тер­ді жктеп отыран зор сенімі таы бар. Бл жауапты жмыстан беде­лімізді тсірмей, абыройы­мызды асататып шыу шін тек Елбасы беделі мен отанды дипломатия­ны табанды жмысы ана емес, сонымен бірге біз сана­лы оам ре­тін­де, бкіл халы бо­лып жмыла ж­мыс жасап, барын­ша олдау кр­сетуге баршамыз мдделіміз деп ойлаймын. Себебі бл - бізді елі­міз­ді баса дниежзі елдерімен те­ре­зесі теескен кн, туан еліміз­ азастан Республикасыны асатаан абы­ройы! азастан Республикасы ЕЫ-а жне бкіл лемге аылшын тілінде аланда трт "Т" ранымен ай­шы­­талан ндылытарды сы­нып отыр. Елімізді трт негізгі станымы мемлекеттік жне аылшын тілінде: Сенім (Trust), Дстр (Tradіtіon), Ашыты (Transpa­ren­cy), Тзім­ділік (Tolerance).

146 Р Президентіні азастан халына жолдауыны негізгі баыттары «азастан 2050-стратегиясы»

1. уатты да табысты мемлекет 2. Демократияландыру мен ырытандыруды орныты процесі 3. Трлі леуметтік, этносты жне діни топтарды келісімі мен татулыы 4. лтты экономика. Халыаралы ебек блінісіндегі бізді рліміз 5. оамды тратылы пен келісімді амтамасыз ететін кшті леуметтік саясат 6. лемдік оамдасты таныан ел 7. Ядролы аруды таратпау режімін ілгерілетудегі бізді белсенді рліміз 8.азастан-2030 стратегиясы. Негізгі орытындылар ІІ. ХХІ асырды жаанды он сын-атері 1. Бірінші сын-атер - тарихи уаытты жеделдеуі 2. Екінші сын-атер - жаанды демографиялы тегерімсіздік 3. шінші сын-атер - жаанды азы-тлік ауіпсіздігіне тнетін атер 4. Тртінші сын-атер - суды тым тапшылыы 5. Бесінші сын-атер - жаанды энергетикалы ауіпсіздік 6.Алтыншы сын-атер - табии ресурстарды сарылуы 7. Жетінші сын-атер - шінші индустриялы революция 8. Сегізінші сын-атер - дей тскен леуметтік трасызды 9. Тоызыншы сын-атер - ркениетіміз ндылытарыны дадарысы 10. Оныншы сын-атер - жаа лемдік трасызды аупі ІІІ. азастан-2050 стратегиясы- жедел згермелі тарихи жадайлардаы жаа азастанны жаа саяси баыты 1. Міндеттерді жаа парадигмасы 2. айда бет алды? Жаа саяси баытты масаттары 1. Жаа баытты экономикалы саясаты - пайда алу, инвестициялар мен бсекеге абілеттіліктен айтарым алу принципіне негізделген тгел амтитын экономикалы прагматизм 1. Тгел амтитын экономикалы прагматизм 2. Жаа кадр саясаты 3. Макроэкономикалы саясатты жаырту 3.1. Бюджет саясаты 3.2. Салы саясаты 3.3. Аша-кредит саясаты 3.4. Мемлекеттік жне сырты арызды басару саясаты 4. Инфрарылымды дамыту 5. Мемлекеттік активтерді басару жйесін жаырту 6. Табии ресурстарды басаруды жаа жйесі 7. Индустрияландыруды келесі кезеіні жоспары 8. Ауыл шаруашылыын жаырту 8.1. Ауыл шаруашылыы німдерін деуде жне саудада ожалытар мен шаын жне орта бизнесті дамыту 9. Су ресурстарына атысты саясат 2. лтты экономикамызды жетекші кші - ксіпкерлікті жан-жаты олдау 1. Шаын жне орта бизнесті дамыту 2. Мемлекеттік-жекеменшік ріптестігіні жаа лгісі - «уатты бизнес - уатты мемлекет» 3. Жекешелендіруді жаа кезеі - мемлекет рліні згеруі 3. леуметтік саясатты жаа принциптері - леуметтік кепілдіктер мен жеке жауапкершілік 1. леуметтік саясатты жаа принциптері 1.1. Е тменгі леуметтік стандарт 1.2. Атаулы леуметтік олдау 1.3. ірлердегі леуметтік тегерімсіздіктер проблемасын шешу 1.4. Жмыспен амту жне ебек саясатын жаырту 2. Ананы орау. йелдерге аморлы 3. Баланы орау 4. лт денсаулыы - табысты болашаымызды негізі 4.1. Денсаулы сатау саласындаы негізгі басымдытар 4.2. Балалар денсаулыын амтамасыз етуді жаа тсілдері 4.3. Медициналы білім беру жйесін жасарту 4.4. Ауылда медициналы ызмет крсетуді сапасы 4.5. Дене шынытыру мен спортты дамыту 4. Білім мен ксіби машы - заманауи білім беру, кадрларды даярлау мен айта даярлау жйесіні негізгі бадарлары 1. Білім беру саласындаы жмысты басымдытары 1.1. «Балапан» бадарламасын 2020 жыла дейін зарту 1.2. Инженерлік білім беру жйесін дамыту 1.3. Білім беру саласындаы леуметтік жауапкершілік жйесін дамыту 1.4. Білім беру дістемелерін жаырту 2. Инновациялы зерттеулерді дамытуды жаа саясаты 2.1. Технологиялар трансферті 2.2. ылым мен бизнесті кооперациясы 2.3. Перспективалы лтты кластерлерді алыптастыратын жол картасы 3.Жастара ндеу 5. Мемлекеттілікті одан рі ныайту жне азастанды демократияны дамыту 1. Мемлекетті басаруды жаа типі 1.1. Мемлекеттік жоспарлау мен болжау жйесін жетілдіру 2. Басаруды орталысыздандыру 2.1. Орталы пен ірлер арасындаы жауапкершілік пен кілеттіктерді ара-жігін ажырату 2.2. Жергілікті зін-зі басаруды дамыту тжырымдамасы 2.3. Ауыл кімдерін сайлау 3. Ксіби мемлекеттік аппарат алыптастыру З.1. кімшілік реформаны екінші кезеі 4. Бизнес ауымдасты пен мемлекеттік аппаратты зара іс-имылыны жаа жйесі 5.Тртіпсіздікке млде тзбеушілік принципін енгізу 6. Жеморлыа арсы крес 7. ы орау органдары мен арнаулы ызметтерді реформалау 6. Дйекті де болжамды сырты саясат - лтты мдделерді ілгерілету мен ірлік жне жаанды ауіпсіздікті ныайту 1. Сырты саясатты жаырту басымдытары 2. Экономикалы жне сауда дипломатиясын дамыту 3.ірлік ауіпсіздікті ныайту 4.Жаанды ауіпсіздікті ныайтуа лес осу 5. лтты ораныс абілеттілігі мен скери доктринаны ныайту 7. Жаа азастанды патриотизм - бізді кплтты жне кпконфессиялы оамымыз табысыны негізі 1. Жаа азастанды патриотизм 2. Барлы этностар азаматтарыны те ытылыы 3. аза тілі жне тілдерді штырлылыы 4. Мдениет, дстрлер жне даралы 5. лтты интеллигенциясыны рлі 6. ХХІ асырдаы азастандаы дін 7. Болашатаы азастанды алай елестетемін? 8. лта ндеу

147 Р Президентіні азастан халына жолдауыны негізгі басымдытары «азастанды жол- 2050: Бір масат, бір мдде, бір болаша»

Мгілік ел“ — ата-бабаларымызды сан мы жылдан бергі асыл арманы. Ол арман-лем елдерімен терезесі те атынас рып, лем картасынан ойып трып орын алатын Туелсіз Мемлекет атану еді… Біз шін болашаымыза бадар беретін, лтты йыстырып, лы масаттара жетелейтін идея бар. Ол — „Мгілік ел“ идеясы» деп Елбасымыз бл идеяны аса ажеттіліктен туындаанын ерекше атап тті. «Мгілік ел» идеясыны негізгі масаты — елімізді арышты дамыан мемлекетке айналдыруда лтты мддені, рухани дниені жаыртуды жне зімізді аза лтыны мерейін асыруа, алыптасан тарихи рдістерін жаыртуа арналан жат деп білуге болады. Президентті жалпы лтты идеясы — елімізді рухын ктеретін, лы масаттара жеткізетін «Мгілік ел» — елімізді з масатына талай дуір сынынан сріндірмей жеткізетін тырлы бастама. Осыны барлыы дамыан 30 елді атарына кіруімізге жаа серпін беретіні сзсіз. Бл шін бізде барлы ммкіндіктер: ресурстар, білімді адамдар, ждырытай жмылан лтымыз бар, деді Елбасымыз. Ел басшысы з сзін ары арай жаластыра келе: «Біз бріміз бір атаны — аза халыны лымыз. Брімізді де туан жеріміз біреу — асиетті аза даласы. Бл дниеде бізді бір ана Отанымыз бар, ол — туелсіз азастан. Біз болашаа кз тігіп, туелсіз елімізді «Мгілік Ел» етуді мрат ылды. «азастан-2050» Стратегиясы осынау мгілік жолдаы буындар бірлігіні, рпатар сабатастыыны крінісі. Бабаларды ерлігі, бгінгі буынны ерен істері жне жас рпаты жасампаздыы арасында сабатасты болса ана, біз «Мгілік Ел» боламыз. Туелсіздік аланнан кейін небір тар жол, тайа кешулерден срінбей ттік. Бгін азастанды бкіл лем танып отыр. азастан таяудаы жылдар ішінде лемдік бсекеге барынша абілетті елдерді атарына кіруі тиіс. Бл дегеніміз — бсекеге ттеп беру. лемдік бсекеге ттеп беруді басты шарты — кшті рух пен білім. Елбасы Жолдауында білім саласы ызметкерлеріні алдына да лкен міндеттер ойды. «лтты білім беруді барлы буыныны сапасын жасартуда бізді ауымды жмыстар ктіп тр. 2020 жыла арай азастандаы 3–6 жас аралыындаы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз амту жоспарлануда. Сондытан олара заманауи бадарламалар мен оыту дістемелерін, білікті мамандар сыну маызды. Орта білім жйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оыту-дегейіне жеткізу керек. Мектеп тлектері аза, орыс жне, аылшын тілдерін білуге тиіс», деп атап крсетті. Осыан орай, лкен жауапкершілік жктеліп отыран малімдерге жаашылдыпен жмыс жасауа тура келеді. Жаандану заманы, баршаа млім, елдер мен лттара аса атал талап оюда. Е бастысы — лтты тіл лтты сананы, лтты намысты жоарылыына, оны ажеттілік-дегейіне байланысты екенін жадымыздан шыармауымыз ажет. азіргі тада зін ешкімнен арты та, кем-де емес дрежеде сезіну халымыза жетпей отыр. Ал мселеге тереірек ілсек, істі тетігі, яни аза тіліні тадыры азаты з олында. аза тіліне мемлекеттік мртебе берілген стінен басталан даму кезеіні ай-айсысында болмасын Президентіміз Нрслтан бішлы Назарбаевты олтабасын креміз. 1995 жылы абылданан Ата заны 7-бабында «азастан Республикасындаы мемлекеттік тіл — аза тілі» деген конституциялы шешім жасалды. Осыдан екі жыл кейін абылданан «азастан Республикасындаы Тіл туралы» заында «азастан Республикасыны мемлекеттік тілі — аза тілі» деп атап крсетіліп, оны барша азаматтарды еркін жне тегін мегеруіне ажетті барлы йымдастырушылы, материалды-техникалы жадайлар жасалатындыы айтылан болатын. кімет осы За баптарын жзеге асыруда тиісті шешімдер мен аулы-арарлар абылдады. Тілдерді олданыс аясын кеейту баытында арнайы мемлекеттік бадарламалар жасалды. Ана тілімізді ркендетуге баытталан игі шаралар мен жаттарды брі осы ткен жылдар жемісі. Мемлекет басшысы ел экономикасы мен шаруашылыы, мдениет пен ылым-білім саясаты жнінде ткен бірде-бір жиында аза тіліне сопай кеткен емес. Елбасы аза тілі лтымызды асыл азынасы, басты ндылыы екендігін «…рі ару, рі алан, рі байыры, рі мгі жас, отты да ойнаы Ана тілінен арты аза шін бл дниеде ымбат не бар екен!», оны тарихтаы рлін «…асырлар бойы азаты лт ретіндегі мдени ттастыына е негізгі йыты болан — оны ажайып тілі». Мемлекеттік-дегейдегі маыздылыын «мемлекеттік тіл — бл Отан бастау алатын Ту, Елтаба, нран секілді дл сондай нышан», ел бірлігі мен ттастыын сатаудаы леуметтік мртебесін «…біз барша азастандытарды біріктіруді аса маызды факторы ретінде мемлекеттік тілді одан рі дамыту шін барлы кш-жігерімізді жмсауа тиіспіз», оамдаы ызметі мен баршаа міндеттелу негізін «Мемлекеттік тілді білмейінше, мемлекеттік органдарда немесе сот саласында жмыс істеу ммкін болмайды», азаты намысын жану масатында айтылан отты ойларын «…зіміз ана тілінде сйлемейінше, зге ешкім-де бл тілді шындап рметтей оймайтынын тсінуге тиіспіз». азаты азатыыны басты белгісі — азаша сйлеуі. азастанны болашаы аза тілінде жатыр. аза тілі лі бірте-бірте мемлекеттік ызметте, экономика мен мірді барлы саласында басымды танытатын болады — деп наты тжырымдар арылы атарылар істі жйелі-де жоспарлы жргізілуін, басты масат-міндеттерін белгілеп берді. Елбасыны аза тіліне байланысты айтылан орынды сздері санаа суле тсіріп, барша жртты аза тіліне деген адамдарын жеделдететін уаыт болды.

148 Р Президентіні азастан халына жолдауыны басты масаты «Жаа лемдегі жаа азастан»