II. Тб килештге исемдр менн улланыла торан бйлестр.

ЫМЛЫТАР М УЛАРЫ МНЛРЕ

Билдле буланса, тышы донъяны, йни реаль ысынбарлыты танып беле кешене хис-тойолары, эмоциялары, эске кисерештре, ихтыяры ифрат ур роль уйнай. Икенсе трл йткнд, хис-тойолар реаль донъяны танып беле логик категориялар менн брбр анала. Ысынлап та, ымлытар рене саф тойоно белдерее менн баша тркмдренн ыра айырыла, снки улар аллы тркмдре ыма номинатив функция тй алмайар.

Хис-тойолар, эмоциялар ене мн йкмткее яынан ифрат

кп трл, улар: шатланыу, ыуаныу, айырыу, матаныу, маайыу, эрелне, лл кем булыу, арау, рл, кене, нт булмау, ерне, рнйе, оланыу, аптырау, жплне, икелне, асыуланыу, кр алмау, орурланыу, хуплау, урыу, икне, ураныу, кешенн кл, мыыл ите, кешег ирония менн арау,

борсолоу. Ымлытары абсолют кпселеге бер нис мнл улланыла. Улары тулы мне тик контекста ына, йлм эсенд икенсе бер йлм киге менн бйлмйенс ген тулыынса асыла. Ымлытар улланылан йлм йкмткее яынан эмоциональ-экспрессив була м айырым бер интонация менн йтел. Артабан, ымлы р яы р яалыу сн ниге була алмайар. Улар шулай у йлм киктре функцияында ла улланылмай, снки улар йлмд баша йлм киктре менн грамматик мнсбтт булмай. Был йттн, улар инеш рг

тартым. Ымлытар, аи булара, йлм башында килеп, тотош йлмде эмоциональ трн барлыа килтер. Ымлытары мн йкмткеен арап тбндге тркмдрг блерг ммкин:

Императив ымлытар

Был тркмсг ингн ымлытар кешене ниндй була

ихтыярын белдер. Ихтыяр мне икенсе кешег трл

кимлдге бойороуы, тыйыуы, ндшее, мржт итее

алата. Императив ымлытара уй, уйыы, уйсы, ана, ну, ну-ну,

марш, й, йге, йк, арауыл, й, йге, м, мге, йме,

айт, на, на-а, на-на, эй, й, эй, айт, ай ин. Миалдар: — Эй,

Хснтдинов, тиерк тор (Я.Хамматов).

— й, талау, атла йтерк (Я.Хамматов). Марш, бынан китеге,

эеге булмаын (Я.Хамматов). — Эй, кем бар унда, сыыы тиерк

Хис-тойо ымлытары

Был тркмг ингн ымлытар бик кп трл тойолары,

эмоциялары м эске кисерештре белдер. Хис-тойо

ымлытарына аба, абау, ай, ах, ах-ах, ай-ай, ай-яй, бй, а-а, их, о,

о-о, ой, оо, у-у, ура, ух, уу, эх, , -, --, б, , эй, ай-ай, ай

алла, эй хоайым, уф, тфу, фу, фуу, фуф, й, ура, билли, эх,

валлаи, а-а, а, е, ай буй, ха-ха-ха, вай-вай, вай кем арай.

Миалдар: — , боласы йг айтып йыылан! (М.Буранолов). —

айы бер аллы р, шулай у бйлнештр, инеш р ымлытар функцияында улланыла. Млн, билли, илл мгр, илла-алла, ана, анаы, бис, лнт, рхмт, собханалла, влйкм сслм, сслмлйкм, хуш, валлаи, йнс, ай алла, алла-алла, эй, Хоай, хоайым, р уыры, блеш, аллаа шкр, афарин, бркалла, лнт, шкр, рхмт яуыры, шайтан алыры, стфирулла, ай ттгене, брмес, бынаайыш, ярабби.

Миалдар: Рхмт, рхмт и, бгнг кн,

рхмт и, кел ойоном ("Аиел").

Аллаа шкр, хаттары килеп тора, — тине Фил инй

("Йшлек"). йнс! Баара аайыыы крем, ег кстнс

ебре ("Аиел"). Абау, р уыры, теше серегере!

(3.Бейешева).

ОШАТЫУ РЕ

Бтенн элек шуны йтерг крк, ошатыу ре башорт теленд ур урын алан м улар телмр бик ки улланыла. Ошатыу ре кеше тауышына, хайуандар м ош-орттар сыаран н-ауаздара, йберрн, предметтаран, тбит кренештренн хасил булан тауыштара ошатыуы белдер.

Млн, гж, гжт, ыж, дмбр, шап, дыыр, др, донор, даыр,

сырт-сырт, шалтыр, шау-гр, шопор-шопор, шыыр, сый-сый,

шытырт, ы-, мыш, ялт, келт, глт, салтыр, сетер-сетер, сор-

сор .б.

Ошатыу ре телмр аллы йки яы а улланыла, парлашып, ишлшеп т кил. Шул у сата тлш яынан тик бер н м тик ике н торан ошатыу ре л бар. Ошатыу рен семантик планда тп ике тркмг блерг ммкин:

1) ношаш р,

2) ыношаш р, ыношаш р хркттре, йберре, предметтары тышы торошон, шулай у предметтары хркттрен ошатыуы, улары ни решле булыуын алаталар. Млн, глт, зыр, шарт, селт, сылт,

шарт, шорт, шып .б. Тлштре яынан ношаш м ыношаш р бер-

береенн айырылмай. Ошатыу ре ылымдар менн грамматик мнсбтк инеп, ылым белдергн эш-хлдре асылап кил м хл функцияын тй. Исем функцияын тгн ошатыу ре эй м хбр функцияында ла килерг ммкин.

Херге башорт теленд ношатыу ренн яалан ылым формалары улланыла. Млн, ахахайлау, бурылдау, бурылдау, бупылдау, бызлатыу, былау, бызырлау, бызылдау, былылдау, быхылдау, геуелду, гжлд, гбрл, грлд,

гплд, ырылдау, даырлау, дамбырлау, дарылдау, дегелд, доолдау, дрл, зыйлау, дерелд, зырлау, зыулау, йыбырлау, йылтлау, келтер, ласылдау, кеткелд, лыпылдау, мгр, мыйтылдау, мыырау, мышылдау, пырхылдау, сыйылдау, сетерл, сылтырау, сыырлау, сыр-кылдау, сыйылдау, шартылдау, шыырау, шарылдау, шыырау, шабырлау, шылтырау, шыранлау, шытырау, ыылдау, ыылдау, хихылдау, ихахайлау, ыхылдау .б.

Ошатыу ренн яалан ылымдара -ла/-л, -ылда/ -елд, -

да/-д аффикстары м улары фонетик варианттары ушыла: шарт-ла, зыу-ла, ыр-ылда, дер-елд, ша-ылда, шы-тыр-а, без- елд, дб-р, гр-л, ге-л .б. Ошатыу ренн яалан ылымдар ылымды кп категориялары (заман, йнлеш .б.)

менн гр.

· Алатан мнлрен арап ошатыу ре бер нис тркмсг блен.

1. Тбигт кренештрен белдергн ношатыу ре

Был тркмг шыбыр-шыбыр, дбр-шатыр, ялт-йолт, елбер- елбер, сылтыр-сылтыр, гж-гж м баша ошатыу ре арай. Улар ар м ямыр яуыуы, ел иее, йшен йшне, кк ккре, япра ойолоуы, шишм м йыланы аышын, буран тауышын саылдыра. Был тркмг ингн ошатыу ре м уларан яалан ылым формалары трл тбит кренештрен хас булан тауыштары саылдыра. Миалдар: Тн буйы ялт-йолт йшен йшнне, шабыр-шобор ямыр яуы (М.афури). Гжлп икн елде л ипк алмай, улар сыып йгере (Б.Рафиов). Ксл икн елг аас япратары ыштыр-ыштыр килде (Т.Килмхмтов).

2. Тормоштаы трл предметтары, йберре, шулай у механизмдары, машиналары тауышын, хемт процесындабарлыа килгн тауыштары белдер. Млн, шатыр-шотор, ге, шаыр-шоор, ша-шо, выж, шалт-шолт, шыыр-шыыр, та-то, келтер-келтер, зыыр-зыыр, келт-келт, тыр-тыр .б. Араында, айанлы, сбпле бйлестре. Был бйлестртп килештге исем йки исем ылымдаран у килеп, сбпмнсбтен белдерлр: олсобай аайы Талха м Схиписемле гй улдары ына, карателдр килгн осор. а Кжнд

булыуары сбпле, ин тороп аландар (Я. Хамматов). Кп йр араында ола атты аятары тубыр булып бт (киттн).

ле атап телгн бйлестр шулай у эйртеле ушма йлмдге сбп эйрсн йлмде хбре составында килеп, эйрсн йлмде баш йлмг бйлсе грамматик сара вазифаын да тп йрйр: Снт айыу янына килеп торо ла ундаы оло кешелр китеп бту сбпле, китте: бала-саа янында тороу килешм, тип уйланы (Ж. Кейекбаев).

Килеш, кй, кйн, кйнс бйлестре. Улар тп килештге исем, шулай у сифат, крте алмансы м ткн заман сифат ылымдан у килеп, эште эшлне решен белдерлр.

Миалдар: Малай ына кйнс йеп булан Аллаяр — мрхм

птеллим хажиы лкн улы — айылай таа ир булып киткн

(Ф. Инолов).

Тип бйлесе сн бйлесене синонимы булып йрй, исем м ылым формалары менн килеп, предметлыты ла, масат мнсбтен д белдер. Миалдар: Эйе, мрхм Григорий кеек кеше ирк осрай был донъяла, ил тип, йн атты, башорт тип, шуа ирек, ер бирм тип, дошман улынан тте (. Хкимов). ылыуай унан-бынан ына ашаны ла, байрама ерлне сн клубтарын

йыйыштырыра тип, ене эштре артынан йгере (С. Агиш).

II. Тб килештге исемдр менн улланыла торан бйлестр.

Был тркмг тбндге бйлестр ин: тик-ыем, хтле(м), салы, р, кур, аршы, арап, арай, кпабан, торо, араанда, араматан, арата.Тиклем, хтле(м), салы, р бйлестре. Исем, алмаш м ылым формаларынан у килеп, тбндге мнсбттребелдерлр:

1. Тб килештге исемдр менн килгнд ара (урын) си|ген:

Снттр Ергнг тиклем ат ялланылар (Ж. Кейекбаев). мм Урал енекен итеп, таш тултырылан тото туы башлы дейее

туы балаы йыйылышып торан урына хтле ктреп алып бары (киттн).

2. Ваыт сиген: Март ааына тиклем кнд ындырмай тотанлытан, быйылы ышты осо-ырыйы булма ыма тойола башлаайны инде (Б. Рафиков). Киск салы умасы бит был! (М. Крим).

Синтаксик ятан был бйлестр ваыт хле м урын хле

составына ин.

аршы бйлесе.

Ул мн яынан дйм аршылы, ваыт, урын мн тмррен тп йрй.

1. Урын мнен белдер, йни кемдедер, нимнедер

аршыында икнлекте крт. Йыла нене аръяында, бег

аршы торан ашлата, тау битлренд ыйыр ктре

йрйр (. мр). 391

2. Ваыт мнен, йни эш-хлде ниндйер мигел йки

ваианан алда буланын белдер, млн: Бер кнд киск аршы

Хниф эрген сытым да, трн уйа сумып, ала уртаына арай

атланым (. мр).

3. Эш-хрктте кемг, нимг аршы йнлтелгнен белдер:

Бынан у Закир, дружинасылар яында тороп, атыбал м Федька

Рябой отрядтарына аршы батырарса уышты (3. Бейешева).

Айтуан закона аршы баранын бел л, ен тутата алманы