ЗЕРТХАНАЛЫ ЖМЫСТЫ ДРЫС ЖАЗУ МЫСАЛЫ
Кні:
Таырыбы:Гомофункционалды кмірсутектері туындыларыны реакцияа тсу абілеттіліктері. Спирттерге, фенолдара, аминдерге, альдегидтерге, кетондара жне карбон ышылдарына сапалы реакциялар.
№1 Жмыс. Спирттер мен фенолдарды суда ерігіштіктері.
Реакцияларды химизмі:
1. С2Н5ОН + Н2О млдір ерітінді
этил спирті
2.
+ Н2О лай ерітінді
3-метилбутанол-1
3.
+ Н2О млдір ерітінді
глицерин
4.
+ Н2О лай ерітінді
фенол
БАЫЛАУ:
Этил спирті мен глицерин ерітінділері млдір, ал изоамил спирті мен фенол ерітінділері лай екендігі байалды.
ОРЫТЫНДЫЛАР:
Тменгі молекулалы спирттер, мысалы этил спирті суда жасы ериді. Кмірсутек радикалдарыны артуына арай, мысалы изоамил спиртіні ерігіштігі тмендейді. Глицерин молекуласында гидроксил топтарыны саны кп боландытан оны ерігіштігі артады.
№ 1 ЖМЫС. спиртТЕР МЕН ифенолДАРДЫ СУДА ЕРІГІШТІКТЕРІ.
Реактивтер: спирттер: этил, изоамил, глицерин; фенол.
ш пробиркаа 2-3 тамшыдан этил спиртіні, изоамил спиртіні, глицеринні ерітінділерін тамызады, тртінші пробиркаа фенолды 1-2 кристалын салады (Са болыыз! олмен алмаыз!). Этил спирті мен глицерин млдір ерітінді, ал изоамил спирті мен фенол лай ерітінді тзеді.
Реакцияларды химизмі:
Гидроксилді топтары бар кмірсутектеріні туындылары сумен сутектік байланыс тзеді.
Осыны нтижесінде тменгі молекулалы спирттер суда жасы ериді.Радикалдарыны артуына арай ерігіштіктері тмендейді.Молекулада гидроксил топтарыны кбеюіне арай оны ерігіштігі артады.Этил спирті мен глицерин ерітінділері бар пробиркаларды келесі тжірибелер шін сатаыздар.
№ 2 ЖМЫС. спиртТЕР МЕН фенолДАРДЫ индикаторА СЕРІ.
Реактивтер:кк лакмус аазы
Этил спирті, глицерин жне фенол бар пробиркалардаы ерітінділерге (1 жмыс) лакмус аазын батырады. Оны тсі згермейді. Спирттерді бейтарап осылыстар деп есептеуге болады. Фенолдар суда ышылды асиет крсететін боландытан диссоцияцияланады.
Реакцияны химизмі:
Біра фенол те лсіз ышылды асиет крсетеді. Ол кмір ышылынан да лсіз боландытан лакмус аазыны тсін згертпейді.
№ 3ЖМЫС. ГЛИЦЕРИННІ СІЛТІЛІК ОРТАДА МЫС (II) ГИДРОКСИДІМЕН РЕКЕТТЕСУІ.
Реактивтер:глицерин, 10% натрий гидроксидіні ерітіндісі, 2% мыс сульфатыны ерітіндісі.
Пробиркаа 2-3 тамшы натрий гидроксидіні, 1тамшы мыс сульфатыны ерітінділерін тамызады, мыс гидроксидіні кк тсті тнбасы тзіледі.
Тнбаа 1тамшы глицерин ерітіндісін тамызады да шайайды. Тнба ериді де ою-кк тсті мыс глицератыны ішкі комплексті осылысы тзіледі.
Реакцияны химизмі:
Мндай осылыс трін хелатты осылыс (грек тілінен - хеле - айшы трізді) деп атайды. Мыс глицератыны сілтілік ерітіндісі зрдегі глюкозаны ашуа олданылады.
Реакцияны химизмі:
№ 4 ЖМЫС. НАТРИЙ ФЕНОЛЯТЫН АЛУ ЖНЕ ОНЫ ТЗ ЫШЫЛЫ-МЕН ЫДЫРАУЫ.
Реактивтер:10% натрий гидроксидіні ерітіндісі , 7% тз ышылыны ерітіндісі.
Фенолды судаы лай ерітіндісіне (1жмыс) тамшылатып млдір натрий феноляты тзілгенше натрий гидроксидін тамызады.
Реакцияны химизмі:
Спирттерге араанда фенолдар лсіз ышылды асиет крсететіндіктен, олар метал натриймен ана емес натрий гидроксидімен де рекеттесіп натрий фенолятын тзеді. Ерітіндіге бірнеше тамшы тз ышылын лайлананша тамызады. Бл фенолды блініп шыандыын білдіреді.
Реакцияны химизмі:
№ 5 ЖМЫС. ЭТИЛ СПИРТІНІ ХРОМ ОСПАСЫМЕН ТОТЫУЫ.
Реактивтер:этил спирті, хром оспасы.
ра пробиркаа 3тамшы хром оспасын жне 1тамшы этил спиртін тамызады. Аздап ыздырады. ызыл оыр ерітінді жасыл тске боялады жне сірке альдегидіне тн иіс сезіледі.
Реакцияны химизмі:
№ 6 ЖМЫС. ФЕНОЛДЫ ТЕМІР ХЛОРИДІМЕН (III) РЕАКЦИЯСЫ.
Реактивтер:1% фенол ерітіндісі, 1% темір хлоридіні (III) ерітіндісі.
Пробиркаа 2-3 тамшы фенол ерітіндісін тамызады да стіне 1тамшы темір хлоридіні (III) ерітіндісін тамызады. Ерітінді клгін тске боялады. Фенолдар темір хлоридімен ртсті комплексті осылыстар тзеді, сондытан бл реакция фенолдарды ашуа сапалы реакция бола алады.
Реакцияны химизмі:
№ 7 ЖМЫС. БЕЛОКТЫ ФЕНОЛМЕН ТНБАА ТСІРУ.
Реактивтер:аныан фенолды судаы ерітіндісі, белокты судаы ерітіндісі.
Пробиркаа 2-3 тамшы фенол ерітіндісін тамызады да стіне 1тамшы белок ерітіндісін тамызады. Ерітінді фенолды серінен лайланады, яни белок тнбаа тседі. Фенолды бл сері дезинфекциялауа олданылады.
Реакцияны химизмі:
№ 8 ЖМЫС. диэтил эфирІН АЛУ.
Реактивтер:этил спирті, концентрлі ккірт ышылы.
ра пробиркаа 2 тамшыдан этил спиртін жне концентрлі ккірт ышылын тамызады. Ерітінді оыр тске бояланша ыздырады. Ысты оспаа таы да 2 тамшы этил спиртін тамызады. зіне тн иісі бар диэтил эфирі тзіледі.
Реакцияны химизмі:
Диэтил эфирі медицинада наркоз ретінде олданылады. Біра бл жадайда наркоз шін деп жазылан ерекше таза диэтил эфирін олданады.
№ 9 ЖМЫС. Окисление формальдегидТІ МЫС ГИДРОКСИДІМЕН (II) ТОТЫТЫРУ.
Реактивтер:10% формальдегид ерітіндісі, 2% мыс сульфатыны ерітіндісі, 10% натрий гидроксидіні ерітіндісі.
Пробиркаа 3-4 тамшы натрий гидроксидіні ерітіндісін жне мыс сульфатыны ерітіндісін тамызады. Тзілген тнбаа (мыс гидроксиді) 2-3 тамшы формальдегид ерітіндісін тамызады. Пробирканы сл ыздырады. Алдымен сары тсті мыс гидроксидіні тнбасы тзіледі, ол ызыл тсті мыс оксидіне (1) айналады.
Реакцияны химизмі:
Бл реакция альдегидтерге сапалы реакция болып табылады.
№ 10 ЖМЫС. БЕЛОКТЫ ФОРМАЛИНМЕН ТНБАА ТСІРУ.
Реактивтер:белокты судаы ерітіндісі, формалинні (40% формальдегидті судаы ерітіндісі).
Пробиркаа 3-4тамшы белок ерітіндісін, 1-2 тамшы формалинді тамызадыда араластырады. Формалинні серінен белок тнбаа тседі. Формалинні дезинфекциялауа жне анатомиялы препараттарды консервілеуге (сатауа) олданылуы осы асиетіне негізделген.
№ 11 ЖМЫС. Цветная реакция на ацетон НЫ натрий нитропрус-сидІМЕН ТСТІ РЕАКЦИЯСЫ.
Реактивтер:6% натрий нитропруссидіні ерітіндісі, 10% р натрий гидроксидіні ерітіндісі, натрий-ацетон-сулы ерітіндісі, 10% натрий ацетатыны ерітіндісі.
Пробиркаа 2-3тамшы натрий нитропруссидіні ерітіндісін Na2[Fe(CN)5NO], 1 тамшы ацетон ерітіндісін жне 1 тамшы натрий гидроксидіні ерітіндісін тамызады. Ерітіндіні тсі ызыл тстен ызыл-сары тске айналады. 1-2 тамшы сірке ышылын тамызады, сол уаытта ызыл-шие тс пайда болады.
Бл реакция клиникада зрден ацетонды ашуа олданылады(ант диабетінде).
Реакцияны химизмі:
№ 12 ЖМЫС. ЫМЫЗДЫ ЖНЕ СІРКЕ ЫШЫЛДАРЫНЫ ДиссоциацияСЫ.
Реактивтер:10% сірке ышылыны ерітіндісі, ымызды ышылы, лакмус аазы.
Бір пробиркаа 2-3тамшы сірке ышылын тамызады, екінші пробиркаа бірнеше ымызды ышылыны кристалдарын салады. р пробиркаа 5 тамшыдан су йып араластырады. Ерітінділерге лакмус аазын салып ерітінділерді ышылдыын анытайды. ышылдарды диссоцияциялануын жазыдар
№ 13 ЖМЫС. МЫРЫСА ЫШЫЛЫН КАЛИЙ ПЕРМАНГАНАТЫМЕН ТОТЫТЫРУ.
Реактивтер:калий перманганаты, 10% ккірт ышылыны ерітіндісі, барит суы, натрий формиаты.
Пробиркаа бірнеше натрий формиатыны тйірін салыыз, оан 3тамшы ккірт ышылын жне 2 тамшы калий перманганатын осыыз. Пробирканы газы шыатын ттігі бар тыынмен тыындайды, ттікті тменгі жаын 4-5 тамшы барит суы бар пробиркаа салады да пробирканы ыздырады. Екі пробиркада андай згерістер байалады? мырыса ышылыны калий перманганатымен тотыу реакциясын жазыдар.
Реакцияны химизмі:
№ 14 ЖМЫС. СІРКЕ ЫШЫЛЫНЫ ТОТЫТЫРЫШТАРА ТРАТЫЛЫЫ.
Реактивтер:10% сірке ышылыны ерітіндісі, 0,5% калий перманганатыны ерітіндісі, 10% ккірт ышылыны ерітіндісі.
Пробиркаа 2-3 тамшы сірке ышылыны ерітіндісін тамызады да стіне 2-3 тамшы суды, калий перманганатын жне ккірт ышылын тамызады, пробирканы шайап араластырады. Не байалады? мырыса ышылы мен сірке ышылыны тотытырыштара атысы туралы орытынды жасадар.
Реакцияны химизмі:
Газды жаанда ол кгілдір тсті жалын береді.Осы реакция арылы сірке ышылын мырыса ышылынан ажыратады, ол мндай реакция бермейді.
№ 15 ЖМЫС. ЫМЫЗДЫ ЫШЫЛЫН КАЛЬЦИЙ ТЗЫ ТРІНДЕ АШУ.
Реактивтер:1% ымызды ышылыны ерітіндісі, 5% кальций хлоридіні ерітіндісі.
Пробиркаа 2-3тамшы ымызды ышылыны жне 1 тамшы кальций хлоридіні ерітіндісін тамызады. Кальций оксалатыны а тнбасы тзіледі.
Реакцияны химизмі:
Кальций оксалатыны кристалы клиникалы зерттеулерде зрден аныталады.
№ 16 ЖМЫС. СІРКЕ-ЭТИЛ ЭФИРІН (ЭТИЛАЦЕТАТ) АЛУ
Реактивтер:сусыз натрий ацетаты,этил спирті, концентрлі ккірт ышылы.
ра пробирканы дегейі 2 мм-ге дейін толатын натрий ацетатыны нтаын салады жне стіне 3 тамшы этил спиртін тамызады. Таы да 2 тамшы концентрлі ккірт ышылын тамызып ыздырады. Бірнеше секундтан кейін сірке-этил спиртіне тн хош иіс сезіледі.
Реакцияны химизмі:
Катализатор ретінде кшті ышылды (Н2SО4) атысымен жрген этерификациялану реакциясы нуклеофилді орнбасу механизмі (SN) арылы жреді.
Баылау:
Бл сабаты баалау дісі компотенциясына кіреді:
«Білім» компетенциясын баалау: ауызша жауап беру, кіші топтармен жмыс істеу (тжірибелік жмыстарды тсіндіре білу), жазбаша срау (билеттер немесе тесттер арылы), йге берілген тапсырмаларды орындау(жаттыулар мен тесттерді жасап келу) арылы бааланады.
БАЫЛАУ:
Жаттыулар
1) Адреналин – бйрексті милы абатыны гормоны, норадреналин мен дофамин адреналинні алы заттары:
Функционалды топтарына арай жіктелу сипаттамасын берііз жне ышылды-сілтілік асиеттерін анытаыз. Норадреналиннен адреналинді алу реакциясыны схемасын жазыыз.
2) Пропанол-2, бензил спирті, фенол, гидрохинон, этантиолды ышылды асиеттерін длелдеіз. андай осылыстар натрий гидроксидімен рекеттесу арылы ышылды асиет крсетеді? Реакцияларын жазыыз. Келесі заттарды тотыу реакцияларын жазыыз: 1) пропанол-2; 2) бензил спирті; 3) гидрохинон; 4) метанол; 5) метантиол. Осыларды ішінде кофермент Q-ды серіне шырайтын андай реакция?
3) Келесі аминдерді негіздігіне радикалдар алай сер етеді: метиламин, метилэтиламин, анилин. Бл аминдерді хлорлы сутекпен тз тзу реакцияларын жазыыз.
4) 3-гидрокси-2,2,4-триметилпентанальді алу шін альдолды конденсация реакциясында андай заттар пайдаланылады?
5) Келесі трзгерістерді орындаыз:
C2H5OH,Н+ KMnO4,H2O H2O,H+ NH3
акролеин А Б В Г
німдерді атаыз.
6) Тмендегі реакция схемаларын толытырып жазыыз:
Сірке ышылы + НSКоА® А + Н2О
Малон ышылы + НSКоА® В + Н2О
А + В 
Г
Бл реакцияны биологиялы маызын тсіндірііз.
7) ымызды ышылы мен малон ышылы ыздыранда декарбоксилденеді,неге ангидридтер тзбейтіндігін тсіндірііз. Реакцияларын жазыыз.
№7 Тжірибелік саба
ТАЫРЫП: Биополимерлерді физика-химиялы асиеттеріні ерекшеліктері. Белоктарды жалпы асиеттері. Жоарымолекулалы заттарды ісіну кинетикасын тжірибе арылы зерттеу. Пептидтер мен белоктара сапалы реакциялар.
МАСАТЫ:
1. ЖМЗ молекулаларыны рылыс ерекшеліктеріне арай ерітінділеріні физика-химиялы асиеттерін тсіндіре білуге йрету.
2. Полимерді ісіну кинетикасын жне белокты изоэлектрлік нктесін анытауа дадыландыру.
3. -аминышылдарына, пептидтерге, белоктара сапалы реакциялар жасауа жне алынан нтижелерді длелдеуге дадыландыру.
ОЫТУ МАСАТТАРЫ:
Білім алушыны ммкіндігі бар:
1) ЖМЗны ртрлі типтерін атауа жне белоктар мен биополимерлер ерітінділеріні негізгі асиеттерін тсіндіруге.
2) Белоктарды тратылытарыны бзылуына себепші негізгі процестерді тсіндіре білуге.
3) Денатурация, тз тзу (тнбаа тсу), коацервация, синерезис, тиксотропия процестеріні анытамаларын беру, физика-химиялы негізін жне биологиялы рлін тсіндіре білуге.
4) Полимерлерді ісіну кинетикасын тжірибе арылы крсету жне ісіну исыын сала білуге.
5) Белокты изоэлектрлік нктесін ісіну дрежесіне арай анытауа жне алынан нтижелер арылы орытындылар жасауа.
ТАЫРЫПТЫ НЕГІЗГІ СРАТАРЫ:
1) Тірі азаны биополимерлері. Белоктарды адам азасы шін маызы. Белок молекуласыны рылысы.
2) Шектелген жне шексіз ісіну. Ісіну дрежесі жне оан сер ететін факторлар.
3) Биополимерлерді траылыын бзатын факторлар: денатурация, тиксотропия, синерезис, тз тзу(тнбаа тсу), коацервация. Сірнені, тиксотропияны жне синерезисті медико-биологиялы маызы.
4) Белоктарды денатурациясы. Денатурациямен бірге жретін процестер; денатурацияны тудыратын физика- химиялы факторлар; денатурацияны физиология мен медициналы практика шін маызы.
5) анны онкотикалы ысымы жне оны биологиялы маызы. Биополимерлерді осмосты ысымын есептеуді ерекшеліктері. Галлер тедеуі.
6) ЖМЗны ттырлыы. Марка Кун-Хаувинк тедеуі. анны жне баса биологиялы сйытытарды ттырлыы. Биореология туралы тсінік.
7) Белоктар – полиамфолиттер. Белокты изоэлектрлік нктесі жне оны анытау дістері. Ортаны рНны андай жадайында белок атарлас негіз жне ышыл бола алады? Электрофорез, белоктар ме пептидтерді блетін діс. Белок молекуласыны зарядын алай анытайды?
8) Белоктара сапалы реакциялар: ксантопротеин, нингидрин, биурет .
Оыту мен саба беру дістері:
діс - растырылан:
1) растырылан срау (ауызша срау, кіші топтармен жмыс, жазбаша срау);
2) йге берілген тапсырманы тексеру.
Оыту ралдары: оу кестелері, таырып бойынша суреттер, тестілік тапсырмалар, билеттер.