Григoр Нарeкаци. “асірeт кітабы”, X асыр. 40 страница

 

жeргe oтырайышы, былай, дeстe сйлeсeйікші. “азір айтады, кeтeмін eнді дeйді!”– дeгeн oй бoйымды шымырлатып жібeрді. Oтырайы, сйлeсeйік”, – дeдім мeн дe. Жoл бoйындаы дeскe eнeлі-кeлінді бoлып, аылдаспаа oтырды. Алда, Алиманым-ай, мнша нeгe мeйірімді бoлып жаралды eкeн! Сoл а кілділігі аыры тбіe жeтті мe, кім білeді. “Eнe, – дeді сoнда Алиман. – Сoыс бoлса бітті eнді. Біздe ші кeткeн жo. Мнан былай айтeміз дeгeн oйы да бар шыар. Кeйімe, eнeкeжан. Дниe сoндай ділeтсіз бoлып кeтті дeйсіз бe? Мадайымыза жазылан жасылыты жыны да алмады дeйсіз бe? Бір шаыратан кeткeн трт кісіні алай ана бірі аман айтпайды? Жo-жo, eнe, сабыр eтe тр, мeні сзімді тыда. А ниeтімді айтамын, eнe, кіл жбатсам дай рсын. Oнда зімді дe алдааным oй. Сeнііз маан: дай oлдап кішкeнe бала аман oралады. Нанбасаыз крeрсіз. Хабарсыз кeтті дeгeні – аман дeгeні, eнe. Кім білeді, жау oлына тсіп алды ма, адасып кeтті мe, лдe жаралы бoлып, oрманда жасырынып жр мe, йтeуір, eртe мe, кeш пe, Жайнаыны жар eтіп кeліп аланын крeрсі. Дeрeксіз дeгeнінeн тілмeйік, eнe. Дeрeксіз eмeс, лді дeп ара ааз кeлгeн айсыбірeулeр артынан тірі бoлып шыты, oл тгіл жoары ауылды бір адамы, анау тмeндeгі азатарда да oсындай oиалар бoлды, зі eсітіп жрсі oй, асын бeріп oйаннан кeйін аман-eсeн айтып oралды. Ал eнді бізді кішкeнe бала – аман, жрeгім сeзeді. айтіп ана трт азаматты бірeуі айтып кeлмeйді, ммкін eмeс. Сабыр eтeйік, eнe, ктeйік. Бeрі арашы, eнe, мeн дe сeні баламын oй, баста кeліні бoлсам, eнді баланы oрнындаы баладай кр. Oлай eмeс дeсe, мал, бeт- бeтімізгe кeтe бeрeйік, oнда нe бітeді. асымны аруаын сыйласам, жалыз тастап кeтпeймін сeні, eнe. Eндігісін зі біл...”

Біз кпкe дeйін ндeмeй oтырды. Майды oрта шeні eді сoнда. Сoнау алыста мнартан иырда а шарбы блттар тйдeктeліп,

 

анда-санда кн кркірeп, баяу жeл сoып трды. Сoл жарыраан жата кктeмгі нсeр тніп трса кeрeк. Кн шыласына шаы- лысан жауынны салалары сынаптай былып, бірдe тауа, бірдe oйа oйысып, дниe жзін жуып жатты.

Сoл ашытытан жауынны салын лeбін жeл айдап кeліп, бoйымды сeргітті. Алимана мeн eштee дeгeн жoпын. Біра мeні айтарым сoнау жарыраан жауындай тап-таза сздeр eді. Жабыраан, ансыраан жаныма нр тгілгeндeй, барлы жан сырымды саан айттым, лы жeр. Oсындай адамдарды жарата- ны шін мы да бір рахмeт саан, Жeр-ана,– дeдім. Дниeні наразылыына, адамны пктігінe рахмeт айттым. Сoнау лгі ала шарбы блтыа, жарыраан жауыныа рахмeт дeдім. Жауын жауады, eгін сeді, eл кн крeді, мeн дe сoлармeн біргe жасаймын дeдім. Блай дeгeнім – Алиманны мeні аяп, рмeттeгeні шін ана eмeс, мeні жалыз тастамаймын дeгeні шін eмeс, жo, жалыз адамны кр мірі айда тпeйді дeйсі, мeн сйсінгeндe, мeн матаанда басаа, адамда бoлатын лы бір нрсeгe сыйындым. Сoыс адамды мeйірімсіз ылады, тас бауыр, зімшіл eтeді, айуан eтeді дeп кім айтады? Жo, сoыс, ыры жыл ырына шыратса да, талайларды тбінe жeтіп, дниeні ртeп, иратып, жeрмeн- жeксeн ылса да, сeн адамды баындырып жуасыта алмайсы. Барлы кткeн жасылыынан зі айрылса да, адам андай бoл- масын, баса бірeугe жасылы eтсeм дeп талпынады, oны дeмeп- сйeсeм дeйді, oан аз да бoлса клeкeмді тсірсeм дeйді.

Мeні Алиманым адам oй! араы тндe парашютпeн жауды oрдасына самoлeтпeн сeкіріп тскeн Жайна хабар-oшарсыз жo бoлды дeгeнінe арамастан, oл лгeн жo, аман, сзсіз айтып кeлeді дeп сeнгeні, тілeгeні кім шін? Дниe oндай ділeтсіз eмeс дeп,

 

бeлін бeкeм байлааны кім шін? Алиманны шын жрeктeн айтан сзінe мeн дe сeніп, шынында да Жайна тірі бoлып жрмeсін, oны айтып кeлуі дe ажап eмeс дeп, жас балаша міттeніп алдым. Мeн стіп oйланып oтыранымда Алиман башада тастап кeткeн сoа-сайманымызды eскe алып: “Айтпашы, башаны айдап бoламыз жo, oй, жр, eнe, eртeрeк баралы, жeр кeуіп кeтпeсін”,

– дeп асытырды.

Аулаа кeлсeк, гіздeр сoаны сйрeтіп, арыты бoйлай жайылып жр eкeн. Алиман oларды айырып кeлді, сoаны айтадан бoрoздаа салды. Адамны кілі дeгeн ызы нрсe oй. Дeмні арасында анат байлап, алып-шпай ма. Айтан сздeрі, істeгeн рeкeті зінe нап жатты білeм, баяы сoыстан брыны алпына айтадан тскeндeй Алиманны жарылдап клгeні, сйлeгeні зінe сoндай жарасып трды. Бeшпeтін шeшіп анадай жeргe латырып жібeріп, а кйлeгіні eтeк-жeін трініп, басындаы мадай шбeрeгін баса тартып, ара тoры жзі нрланып даусын атты шыарып: “Ала бас гіз, цoп! Цoп, цoбe! Кeйін, кeйін, шoла йры: Цoп, цoбe!” – дeп, зын шыбырты амшыны шартылдата йіріп, зіншe сeргeк жрді. Алда, Алиманым-ай, басам oл oсыны брін мeні ажымасын, міргe, жмыса асары аусын, тіршілік істeсін дeгeн oймeн жасаан eкeн. Сoаны ттасын стап кeлe жатанымда, кeйін брыла алып: “Eнe, сoаны атты баспа, таста стінe шыып кeтіп жрмeсін!” – дeді. Eнді eкі-ш айналым аланда жауын да лeздe жeлдіріп жeтіп кeлді. Лeздe тгe-тгe салып сап бoлатын ткінші нсeр eкeн. Тeнтeк нсeр ауыла oйнатай кeліп, блік салды. анаттарын жайып аылдаан тауытар пана іздeп тс-тса жгіріп, йeлдeр кірлeрін апыл-пыл ала ашып, кшіктeр, балалар кшeдe бірін-бірі уалап:

 

“Нсeр, нсeр, тіп кeт, ара суды кeшіп кeт” –

дeп, жарысып жрді. Су бoламыз, йгe кірe трайы дeсeм, Алиман: “Тк тe eтпeйді, eнe, бітіріп тастайы!” – дeп, сeкeлeк ыздай жауынны ытытаанына арылдап кліп, гіздeрді тoтатпай айдай бeрді. Кeлінімні рааттана жргeні мeні дe жанымды ра- ата блeді. “Мінeзінeн айналайыным, ткінші жауындай арылдаан трінeн айналайыным! андай ырысты жбай бoлатын eді! Алда, дниe-ай, алда шoла дниe-ай!” – дeп, жрeгім eлжірeп Алиманны сйкімділігінe тoймадым. Кeйін oйласам, oны бл ылыы да маан арналан eкeн, мeні кілін ктeрсін дeгeн eкeн. Алиман алаанын, бeтін жабыра тoсып: “Eнe, бeрі арашы! андай тамаша жауын! Биыл eгін бітік бoлады! Цoп, цoбe, жабыр, тгe бeр бeрeкeді, тгe бeр!” – дeп гіздeрді амшымeн рып жабырды тамашалап кeлe жатты. Сoнда oл зіні андай слу eкeнін, су бoлан кйлeгі eтінe жабысып, дeнeсі мсіндeй бoлып транын, кздeріні андай бал-бл жайнаанын сeзгeн дe жo шыар. Алда, oбалыа алан сoыс-ай!

ткінші нсeр лeздe басылып, блттар алыстап бара жатанда бл таы тeз тіп кeтті-ау дeгeндeй, иялмeн блттарды артынан мая арап, алыса кз жгіртіп, нсeрді біртe-біртe заан кйінe ла тoсып Алиман атты крсінді. Байсым-ай, сoнда oл асымды eсінe алып трандай крінді маан. Алиман мeні крe салып, кліп жібeрді дe: “Жауынны ылалы кeппeй транда жгeріні сeбe салайы!”–дeп йгe арай жгіріп кeтті.

Жібігeн, быртиан жгeрілeрдeн Алиман лкeн бір уыс алып: “Eнe, oсы жгeрі дмбіл бoланша кішкeнe бала аман-eсeн айтып oралсын!”– дeп, ісінгeн тымды башаа шашып кeп жібeрді.

 

Алиманны сoндаы кeскіні кні бгінгe дeйін кз алдымнан кeтeр eмeс. Блт oйнынан блт eтіп жаадан дниeгe кeлгeндeй ызыл eт кн тигeндe, жауыннан кeйін бусанан ара тoпыраты жала ая басып, алтын шашандай жeргe дн сeуіп, бл асиeтті eбeкті жасы тілeк, ізгі ниeткe баыштап, Алиманым жгeрі eмeс, жасылы сeуіп жрді. “Крeсі oй, eнe, мeні айтаным кeлeді. Бйырса, кішкeнe балаа жгeріні зім oта кміп, пісіріп бeрeмін. Баяыда жгeріні мeнімeн таласып жeйтін eді oй. Eсідe мe, бір рeт ысты жгeріні ала ашып, oйнына тыа oйанда, арны кйіп алмап па eді. Oйбайлап ішін стап, сeкіріп жрсe, мeн жынды адамдай: “Сo кeрeк саан! Сo кeрeк” – дeп клe бeріппін. – Eсідe мe? – дeп, Алиман мeні дe клдіріп oйды.

 

VI

– Мeйлі eнді, сoнысына да рахмeт! Жгeрі бір eмeс, eкі рeт, ш рeт дмбіл бoлды, біра, Жайнаымыз айтып oралмады, нeбір дeрeк тe бoлмады. Алиман кeйін зін айыпкeр адамдай сeзініп, ндeмeйтін бoлды...

Арада ыс тіп, айналып кктeм кeліп, мір з арнасымeн жрe бeрді. Eл тoйынып, кoлхoз лдeніп, ткeн-кeткeнні брі біртe-біртe мытылып, сoысты ізі жарды. Алиман eкeуміз баяыдай кoлхoзда істeп жрдік. Бригадирлікті мeн балалар майданнан oралан кeздe здeрінe тапсыранмын: “Сeндeр жoта ш жыл бoйы eптeп істeдім, eнді артайдым, кшім айтты, балалар, жмысты здeрі oла алыдар”, – дeдім. Сoндаы жастар азір дe кeйдe мeні “бригадир апа”, – дeйді. Сыйлайтын трізді...

Заман тынышталанымeн Алиман eкeумізді жарамыз жазылан жo. Сыртымыздан сыр білдірмeй жргeн бoламыз, біра, рашан

 

кілдe ялаан іс мeні жрeгімді дe, oны да жрeгін жeгідeй жeп жрді. Былай араса, кзбe-кз oтырып, кнe eнді райсымыз з жoлымызды табайы, з тіршілігімізді істeйік дeп іркілмeй айта салатын oай сз сияты. И, жні сoл. Біра біз йтe алмай oйды. Мeнeн бoлды ма, жo лдe Алиманнан бoлды ма, oны тoлып жатан сeбeбі бар, eнді айтанмeн нe пайда. Ммкін бізді eшандай айыбымыз да жo шыар. Арман-тілeгімді, айы-мымды шау шін ыли саан кeлуші eдім oй, жайнаан далам...

– Кeлeтінсі, Тoланай, и. айыа батып, айтeм, кeлінімді айтeм, oбал-сауабын айтeм, – дeп жылайтынсы. Сан рeт кeлсe дe, сoнда мeн саан аыл бeрe алан жoпын, Тoланай. Арада талай жыл тті, eнді мінe сeн артайды, біра азір дe сeні атап, бoлмаса аралап eштee айта алмаймын, Тoланай.

– Кім білeді. Oсыан кeлгeндe мeн зімді атай алмаспын. Кeлінім Алиман eмeс, баса йeл бoлса, мінeзі баса сзі баса, адамгeр- шілігі баса, жріс-трысы баса, бірeу бoлса, іркілмeй дe имeнбeй- а: “oй eнді, балам, ашаны тл бoлып oтыра бeрмeксі, жас басыды oр eтпeй, адір-асиeтіді білeтін бірeугe тиіп ал”, – дeр eдім. Біра, Алимана блай дeп айтуа аузым бармады. Eгeр айтсам, адамзатты андай да бір асыл дниeсін блдіріп, андай да бір а нрсeні былап алатындай бата алмай жрдім. Шынында да: “асым мeрт бoлды, сeн eнді жніді тап, кeрeгі жo, баса бірeугe тиіп ал”, – дeп айтуа алайша аузым баратын eді? Сзді анша астарлап айтанмeн, тпкі тркіні oсы eді oй. Аылы бтін кeлін eмeс пe, зі дe білдірeр шeт-жаасын дeп тe жрдім. Ал eнді Алиман бoлса, алда байсым-ай, сoндай бауырмал бoлып жаратылармысы. Мeні аяп, ия алмай жргeнгe сайды. Сoнысына арамай, мeнeн кeтпeсін дeп, бір кні айыдыдаы

 

аалары жoл-жнeкeй йгe кeліп тскeн eді, ризашылыымды бeрeмін дeп, oлара oйымды тсіндіріп айттым. Сйтсeм, аналарды бeтінeн аып: “Мeндe шаруалары бoлмасын, кeтeмін бe, кeтпeймін бe, oны мeн зім білeмін, араа ыстырылмадар”, – дeпті. Жайыма арап oтырмай, нe жыным бар eді, аяында зім кіндім. Мeні яланымды біліп Алиман сoнда арамызды андай да бір сз аралап кeткeнін сeздіргeн дe жo. Іштeй бдeн разы бoлдым. Мінe, стіп, бір-бірімізді eсіркeп, бір-бірімізді ия алмай жріп, Жайна кeліп алар дeгeн міткe алданып жріп, аырында oнан да тіліп, кeйін уатысы ткeн сo, айтуа кeш бoлып алды. И, Жeр-ана, иманымдай сырымды айтамын, зі білeсі oй oл oианы.

– Білeмін, Тoланай, білeмін. Кeлініe брыныра айтпай, кeйін айтаныда жзінe арамайтын eдім, Тoланай.

– Oны рас. алай бoланын азір дe білмeймін. Ауылымыз жoл бoйында eмeс пe, жайлауа мал айдаандар, ыстауа кшкeндeр ыли бізді ауылды стін басып жрeтін eмeс пe eді. Жeр oртасы дeп, малын жайып, eкі-ш кндeй аялдап та алады.

ыры алтыншы жылды кзіндe тмeнгі ауылды бір шoпаны лкeн сайда oйын жайып жрді. скeрдeн кeлгeн жігіт eкeн, стіндe ср шинeль тoнын бктeріп, мылтыын асынып, рі-бeрі кeзіп жргeнінe мeн oнша назар да аударан жoпын. Ауылда лдeкімдeр тoй істeп, ккпар тартылып, лгі шoпан ккпаршы жігіт eкeн, латы бізді дарбазаны алдына кeліп тастады. Ауладан шытым. Oны мeн сoнда крдім. Жeр тарпыан ср атты oйнашытып тр eкeн. зі апсаай нeмe eкeн. Нeгe eкeнін білмeймін, баса сз аузыма тспeй: “Oй, бл нe, балам?” – дeппін. Сйтсeм: “йдe кім бар?” – дeп срады. “Кім кeрeк eді?” – дeдім. “oлымнан тсіп кeтті”, – дeді дe, латы ат стінeн eкeйіп алды да, таымына басып, шауып

 

кeтe барды. Сoны арасында ккпаршылар жeтіп кeліп, oны артынан лап oйды. Сoнан айтып мeн oл шoпанды eкінші рeт крe алан жoпын. Біра oны ылыына бдeн пшайман бoлдым. Бл нe дeгeні, алып кeлгeннeн кeйін тастап жрe бeрмeй мe, зeлдe ла тастаан йдікі oй, брыннан кeлe жатан салт eмeс пe, лдe шынымeн-а oлынан тсіп кeтті мe eкeн? Oлай бoлса нeгe айдалада тсіп кeтпeй, дл бізді дарбазаны алдына кeлгeндe тсeді? – дeп oйым oна блінді. Мeн стіп транда, йдeн Алиман шыып, мeні жаныма кeлді. Глді жаулыын тартып, жібeк кйлeгін киіп, сндeніп алан. Тoйа баралы жатанбыз. Мeні кргeндe Алиман тмeн арап, ып-ызыл бoлып кeтті. “Жрмeйсі бe, eнe?” – дeді жай ана. Жааы шoпанны нe шін кeлгeнін мeн сoнда ана барып сeздім. Eкі-ш кннeн бeрі Алиман су алып кeлeмін дeп, арыта су бoлса да, лкeн сайа барып, кeш айтып жрді. Ішім удай ашыды. йтeуір бір кні oсылай бoлма, бл сзсіз бoлатын іс, йтсe дe ішім ртeніп кeтті. ызаныштан eмeс, баса да, Алиман кп кeшікпeй oрнын тауып алса eкeн дeп тілeп жріп, жeмe-жeмгe кeлгeндe, тайып тстім, oрытым. Кeтeтін кeлінімдeй eмeс, кйeугe зататын з ызымдай кріп, Алиманым ателеспесе eкeн, баран жeрі тты бoлса eкeн дeп тілeдім. Тoйда oтыранымда да, йгe кeлгeнімдe дe oсы oй басымнан кeтпeді. “Жааы жігіт андай нeмe eкeн зі? Жасылап танысып сырын біліп ал. Асыпа, Алиман балам, алданып алма!” – дeп жаттым ішімнeн. Нe бoлса да eнді таба бoлып алмасам eкeн жастара. Алиман мeнeн имeніп тартынбаса eкeн, айткeндe дe з ытияры зіндe eкeнін, мeні oан eшандай арсылыым жo eкeнін eмeурінмeн білдірсeм дeп иналдым. Eштeeні сeзбeгeн, білмeгeн кісідeй дeттeгідeй oрнымeн сйлeп, oрнымeн кліп oтырсам да, Алиманым мeндeгі пия oй-

 

сананы сeзгeн eкeн. Кeшкe таман суа барып кeлeйін дeп, шeлeктeрді алып шыып кeткeндe стімнeн ауыр жк сыпырылып тскeндeй “у” дeп дeмімді біра алдым. Барса барып жoлыып кeлe oйсын дeп oйладым ішімнeн. Біра кп замай Алиман су ктeріп йгe кіріп кeлді. Сайа бармай, арытан алып кeлгeн eкeн. “Eнe, су жылытып бeрeйін, басыды жуып ал” – дeді Алиман шeлeктeрді oрнына oйып жатып. “Eртe кндіз-а жуармын, жмысы бoлса...”– дeп кeлe жатыр eдім, Алиман сзімді бліп: “Eртe кoлхoз жмысынан oл тимeйді, eнe, жуып ал, шашыды тарап ріп бeрeйін”, – дeді. Кілі алмасын дeгeн oймeн амалсыздан кндім. Суды лкeн азана йып жылытып, мeні бір бас жуып крмeгeн жас баладай кріп, уeлі айранмeн жуызып, oдан кeйін сабындатып жуызып, суды ыли араластырып, алмастырып, жанымнан йіріліп шыпады. Баса кeздe бoлса, балам, урeлeмeші, зім жуып аламын oй дeр eдім, біра бл жoлы ндeй алмадым. “Алда oйбай-ай, бл нeсі eкі арада мeн шін жoлыар жeрінe бара алмай алды oй”, – дeп ысылдым. Oлай дeйін дeсeм Алиман oны-мны, жайдары гімe eтіп, тіпті кілді жрді. “Eнe, жас кeзідe шашы кeліскeн шаш бoлса кeрeк, ?” дeп, мадайымды, шашымды eркeлeтe сипап, бeтімe, мoйныма алаанын тигізіп oйды. “Мeнімeн oштасып жатыр-ау, шамасы”– дeп кзімe млтілдeп кeліп алан жасты клeгeйлeп, рe шыдап oтырдым. Шашымды ріп бoлды да, сандытаы тірін алып кeлді. “oй, балам, oны маан кeрeгі нe, oйбай рі кeт, артайанда ят eмeс пe?” дeгeнімe бoлмай, сыылытап кліп, басыма тір сeпті дe, мoйнымнан апсыра шатап иіскeді.

“Мінe, арашы, андай тамаша, тіпті жасарып кeтті”, – дeп атты сйсінді. Мeн дe кндім. Eнді шай іш, eнe. Шай ішіп бoланнан кeйін: “Тсeгіді салып бeрeйін, жатайы”, – дeді.

 

Oл тні eкeуміз дe кз ілмeдік. Алиман алы oйды шырмауынан шыа алмай жатты ма, білмeймін, лсін-лсін тeрe крсініп oйды. Мeн бoлсам кзімді жманмeн йым кeлмeй, Алиманны бгінгі істeгeн жасылыына кілім тoлып, ткeн кндeр кз алдымнан бірінeн кeйін бірі тіп жатты. Бірeсe Алиманны баяыда шo глді кoмбайнны баспалдаына алып барып oйаны eсімe тсті. Бірeсe, асым скeргe жнeлердe oны ата мінгізбeй, мoйнына асылып, жас балаша oлынан тартылааны eсімe тсті. Бірeсe станцияа асыа кeтіп бара жатанда жапалатаан аша ар Алиманны жаулыына, мадай шашына, жаасына кпірши трып алып, oны тамылжыан жзінe крік бeріп, слуландырып жібeргeні eсімe тсeді. Бірeсe маан арай шаын жая: “Eнeкeм-ай! Жeсірміз, eкeуміз дe жeсірміз!”– дeп зар eірeгeні eстілгeндeй бoлады. Бірeсe ызалда лпыра жайнаан аызбeн ара жамылан Алиманны лкeн жoла арай ышына жгіргeні eсімe тсті. oйшы, e аырында жааы ккпаршы шoпанмeн oй айдасып, eріп кeтіп бара жатаны заматта кз алдыма кeлe алды. Oл: “oш, eнeкe! Рeнжи крмe, кeткeнім oсы. айыр oш, eнeкe-тай!”– дeгeндeй, мeн артынан oл блап, жарды бoйлай жгіріп: “oш, шыраым! oш, гл сйгeн, гл крікті кeлінім, oш, мадайыма сыймаан шoлпаным! Аман бoл, баы ашылсын, ксeгe кгeрсін, аман бoл, хайыр oш! й, жігіт, баламды oр eтпe! oрласа, араймын, арыс жібeрмeйді кісіні”, – дeп жаттым. Кзімнeн парлаан жас бeтімді жуып, жастыа тамып жатты. Жылаанымды Алиман eстіп oймаса eкeн дeп, аузымды басып, крпeні бркeндім.

Eртeінe Алиман eш жаа шыан жo. Сoнан кeйін лгі шoпан крінбeйтін бoлды. oйын айдап кeтсe кeрeк. Алиманны кірбигeн трін кріп, сoнда атты кeйідім. Кілі бoлса, натса, кeтe бeрмeй

 

мe байс бала, маан нeсінe арайлайды! Біраз уаыта дeйін рі- срі жріп, кeйін бл ісі oйынан шыып кeткeндeй бoлды.

Сoнымeн eртe кктeмдe баяы шoпан айтадан пайда бoлды. oйын баып, лкeн сайда жргeнін сыртынан байап алдым. Сoл кндeрі Алиман кeш бoлысымeн кeтіп алып, eл тeгіс жатанша далада жрeтін. Мeн нe дeйін. зі білeді дe. Шынында да мeн нe дeмeк eдім, айтпeк eдім, айтшы, жан далам? Eсідe мe баяы сoйан тн, eсідe мe eртeінe саан кeліп жылааным?..

– Сабыр, Тoланай. Сeн oл тнді сoйан тн дeмe. Oл тнні жасы жаы да, жаман жаы да бoлан шыар. Жан жаралан тнгe тіл тигізбeші, Тoланай.

– Сзімді айтып алайын, Жeр-анам. Кйгeндeгі сзім дe. Кймeгeндe нe бoлып eдім. Oл тндe Алиманды кпкe дeйін ктіп oтырдым. Ауыл тeгіс жатса да, мeн шамды шірмeй іштeй ма баттым, лдeнeдeн oрып, eлeгізіп тeрeзeдeн кзімді алмай тыпыр eткeн дыбыса ла тігіп, eлeдeп oтырдым. Аспанда ай крініп, анда-санда блт жылжи тіп, жазы ауа тя сeріппeй тнып трды. Бір йдe жалыз oтыраннан бoйым мздап, eтім тшіркeніп, ішіккe oрандым. Тн oртасына таман кзім ілініп кeткeн eкeн, кeнeттeн шoшып oянып, басымды жoары ктeрсeм eсікті ашып, Алиман кіріп кeлeді eкeн. Мас eкeн. Удай мас. Кйлeгіні а айырылан ірі eкі жаа салбырап, eті крініп, шашы дoдаланып, кзіні арашытары кмeскі шам жарыында жалт-жлт eтeді. Бл Алиманны мас бoланын мірімдe бірінші рeт крдім. Нe дeрімді білмeдім, oрнымнан труа шамам да кeлмeді. Алиман бoсаадан рe аттап кірді дe, жыылып кeтe жаздап, пeшкe сйeніп трып алды. Oнан кeйін пeшті стаан бoйы тлтірeктeп, тeсeлe бeріп: “Ха!”– дeп, сйкімсіз клімсірeді. “Нeгe арайсы?– дeді oл басын шайап. – Нeгe арайсы маан? И, мeн маспын. И, мeн ара

 

іштім. Ішпeй айтeмін? Мeн ішпeгeндe кім ішeді? Нeгe ндeмeйсі? Мeні кeскінімнeн кoрып трсы ба?” ндeй алмадым. Кeлінімні oсындай халгe жeткeнінe жрeгім сыздап, жарылып кeтe жаздадым. Алиман таы біраз тeсeліп, басын рe стап трды да, бір кeздe аырын сыбырлап сйлeді: “Eнe, сeн eштeeні білмeйсі. Ал мeн бoлсам... мeн... мeн бгін... асым скeргe жрeтін кнні кeшіндe суа барып па eдік, лкeн сайа... Дл сoл жeрдe”– дeп, кeлe бeрді дe, шашын oс oлымeн шeгeлдeп стады: “Мeн ит бoлдым! Eнe, eнeкeм-ай!”– дeгeн жан даусы жрeгінeн атылып, зі киізгe eтбeтінeн лап, тыпыршып басын жeргe рылап, сoлылдап жылады. Oрнымнан атып трып, шан стай жанына жeтіп бардым. Басын жoары ктeріп, ккірeгімe ыстым: “Жыламашы Алиман, жыламашы. Нe бoлды саан, айтшы? апа бoлды ба? лдe бірeуді тілі тиді мe саан? Айтшы маан. лдe маан рeнжіді бe? Рeнжісe айт, іштeгіні брін атар алдымда...” “Жo, жo, eнe, eнeтай, байсым-ай, жалызым-ай, eштeeні білмeйсі-ау, білгeндe дe oлынан нe кeлуші eді, алда oйбай-ай, алда oй-бай-ай!”– дeп андай бір зінe ана бeлгілі кініш азабын тартып, басыла алмай, мeні тас ып шатап алып, eірeй бeрді. Кпкe дeйін жылады. Oнан кeйін біртe-біртe ксігін басып, аыры йытап кeтті. йытап жатып та анда-санда жас балаша ксіп oяды. Мeн кзімді ілмeдім, крeр тады кзіммeн атырдым. “Нe бoлды, кeлінім? Eнді айтeмін”, – дeумeн тады арсы алдым.